Przemiany polityczne, społeczne, gospodarcze od 1989r. w Polsce.

Obrady Okrągłego Stołu rozpoczęły w Polsce w lutym 1989r. transformację systemową. Obejmuje ona społeczeństwo gospodarkę ustrój państwowy i życie polityczne. Forma tych przemian ma charakter ewolucyjny, natomiast treść dokonywanych przeobrażeń nosi znamiona rewolucyjne. Transformacja systemowa prowadzi do gospodarki rynkowej i ustroju demokratycznego.

Załamanie i upadek starego systemu wymusza zbudowanie nowego. Oznacza to konieczność tworzenia nowych norm, reguł i instytucji. Dotychczas przeprowadzano wolne wybory na urząd prezydenta i wybory parlamentarne oraz samorządowe. Równocześnie powstały nowe instytucje społeczeństwa obywatelskiego a także partie polityczne stowarzyszenia i związki pracodawców. Związki zawodowe zmieniały sposób działania.

W okresie transformacji następują przemiany w strukturze społeczeństwa w obrębie interesów grupowych oraz świadomości społecznej.

Okres realnego socjalizmu pozostawił po sobie strukturę społeczna obejmująca klasę robotnicza chłopów i inteligencje. Realizowana idea walki klas, powojenna migracja, przyspieszona industralizajca w decydujący sposób wpłyneły na układ stosunków społecznych. Ziemiaństwo i burżuazja w zasadzie przestały istnieć. Dawna inteligencja straciła na elitarności, ponieważ pojawiła się wielka grupa nowej tzw. inteligencji pracującej. Nastąpiła masowa migracja ludności wiejskiej do miast, wzrosła liczebnie klasa robotnicza. Interesy grupowe były podporządkowane systemowi państwowej dystrybucji dóbr. I tak np. położenie społeczne robotnika zależało od tego, jakie były zamierzenia scentralizowanej władzy wobec gałęzi przemysłu, w której pracował. Pozycja społeczna chłopa mniej zależała od tego, ze był on właścicielem swojego gospodarstwa a bardziej od aktualnych celów polityki rolnej. Świadomości społecznej zostały z jednej strony ugruntowane wartości typowe dla państw realnego socjalizmu, takie jak: egalitaryzm, skłonności do bierności, podwójna moralność. Z drugiej strony w całym minionym okresie naród zachowywał wewnętrzna suwerenna, duchowa i historyczna tożsamość.

Gospodarka rynkowa otwiera drogę do rozwiniętego sektora usług i pojawienia się warstwy średniej. Umożliwiają to nowe formy własności i uregulowania prawne dopuszczające różnorodne możliwości podejmowania działań gospodarczych ( wszystko, co nie jest zakazane jest dozwolone ). Formują się instytucje, reprezentujące interesy różnych grup społecznych ( np. zrzeszenia pracodawców, kluby biznesmenów ). Przestawiają je gremiom decyzyjnym, uczestnicząc w negocjacjach dotyczących problemów społeczno - gospodarczych (np. Komisja Trójstronna Rządu, Związków Zawodowych i Zrzeszeń Pracodawców ).

Za przemianami na drodze do gospodarki rynkowej i parlamentarnej nie nadążają zmiany w świadomości społecznej. Wszystkie pozytywne strony kapitalistycznej gospodarki są akceptowane, ale sposoby dochodzenia do niej budzą rońże odczucia. Nie jednokrotnie rodzi się frustracja, u której podstaw leży rozdźwięk miedzy chęcią życia w kapitalistycznym dobrobycie a rosnącymi obawami przed wiodącą do niego droga. Wiele grup społecznych oczekuje nadal na dokonywanie przez państwo takiego podziału dochodu narodowego, w którego wyniku grupy te osiągnełyby większe korzyści. Z trudem następuje zmiana zachowań, chodź jest konieczna w procesie dokonujących się przeobrażeń, Coraz częściej jednak pojawia się skłonność do ponoszenia ryzyka i chęci konkurowania.

