Człowiek
Rozwój człowieka
1. Klasyfikacja systematyczna człowieka:
a) gatunek:
- człowiek rozumny
Homo sapiens
b) rodzaj:
- człowiek
Homo
c) rodzina:
- człowiekowate
Hominidae
d) rząd:
- naczelne
e) podgromada:
- łożyskowce
f) gromada:
- ssaki
g) podtyp:
- kręgowce
h) typ:
- strunowce
2. Pochodzenie człowieka:
a) najstarszy przodek człowieka:
- dustraloptheus ramidus (znaleziony w Etiopii)
- żył 4,5 mln lat temu
b) praczłowiek (zręczny) – Homo habilis
c) człowiek wyprostowany – Homo erectus (wywędrował poza Afrykę)
d) Homo sapiens i człowiek neandertalski
Organizm człowieka jako układ układów
1. Hierarchiczna budowa człowieka:
a) komórki (funkcjonują)
b) tkanki (budują)
c) narządy (wykonują czynności)
d) układy narządów (wykonują zadania)
e) organizm
2. Najmniejsze części to komórki typu zwierzęcego. Różnią się budową i funkcją.
3. Tkanki zwierzęce, czyli zespoły podobnych komórek, budują narządy.
4. Narządy mają określone położenie i odpowiadają za określone czynności; podział:
a) parzyste
b) nieparzyste
5. Układy narządów wykonują określone zadania:
a) układ szkieletowy
b) układ mięśniowy
c) skóra
d) układ pokarmowy
e) układ oddechowy
f) układ wydalniczy
g) układ krwionośny
h) układ limfatyczny
i) układ nerwowy
j) układ hormonalny
k) układ narządów zmysłów
l) układ rozrodczy
6. Części ciała człowieka:
a) głowa
b) szyja
c) klatka piersiowa
d) przepona
e) jama brzuszna
Tkanki zwierzęce
1. Tkanka nabłonkowa:
- okrywa
- wyściela
- wydziela
a) komórki ściśle przylegają
b) rodzaje nabłonków:
- okrywający (u ssaków: naskórek) – pokrywa skórę lub ciało zwierzęcia
- wyścielający:
układ odechowy
przewód pokarmowy
naczynia krwionośne
- wydzielający – buduje gruczoły:
potowe
mlekowe
łojowe
c) wytwory nabłonka:
- włosy
- paznokcie
- u zwierząt:
sierść
łuski
pióra
kopyta
rogi
d) u bezkręgowców nabłonek jest jednowarstwowy, u kręgowców jednowarstwowy lub wielowarstwowy
2. Tkanka mięśniowa – kurczy się, dzieli się na:
a) tkankę mięśniową gładką:
- mięśnie gładkie budują narządy wewnętrzne
- nie męczą się
- działają długo
- nie podlegają woli człowieka
- tkankę te budują wrzecionowate komórki jednojądrowe
b) tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną (kostną):
- mięśnie poprzecznie prążkowane odpowiadają za ruch
- męczą się
- są zależne od woli człowieka
- komórki to włókna mięśniowe wielojądrowe
c) tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną sercową:
- mięsień sercowy poprzecznie prążkowany buduje serce
- nie męczy się
- niezależny od woli człowieka
- włókna, na końcach rozgałęzione, budują sieć
3. Tkanka łączna – rola związana z rodzajem tkanki. Zbudowana jest z komórek zawieszonych w substancji pozakomórkowej wytwarzanej przez te komórki. Rodzaje tkanki łącznej:
a) tkanka łączna kostna:
- substancja pozakomórkowa złożona jest ze związków organicznych i soli mineralnych
- komórki są żywe, kość rośnie
- występuje w kościach długich, na powierzchni kości innych (tkanka zbita)
- osteon
b) tkanka łączna chrzęstna:
- substancja pozakomórkowa złożona ze związków organicznych
- komórki są żywe
- komórki są elastyczne
- występuje:
na powierzchniach stawowych
w końcach żeber
tchawicy
uszach
krtani
części nosa
dyskach międzykręgowych
c) tkanka łączna tłuszczowa:
- mało substancji pozakomórkowej
- komórki są ciasno ułożone z dużymi kroplami tłuszczu w cytoplazmie
d) tkanka łączna właściwa:
