Charakterystyka wędrówek ptaków

Wędrówki, czyli migracje to zjawisko okresowego, zgodnego z porami roku, przemieszczania się ptaków z jednej strony terenu na inny w poszukiwaniu odpowiednich warunków pokarmowych i lęgowych. Przyczyna odbywania wędrówek są dwa zespoły czynników: zewnętrzne - m.in. długość dnia i nocy, temperatura i związana z tym możliwość zdobycia pokarmu, oraz wewnętrzne - fizjologiczne, prowadzące do rozrodu.
Ptaki wędrowne udają się najczęściej do rejonów bardzo odległych, nawet o dziesiątki tys. km, aby tam przeczekać niekorzystny dla nich okres, a wiosna wracają na swoje tereny w celu odbycia lęgów i wychowania potomstwa, np. w Polsce bocian biały (Ciconia ciconia).
W zasadzie ogólny kierunek wędrówek przebiega z północy na południe, większość europejskich gatunków wędrownych kieruje się jesienią na południowy zachód lub południowy wschód.

Wędrowne ptaki przemieszczają się między legowiskami, gdzie dokonują rozrodu w okresie optymalnych warunków życiowych, a zimowiskami - gdzie spędzają czas, w którym na lęgowiskach panują warunki utrudniające utrzymanie się przy życiu. Na zimowiskach ptaki nigdy nie rozmnażają się, nawet wtedy gdy panują tam warunki klimatyczne bardzo zbliżone do warunków, jakie miewają na lęgowiskach. Właściwą ojczyzną danego gatunku jest więc obszar jego lęgowisk. Podstawową przyczyną występowania migracji jest istnienie rocznych cykli klimatycznych na terenach zasiedlonych przez ptaki. Zmiana pór roku powoduje zmiany ilości i dostępności pokarmu co zmusza ptaki do przemieszczania się na tereny, gdzie nie są narażone na drastyczne braki pokarmowe. Samo obniżenie temperatury występujące w okresie zimowym w strefach umiarkowanych nie stanowi dla ptaków podstawowego zagrożenia. Wysoka przemiana materii i właściwości termoregulacyjne upierzenia pozwalają nawet najmniejszym naszym ptakom (np. mysikrólikom) przeżyć ponad 30 stopniowy mróz. U szeregu gatunków czynnikiem limitującym możliwość zdobycia odpowiedniej ilości pożywienia jest krótkość zimowego dnia. Występujące w tropikach wędrówki są zdeterminowane przez układ deszczowych i suchych pór roku. W gorącej i suchej porze roku ptaki nie mogą zdobyć odpowiedniej ilości pożywienia, porzucają więc lęgowiska i wędrują w okolice o wilgotniejszym klimacie. U niektórych ptaków północno-afrykańskich wywołuje to po-wstanie specyficznej sezonowości rozrodu: gatunki te wyprowadzają lęgi w czasie astronomicznej zimy, a odlatują z terenów lęgowych na lato. Ptaki morskie odbywają dalekie, czasem trans-równikowe wędrówki związane ze zmianą w cyklu rocznym obfitości pożywienia i układem wiatrów w różnych częściach oceanów. Podobne przyczyny mają wokół polarne migracje niektórych gatunków tych ptaków. Szereg gatunków z tej grupy dokonuje tzw. wędrówek pętlowych, czyli wędrówek, w których trasa przelotu wiosennego nie pokrywa się z trasą przelotu jesiennego (nazwa pochodzi od tego iż rysując na mapie trasę przelotu otrzymujemy większa lub mniejszą pętlę) również uwarunkowanych troficzne lub meteorologiczne. Prócz typowych wędrówek cyklicznych, daleko dystansowych występują też lokalne, związane z miejscowymi zmianami w obfitości pokarmu (wędrówki żerowiskowe, wędrówki pionowe ptaków górskich) lub też ze zmianami pogody (pogodowe). Takie wędrówki bywają często nazywane koczowaniem. Specyficznym typem wędrówek, uwarunkowanych zmianami w obfitości pożywienia, są inwazje, podejmowane nie każdego roku przez gatunki w znacznym stopniu uzależnione od urodzaju określonego pokarmu roślinnego. W wielu przypadkach bezsporne ustalenie typu wędrówki jest niemożliwe ze względu na istnienie wielu form przejściowych. Wśród odmian wędrówek uzależnionych od warunków pokarmowych należy jeszcze wymienić zjawisko przedwędrówki. Prócz wędrówek uwarunkowanych pokarmem, obserwuje się też wędrówki pierzeniowe, związane z gromadzeniem się w bezpiecznych miejscach ptaków tracących okresowo zdolność do lotu (pierzenie). Skłonność ptaków do wędrówek została utrwalona dziedzicznie i jest wyzwalana co roku przez sezonowe zmiany środowiska. W określonym czasie ptaki z danej populacji osiągają dojrzałość wędrówkową i mogą podjąć migrację. Bodźce wyzwalające początek przelotu nie są bezpośrednio związane z podstawowymi przyczynami wędrówek i mogą pobudzić ptaki do odlotu na długo przed wystąpieniem na lęgowiskach warunków utrudniających przeżycie. Wędrówki ptaków dokonują się w powtarzających się z roku na rok terminach, zwanych okresami wędrówek. W zależności od warunków terenowych i biologii gatunku ptaki wędrują szerokim frontem lub ściśle określonym szlakiem przelotu. Niektóre gatunki mogą wędrować szerokim frontem, który w pewnych miejscach zwęża się tak bardzo, że powstające skupienie migrantów trzeba już określić jako szlak przelotu. Występuje to w przypadku natrafienia przez ptaki na barierę wędrówkową. Typowym przykładem takiego zjawiska jest koncentracja migrantów na wybrzeżach Bałtyku. Obecny układ tras przelotu i rozmieszczenie populacji wędrówkowych u gatunków zamieszkujących półkulę północną ustalił się w ogólnych zarysach w czasie ustępowania lodowca z tych terenów. Zmieniające się warunki klimatyczne i środowiskowe powodują dalsze modyfikacje obrazu wędrówek ptaków. Wybieranie tras wędrówki i wysokości lotu zależy od możliwości biologicznej danego gatunku, np. ptaki wodne najczęściej lecą nisko, wzdłuż dolin rzek lub wybrzeży, a ptaki typowo lądowe zwykle szerokim frontem. Prędkość lotu jest zmienna, w zależności od warunków pogodowych. Małe ptaki odbywają loty z prędkością 50-70 km/godz., przy czym odległość pokonywana jest etapami. Mniejsze ptaki pokonują dziennie ok. 100 km, duże do 500 km. Odpoczynki mogą trwać od kilku godzin do kilku dni. Większość ptaków wędrownych leci przy dobrej pogodzie na wysokości od 300 do 700 m.