Transformacja systemowa w Polsce - przemiany polityczne.

Transformacja polityczna w krajach Europy Środkowej i Wschodniej odnosi się do działań, które wiążą się z przechodzeniem od komunistycznego systemu monopartyjnego do pluralizmu politycznego, to jest do otwartej konkurencji o głosy wyborców jako sposobu uzyskiwania i utrzymywania władzy w kraju.

Do roku 1989 w Polsce władze sprawował KC PZPR. Była to jedyna partia w Polskim rządzie. Masowy protest robotniczy w 1980 roku doprowadził do zalegalizowania pierwszego pod rządami komunistycznymi Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” pod przewodnictwem Lecha Wałęsy. Przełomowe znaczenie tego związku polegało na delegitymizowaniu władzy i ideologii komunistycznej. Władze radzieckie nie były skłonne zaakceptować niezależnej „Solidarności” jako elementu systemu, gdyż w takim wypadku ów system z założenia przestałby istnieć. Los związku zależał od stopnia poparcia społecznego, stanowiska władz polskich oraz sytuacji globalnej. Te czynniki pozwoliły przetrwać „Solidarności„ jedynie 16 miesięcy. Silne naciski Kremla, w połączeniu z polskimi władzami spowodowały wprowadzenie w grudniu 1981 r. Stanu wojennego. Zawieszono łączność, na ulicy pojawiło się wojsko , zakazano strajków oraz zmilitaryzowano zakłady pracy, a także aresztowano kilka tysięcy działaczy związkowych i opozycyjnych. W październiku 1982 r. Władze zdelegalizowały „Solidarność”. W sierpniu 1988 r. Rozpoczęła się kolejna fala strajków, która również miała za zadanie zalegalizowanie „Solidarności”. Władze zapowiadały, że nie będą rozmawiały ze strajkującymi, ale wkrótce zgodziły się na koncepcję „okrągłego stołu” z udziałem części sił opozycyjnych i z pośrednictwem Kościoła. Strona społeczna była gotowa do rozmów, lecz po stronie partyjno-rządowej brakowało jednomyślności. Władze nie chciały ustąpić w kwestii legalizacji „Solidarności”, a także wysuwały zastrzeżenia wobec proponowanego przez związek składu negocjatorów, występując zwłaszcza przeciw udziałowi w nim Jacka Kuronia i Adama Michnika. Ustępstwem władz była natomiast zgoda na telewizyjną debatę Wałęsa-Miodowicz, którą w powszechnym odczuciu wygrał Wałęsa. Po X Plenum KC PZPR, władze ostatecznie opowiedziały się za podjęciem rozmów i faktyczną zgodą na legalizację związku. Rozmowy Okrągłego Stołu trwały dwa miesiące od 6 lutego 89 r. Do 5 kwietnia. Obie strony podpisały dokumenty końcowe, z których najważniejsze było porozumienie polityczne oznaczające powrót na scenę „Solidarności” oraz kontrakt przedwyborczy. W nowym Sejmie 65% mandatów miało przypaść „staremu rządowi”, a reszta bezpartyjnym. Wybory do Senatu miały być całkowicie wolne. Prezydenta miał wybrać Sejm i Senat łącznie. 7 kwietnia 1989 r. Sejm uchwalił nową ordynację wyborczą i zmienił konstytucję, wprowadził instytucję prezydenta i Senatu. 17 kwietnia oficjalnie zarejestrowano „Solidarność”. Do wyborów 4 czerwca 1989 r. „Solidarność” wystawiła 161 kandydatów do Sejmu i 100 do Senatu. W pierwszych częściowo wolnych wyborach w powojennej Polsce wzięło udział tylko 62% uprawnionych. Opozycja obsadziła wszystkie przewidziane dla strony społecznej miejsca w Sejmie i 99% miejsc w Senacie. Wyniki wyborów były druzgocącą porażką komunistów, którzy pierwszy raz od 45 lat pozwolili na sprawdzian wyborczy. Parlamentarzyści z list „Solidarności” utworzyli Obywatelski Klub Parlamentarny pod przewodnictwem Bronisława Geremka. Marszałkiem Sejmu został Mikołaj Kozakiewicz, a Senatu – Andrzej Stelmachowski. 19 lipca po dramatycznym głosowaniu gen. Jaruzelski został wybrany na prezydenta, a dziesięć dni później zrezygnował z funkcji I sekretarza PZPR, którym został Mieczysław F. Rakowski(od września 88 premier). W sierpniu 1989 misję utworzenia rządu podjął Tadeusz Mazowiecki, który, zgodnie ze stanowiskiem bloku solidarnościowego, zobowiązał się do pozostawienia resortów obrony i spraw wewnętrznych w rękach PZPR. Porażka rumuńskiego dyktatora Nicolae Ceausescu, który próbował zmobilizować partnerów z Układu Warszawskiego do akcji w obronie władzy komunistycznej w Polsce, położyło faktycznie kres doktrynie Breżniewa. Pierwszy niekomunistyczny premier w powojennej Polsce, Tadeusz Mazowiecki, powołany w 1989 r., przedstawił we wrześniu skład gabinetu, p[rzyjęty ogromną większością przez Sejm. W rządzie tym znaleźli się przedstawiciele OKP, ZSL, SD oraz pięciu ministrów z PZPR. Ministrem spraw zagranicznych został Krzysztof Skubiszewski, zaś pracy i opieki społecznej - Jacek Kuroń. Kluczowe stanowisko wicepremiera do spraw gospodarczych i ministra finansów objął Leszek Balcerowicz, który przystąpił do hamowania hiperinflacji oraz opracowania programu reformy gospodarczej.