- substancja pozakomórkowa złożona z substancji pozakomórkowej i włókien białkowych
- zróżnicowane komórki (budową i czynnościami) tworzą np. szpik i skórę właściwą
4. Tkanki płynne – rola związana z rolą krwi i limfy. Tkanka zbudowana jest z komórek i substancji pozakomórkowej płynnej. Rodzaje tkanek płynnych (krew, limfa, hemolimfa):
a) krew:
- roznosi tlen i pokarm
- walczy z zarazkami
- złożona jest z osocza i komórek krwi:
czerwonych
białych
płytek krwi
Rysunek 1: Od lewej: erytrocyt, trombocyt, leukocyt
- erytrocyty:
komórki czerwone
u ssaków bezjądrowe
u innych kręgowców z jądrami
- leukocyty:
komórki białe
różne kształty jądra
- trombocyty:
płytki krwi
u ssaków są fragmentami cytoplazmy bez jąder
b) limfa:
- roznosi limfocyty
- roznosi tłuszcze
- krąży między komórkami innych tkanek i w naczyniach limfatycznych
- jest bardzo ważnym ogniwem okładu odpornościowego, gdyż wszystkie zarazki, zanim przedostaną się do krwi, znajdują się w węzłach chłonnych
5. Tkanka nerwowa:
a) rola:
- przewodzenie informacji
- reagowanie na bodźce
b) zbudowana jest z neuronów
Rysunek 2: Budowa neuronu
c) zwój nerwowy:
- skupienie ciał komórek wielu neuronów poza centralnym układem nerwowym
d) ośrodek nerwowy:
- skupienie ciał komórek wielu neuronów w centralnym układzie nerwowym
e) substancja szara to skupienie ciał komórek z dendrytami
f) substancja biała to skupienie wypustek aksonowych
g) nerw:
- zbiór wypustek ułożonych równolegle, otoczonych osłona łączną tkankową
Skóra
Skóra - powłoka ciała u kręgowców.
1. Budowa:
a) naskórek wielowarstwowy (tkanka nabłonkowa):
- komórki martwe (zewnętrzne)
- komórki żywe (głębiej położone)
b) wytwory naskórka:
- gruczoły potowe, łojowe, mleczne, zapachowe
- u ssaków włosy, paznokcie (substancja budująca: kreatyna – białko nierozpuszczalne w wodzie)
c) skóra właściwa – wielowarstwowa, elastyczna (tkanka łączna); znajdują się w niej:
- naczynia krwionośne
- receptory czuciowe
- mięśnie
- komórki barwnikowe (melanina)
- gruczoły potowe
- cebulki włosów
- korzenie paznokci
d) warstwa podskórna – tłuszczowa
2. Funkcje skóry:
a) ochrona przed wpływem środowiska
b) udział w termoregulacji
c) udział w gospodarce wodnej z częścią soli mineralnych
d) częściowe wydalanie dwutlenku węgla i mocznika
e) odbieranie bodźców ze środowiska – narząd czucia
f) wydzielanie
3. Zmiany w skórze w okresie dojrzewania i starzenia się.
Układ ruchu
układ aktywny – mięśnie
układ bierny – kości
Układ kostny buduje tkanka kostna i chrzęstna.
1. Szkielet dzieli się na:
a) szkielet osiowy:
- czaszka
- kręgosłup
b) szkielet obręczy:
- obręcz miedniczna
- obręcz barkowa
c) szkielet kończyn:
- kończyn dolnych
- kończyn górnych
2. Szkielet osiowy:
a) czaszka:
- mózgoczaszka
- trzewioczaszka
b) kręgosłup:
- 33 lub 34 kręgi
- 1-wszy kręg to atlas – dźwigacz; umożliwia poruszanie głową w płaszczyźnie pionowej
- 2-ugi kręg to obrotnik; umożliwia poruszanie głową w płaszczyźnie poziomej
c) odcinki kręgosłupa:
- szyjny (7 kręgów)
- piersiowy (12 kręgów)
- lędźwiowy (5 kręgów)
- krzyżowy (5 zrośniętych kręgów)
- ogonowy (4 lub 5 kręgów)
d) klatka piersiowa to odcinek piersiowy kręgosłupa i 12 par żeber oraz mostek:
- 7 par żeber bezpośrednio przyrasta do mostka
- 3 następne pary żeber przyrastają do żebra 7
- 2 pary żeber są wolne
3. Obręcze:
a) obręcz kończyny dolnej – miednica:
