Martyrologia narodu polskiego w "Dziadach".

Obraz cierpień narodu uciemżonego przez carat przedstawia scena I , która rozgrywa się w Wilnie , w wigilię Bożego Narodzenia - w celi więziennej . Jej bohaterami są przedstawiciele związku filomatów i filaretów (rozbitego przez Nowosilcowa w 1823 r.) : Tomasz Zan , Jan Sobolewski , Żegota , Konrad i inni. Więźniowie rozmawiają ze sobą i podtrzymują się na duchu . Bajka opowiadana przez Żegotę ma charakter alegoryczny . Ukazuje trwałość walki o wolność i wiarę w zwycięstwo . Żegota jest optymistą . Wierzy , że odzyska wolność , a kraj będzie niepodległy .

Jan Sobolewski opowiada , że widział więźniów wywożonych na Sybir . Mówi o straszliwych warunkach , w jakich odbywała się wywózka i o wygłodniałych i nędznie odzianych młodych więźniach . Obraz dziesięcioletniego chłopca , który nie był w stanie dźwigać swojego łańcucha , a także heroiczna postać Janczewskiego - zostają w pamięci . Więźniowie występujący w tej scenie to młodzi patrioci uwięzieni przez carat . Wierzą w słuszność swych idei i pragną odzyskania niepodległości . Wyeksponowana tu została sfera duchowa bohaterów . Nie ma tu bowiem jakiejś żywej , dramatycznej akcji , lecz ukazana jest zmienność uczuć i nastrojów , jaka następuje po wpływem napływających z zewnątrz informacji .

Martyrologię Polaków ukazuje też scena VII , w której jeden z więźniów opowiada tragiczne losy Cichowskiego . Aresztowany spędził wiele lat w więzieniu , rodzinie mówiono , że się utopił , tymczasem torturowano go tak , że kiedy powrócił do domu , nie był już sobą , lecz strzępem człowieka , chorym fizycznie i psychicznie .

Wymienione sceny mówią o martyrologi w sposób pośredni (opowiadania bohaterów) . W sposób bezpośredni problem ten ukazuje scena VII , kiedy do Nowosilcowa przychodzi ociemniała matka młodego więźnia - Rollisonowa . Prosi ona senatora o uwolnienie chłopca , który jest jedynym dzieckiem i żywicielem . Senator obiecuje zrozpaczonej kobiecie , że zajmie się sprawą . Doskonale wie jednak , że dzieciak nie żyje - został zamęczony podczas śledztwa . Scena ta pełna jest tragizmu , jest wstrząsającym obrazem despotyzmu i samowoli carskich urzędników , a Senator ukazany tu został jako bezwzględny , żądny władzy i podstępny człowiek .