29 grudnia 1989 r. Sejm dokonał zmian w konstytucji, które formalnie zakończyły istnienie PRL. Zmieniono nazwę na Rzeczpospolita Polska. Określono ją jako demokratyczne państwo prawa, w którym władza zwierzchnia należy do narodu sprawowana przez przedstawicieli wybranych do obu izb parlamenty i samorządu terytorialnego. Dopuszczono nieskrępowany rozwój partii politycznych. Nadzór nad nimi przyznano Trybunałowi Konstytucyjnemu. Usunięto zapis o „przewodniej roli” PZPR, sojuszu z ZSRR i krajach bloku radzieckiego. Zmiany systemowe przypieczętowano przywróceniem dawnego godła państwowego. Rząd Mazowieckiego krok likwidował pozostałości państwa policyjnego. W listopadzie 1989 r. Rozwiązano paramilitarną Ochotniczą Rezerwę Milicji Obywatelskiej (ORMO). Przystąpiono do akcji weryfikacyjnej w aparacie Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa. W kwietniu 1990 r. MO zostało zastąpione Policją Państwową, a SB – nowo utworzonym Urzędem Ochrony Państwa. Następowały też stopniowe zmiany kadrowe na najwyższych stanowiskach w sądownictwie, prokuraturze, i wojsku. Wysokie funkcje w resorcie spraw wewnętrznych, łącznie ze stanowiskami ministrów, a także w wojsku, zaczęli obejmować działacze dawnej opozycji. Bardzo ważną dziedziną, w której następowały zmiany, były środki przekazu społecznego. Wraz z przełomem 1989 r. Praktycznie przestała istnieć cenzura, formalnie zniesiona w 1990 r. co przyczyniło się do niezwykłego ożywienia ruchu wydawniczego i nieskrępowanego obiegu informacji, a także przyniosło skutki w postaci rozkwitu publikacji pornograficznych oraz prasy brukowej. Rozpoczęto również zmiany kadrowe w radiu, telewizji i prasie.

Na przełomie 1989 i 1990 dokonały się istotne zmiany w układzie sił politycznych w Polsce. W PZPR dojrzewała świadomość nieuchronnej, historycznej klęski. Pod koniec stycznia 1990 r. partia rozpadła się na kilka grup. Najliczniejsza z nich, Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polski z Aleksandrem Kwaśniewskim, Leszkiem Millerem i Józefem Oleksym opowiedziała się za kontynuacją „reformatorskiego” skrzydła partii komunistycznej, przyznając się równocześnie do jej dziedzictwa materialnego. W ruchu ludowym dokonały się równie istotne zmiany, które w maju 1990 roku doprowadziły do wyłonienia się najsilniejszego ugrupowania, Polskiego Stronnictwa Ludowego, szybko opanowanego przez aktywistów peerelowskiego ZSL. Równocześnie utrwalił się podział wśród partii chłopskich zrodzonych z rozbieżności w ruchu „Solidarności” wiejskiej. W łonie niedawnej opozycji dominowała początkowo niechęć do tworzenia nowych partii. Swą tożsamość utrzymały niektóre grupy, wywodzące się z opozycji lat ’70 i ’80, jak na przykład Konfederacja Polski Niepodległej kierowana przez Leszka Moczulskiego. „Solidarność” nie zdołała odbudować się liczebnie, zaś niektórzy jej działacze porzucili aktywność społeczną lub związkową na rzecz politycznej. Stosunek „Solidarności” do rządu był coraz bardziej niejednoznaczny. Dawne proreżimowe organizacje związkowe, zrzeszone w Ogólnopolskim Porozumieniu Związków Zawodowych, utrzymywały znaczenie dzięki radykalizmowi postulatów płacowych oraz niechęci do podejmowania odpowiedzialności politycznej. Wybory samorządowe z 27 maja 1990 roku były pierwszymi całkowicie wolnymi wyborami w Polsce powojennej. Wykazały one jednak polityczną apatię społeczeństwa, gdyż wzięło w nich udział zaledwie 42% uprawnionych. Ujawniła się też słabość partii politycznych.

Narastało poczucie beznadziejności i zwątpienia w sens postaw obywatelskich, a nawet ujawnił się proces rozpadu więzi powstałych w latach 1980-81. Rozkładowi komunizmu towarzyszyło upowszechnianie się lęków, agresji i apatii. O ile więc powstanie „Solidarności” w 1980 r. można tłumaczyć osiągnięciem prze Polaków masy krytycznej świadomości niepodległości, o tyle w 1989 r., gdy pojawiła się możliwość odzyskania wolności, świadomość społeczna była już na tę szansę znieczulona.