- złożona z 3 par kości zrośniętych ze sobą, przyrośniętych do odcinka krzyżowego:
biodrowe
pulszowe
łonowe
b) obręcz kończyny górnej – barkowej; składa się z:
- łopatki
- obojczyka
4. kończyny:
a) kończyna górna złożona z:
- kości ramieniowej
- 2 kości przedramienia:
łokciowej
promieniowej
- kości dłoni:
nadgarstka
śródręcza
palców
b) kończyna dolna złożona z:
- kości udowej
- 2 kości podudzia:
piszczelowa
strzałkowa
- kości stopy:
stępu
śródstopia
palców
5. Typy połączeń między kośćmi:
a) nieruchome:
- szwy
- zrosty
b) ruchowe – stawy:
- siodełkowy – np. kciuka
- zawiasowy – np. łokciowy, kolanowy
- kulisty (panewkowy) – np. biodrowy
c) budowa stawów:
- torebka stawowa wydziela maź stawową
- chrząstka stawowa pokrywa powierzchnię dotykających się kości
6. Rodzaje kości:
a) kości płaskie:
- czaszka
- łopatka
- biodrowa
b) kości różnokształtne:
- kręgi
- stępu
- nadgarstka
c) kości długie:
- ramieniowa
- udowa
- piszczelowa
d) budowa kości długiej:
- warstwa zewnętrzna to okostna
- tkanka kostna zbita
- tkanka kostna luźna
- jama szpikowa ze szpikiem:
szpik żółty powstaje ze szpiku czerwonego
szpik czerwony pozostaje w kręgach, mostku, żebrach, łopatkach, główkach kości długich
7. Budowa chemiczna kości:
a) osseina – substancja organiczna
b) sole mineralne – węglany i fosforany wapnia i magnezu
8. Choroby układu:
a) płaskostopie
b) osteoporoza – rzeszotowienie kości
c) wady postawy:
- skolioza
- lordoza
- kifoza
Układ pokarmowy
Układem pokarmowym nazywamy system połączonych funkcjonalnie narządów służących do przyjmowania, obróbki, transportowania, trawienia oraz wydzielania lub wydalania pokarmu.
trawienie – enzymatyczne rozkładanie pokarmu na najprostsze składniki pokarmowe
Układ pokarmowy człowieka:
a) przełyk i wpust,
b) trzon żołądka,
c) żołądek,
d) odźwiernik żołądka,
e) dwunastnica,
f) jelito czcze,
g) jelito kręte,
h) jelito ślepe,
i) wyrostek robaczkowy,
j) okrężnica wstępująca,
k) okrężnica poprzeczna,
l) okrężnica zstępująca,
m) esica,
n) odbytnica,
o) odbyt.
1. Przewód pokarmowy:
a) jama ustna
b) gardło
c) przełyk
d) żołądek
e) jelito cienkie
f) jelito grube
2. Jama ustna:
a) rozmieszczenie, nazwy i funkcje zębów:
- 4 siekacze – odgryzanie kęsów
- 2 kły – rozrywanie pokarmu
- 4 zęby przedtrzonowe – rozcieranie pokarmu
- 6 trzonowych – rozcieranie pokarmu
b) w jamie ustnej następuje mechaniczne przygotowanie pokarmu do dalszego trawienia
c) rozpad cukrów złożonych na cukry proste przez działanie enzymu (amylazy)
d) cukry proste:
- fruktoza
- glukoza
- galaktoza
e) ślinianki (wytwarzają amylazę ślinową):
- przyuszne
- podżuchwowe
- podjęzykowe
3. Gardło:
a) znajdują się w nim odcinki układów oddechowego (z przodu) i pokarmowego (z tyłu)
4. Przełyk:
a) łączy gardło z żołądkiem
b) pokarm jest przepychany przez skurcze i rozkurcze mięśni
5. Żołądek:
a) środowisko kwasowe
b) trawienie białek (za pomocą pepsyny)
6. Wątroba:
a) wytwarzanie żółci, którą gromadzi się w woreczku żółciowym: rozbija krople tłuszczu na mniejsze krople
b) produkcja glikogenu – zapasowego materiału energetycznego
c) odtruwanie organizmu – np. produkuje z amoniaku mocznik
7. Dwunastnica:
a) środowisko zasadowe
b) kończenie trawienia:
- cukrów
- białek
c) trawienie tłuszczów
d) cześć jelita cienkiego
8. Jelito cienkie:
a) fałdy i kosmki – zwiększenie powierzchni wchłaniającej
b) zachodzi w nim proces wchłaniania – przenikania najprostszych składników pokarmowych do krwi lub limfy
c) krew odbiera:
- aminokwasy
- cukry proste
- glicerol
- niewielką ilość kwasów tłuszczowych
d) limfa odbiera:
- kwasy tłuszczowe
9. Jelito grube:
a) kształtowanie kału
b) odciąganie wody
c) wchłanianie soli mineralnych
10. Trzustka:
a) wytwarza enzymy:
- amylazy – trawią cukry
- protezy – trawią białka na aminokwasy
pepsyna – rozbija łańcuch polipeptydowy na peptydy
- lipazy – trawią tłuszcze na kwasy tłuszczowe i glicerol
b) enzym – związek organiczny należący do grupy białek, który rozkłada pokarm na najprostsze składniki pokarmowe
11. Choroby układu:
a) rak jelita grubego
b) wrzody żołądka
c) zaparcia
d) nieżyt
Składniki pokarmowe, odżywianie się
1. Związki organiczne:
a) węglowodany:
- wielocukry:
skrobia (w ziemniakach, zbożach) ← łańcuch glukozy, w postaci ziaren
glikogen (cukier zapasowy)
błonnik (celuloza) odpowiada za szybsze trawienie
- dwucukry:
maltoza
laktoza (w mleku)
sacharoza (cukier, którym słodzimy)
- cukry proste:
glukoza (w owocach)
galaktoza
fruktoza (w owocach)
b) białka
- budują organizm
- są enzymami
- są hormonami
c) tłuszcze
- kwasy tłuszczowe nasycone
- kwasy tłuszczowe nienasycone (takie, które nie zawierają maksymalnej liczby atomów wodoru)
wielonienasycone (nienasycone w dużym stopniu)
d) witaminy
2. Związki nieorganiczne:
a) woda
b) sole mineralne
Układ oddechowy
1. Wymiana gazowa:
- proces w wyniku którego z organizmu wydalany (wydychany) jest dwutlenek węgla, a pobierany (wdychany) tlen; do płuc przedostaje się również azot, który nie jest pobierany
a) wymiana gazowa zachodzi w płucach
b) skład powietrza wdychanego:
- tlen - 20,93% dwutlenek węgla - 0,03% azot i argon - 74,04%
c) skład powietrza wydychanego:
- tlen - 16,4% dwutlenek węgla - 4,13% azot i argon - 79,5%
2. Oddychanie komórkowe – powolne utlenianie glukozy.
a) glukoza + tlen -> dwutlenek węgla + energia
C6H12O6 + 6O2 -> 6CO2 + energia
3. Droga powietrza:
a) powietrze pobierane jest przez nos (lub usta):
- powietrze jest nawilżane
- powietrze jest oczyszczane przez nabłonek
- powietrze jest ogrzewane (dzięki krwi)
b) gardło:
- nagłośnia – chrząstka zapobiegająca przedostaniu się pokarmu do płuc
c) krtań i tchawica:
- krtań chroniona jest przez chrząstki (jedną z nich jest jabłko Adama)
- największą częścią krtani jest głośnia:
struny głosowe wprawiane są w drgania przy wydychaniu powietrza
podczas wdechu struny głosowe pozostają rozwarte, tak że powietrze bez przeszkód wpływa do płuc
- tchawica jest przedłużeniem krtani
- tchawica rozdziela powietrze płynące do płuc
d) drzewo oskrzelowe:
- tchawica przechodzi w oskrzela główne prawe i lewe
- oskrzela doprowadzają powietrze do płuc
- są zespołem rozgałęziających się rurek
e) płuca:
- pojemność ok. 5 litrów
- wentylacja płuc zachodzi dzięki pracy mięsni międzyżebrowych i przepony
- tlen pobierany jest przez naczynia włosowate (krwionośne), znajdujące się w pęcherzykach płucnych; naczynia włosowate oddają do płuc dwutlenek węgla i pobierają tlen
4. Wymiana gazowa zachodzi dzięki dyfuzji.
5. Choroby układu:
a) katar (nadmierne wydzielanie śluzu)
b) nieżyt
c) zapalenie oskrzeli i płuc
- bakteryjne
- wirusowe
d) rak płuc
Układ wydalniczy
wydalanie – usuwanie z organizmu substancji toksycznych i niepotrzebnych
1. Budowa układu wydalniczego:
a) nerki
b) moczowód (po jednym od każdej nerki)
c) pęcherz moczowy
d) cewka moczowa
2. Budowa nerki:
3. Budowa nefronu:
4. Skład moczu pierwotnego (po przepłynięciu torebki Bowmana):
a) woda
b) sole mineralne
c) aminokwasy
d) glukoza
e) mocznik
5. Skład moczu wtórnego (wypływającego z kanalika nerkowego):
a) woda
b) mocznik
c) sole mineralne
6. Rola układu wydalniczego:
a) detoksykacja
b) regulacja ciśnienia osmotycznego
Krew i limfa
1. Funkcje krwi:
a) przenosi tlen
b) przenosi substancje odżywcze
c) jest częścią układu odpornościowego
d) termoregulacja
e) przenosi związki niepotrzebne, trujące
2. Składniki krwi:
3. W ciele człowieka znajduje się 5-6 litrów krwi.
4. Osocze:
a) 55% objętości krwi
b) jasny, żółty płyn:
- 90% wody
- reszta to:
▪ białka:
fibrynogen
enzymy
hormony
protrombina
przeciwciała
▪ sole mineralne
▪ glukoza
▪ aminokwasy
▪ dwutlenek węgla
c) bierze udział w termoregulacji
5. Budowa erytrocytu:
a) dysk dwuwklęsły
b) brak jądra
c) posiada hemoglobinę:
- zawiera żelazo, dzięki któremu przenosi tlen
d) 4,5mln w 1mm3
6. Leukocyty:
a) 5-10 tys. w 1mm3
b) są ważną częścią układu odpornościowego, zwalczają zarazki poprzez fagocytozę
c) posiadają jądro komórkowe
d) limfocyty T wytwarzają przeciwciała, mające zneutralizować obce antygeny
e) produkowane są w żółtym szpiku kostnym
7. Trombocyty:
a) 150-300 tys. w 1mm3
b) biorą udział w procesie krzepnięcia krwi:
8. Choroby:
a) anemia (niedokrwistość) – zbyt mało erytrocytów
9. Limfa (chłonka):
a) płyn tkankowy, spływający do węzłów chłonnych
b) transportuje kwasy tłuszczowe
c) transportuje limfocyty
d) lekko żółte zabarwienie
Grupy krwi
0 A B AB
0 +
A + +
B + +
AB + + + +
- Oprócz antygenów (białek na erytrocytach) A i B, występuje również czynnik Rh.
- Grupa krwi jest ważna w kilku przypadkach:
- jeżeli matka nie posiada antygenów obecnych w krwi dziecka – konflikt serologiczny
- transfuzja krwi
- przeszczep
Budowa serca i krążenie krwi
1. tętnica – wyprowadza krew z serca
2. żyła – wprowadza krew do serca
3. aorta – największa tętnica
4. duży krwioobieg:
a) krew (bogata w tlen) wypływa z lewej komory serca przez zastawkę aortalną do głównej tętnicy ciała, aorty
b) rozgałęzia się na tętnice mniejszego kalibru, dalej na tętniczki, a następnie przechodzi przez sieć naczyń włosowatych we wszystkich narządach ciała
c) naczynia włosowate przechodzą w drobne żyłki, które przechodzą w żyły większego kalibru i żyłę główną górną i dolną
d) krew powracająca żyłami jest odtlenowana (uboga w tlen) i przechodzi do prawego przedsionka serca, po czym przez zastawkę trójdzielną wpływa do prawej komory
5. mały krwioobieg:
a) odtlenowana krew wypompowywana jest z prawej komory serca przez zastawkę tętnicy płucnej do tętnicy o tej samej nazwie
b) tętnica płucna rozgałęzia się w płucach na sieć naczyń włosowatych oplatających pęcherzyki płucne, tam dochodzi do wymiany gazowej
c) utlenowana krew powraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka serca, a tam przez zastawkę dwudzielną krew wpływa do lewej komory serca
6.
1. Prawy przedsionek
2. Lewy przedsionek
3. Żyła główna górna
4. Łuk aorty
5. Lewa tętnica płucna
6. Żyła płucna dolna
7. Zastawka dwudzielna
8. Zastawka aortalna
9. Komora lewa
10. Komora prawa
11. Żyła główna dolna
12. Zastawka trójdzielna
13. Zastawka pnia płucnego
Odporność
1. odporność wrodzona – szereg przystosowań, z którymi rodzimy się, a które bronią nas przed chorobą i śmiercią
2. odporność nabyta – mechanizmy, które kształtują się w ciągu życia, przeciw określonym chorobom
3. surowica – osocze bez fibrynogenu
4. szczepionka – martwe lub osłabione zarazki lub toksyny czy antygeny
Odporność
5. odporność wrodzona – szereg przystosowań, z którymi rodzimy się, a które bronią nas przed chorobą i śmiercią