Dokonująca się transformacja systemowa jest droga przechodzenia od państwa autorytarnego do państwa demokratycznego. W latach 90 nastąpiły jakościowe zmiany zasad ustrojowych, instytucji i mechanizmu składających się na system polityczny. Przyjęcie w 1997 roku nowej pełnej ustawy zasadniczej zakończyło okres swoistego prowizorium konstytucyjnego.

Jakościowej transformacji uległy zasady ustrojowe. Nastąpiło przejście:
- od zasady jednolitej władzy państwowej do zasady podziału władz
- od monopolu partii komunistycznej do konstytucyjnych gwarancji dla pluralizmu politycznego
- od państwa prerogatywnego z obowiązująca zasada praworządności socjalistycznej do państwa prawa
- od zasady suwerenności ludu pracującego miast i wsi do zasady suwerenności narodu.

Przeobrażania uległy instytucje prawno - polityczne. Wprowadzono urząd prezydenta wyłanianego w wyborach powszechnych i bezpośrednich, w wiec mającego silną legitymizacje. Ścisłemu powiązaniu głowę państwa z rządem towarzyszyło oddzielenie kompetencji władzy wykonawczej od kompetencji parlamentu. Równocześnie znacznemu wzmocnieniu uległ rząd. Wprowadzono dwuizbowość parlamentu ( Sejm i Senat ) i rozbudowano jego funkcje kreacyjna i kontrolna. Umocniono Władza sadowa poprzez wprowadzenie nowych rozwiązań instytucjonalnych, np. utworzenie Krajowej Rady Sadownictwa, i normatywnych, np. ostateczny charakter orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego.

Wprowadzono nowe mechanizmy ustrojowe usprawniające procesy decyzyjne i stwarzające przesłanki dla sprawności i efektywności fukncionowania systemu politycznego. Należą do nich m.in. sposób (procedura ) powoływania rządu, konstruktywne wotum nieufności, możliwość rozwiązania parlamentu przez prezydenta, klauzula zaporowa w wyborach do Sejmu.

Zgodnie z europejskimi standardami rozbudowano prawa i wolności człowieka i obywatela. Stworzono prawne gwarancje ich przestrzegania. Przywrócono instytucje samorządu i rozbudowano różne jej formy.

Nie został jeszcze zakończony proces upodmiotowienia samorządu terytorialnego. Ciągle jest otwarty problem ostatecznego podziału kompetencji miedzy administracja rządowa a samorządowa.

Obok rozwiązań prawnych decydujący wpływ na rzeczywisty kształt ustroju państwowego ma praktyka polityczna. Dotychczasowy przebieg transformacji systemowej w Polsce wskazuje, ze ciągle brakuje nowoczesnych i w miarę trwałych struktur politycznych. Pozytywnym zjawiskiem jest stopniowe ograniczenie liczby i wzmacnianie się liczących partii politycznych. W następstwie wyborów parlamentarnych w 1991 roku do Sejmu weszły 24 ugrupowania, w roku 1993 sześć ugrupowań, a w 1997 roku już tylko piec ugrupowań. Wyrazem umacniania się demokracji było podporządkowanie się politycznych sil wynikom wyborów parlamentarnych ( 1991, 1993, 1997 ), prezydenckich ( 1991, 1996, 2000 ) i samorządowych.

Transformacja systemowa nie została jeszcze zakończona. O jej trwaniu świadczy ścieranie się tendencji autorytarnych i demokratycznych.

Transformacja w sferze gospodarki jest to proces przechodzenia od gospodarki nakazowo - rozdzielczej do gospodarki rynkowej. Te jakościowe przeobrażenia wymagają zmian w wielu dziedzinach życia społeczno - gospodarczego, a zwłaszcza w trzech.

Sfera materialno - techniczna. Przed druga wojna światowa gospodarka państwa polskiego była oparta głownie na tradycyjnym rolnictwie. Nowoczesny przemyśl, będący w początkowym stadium rozwoju, należał w przeważającej mierze do państwa i kapitału zagranicznego. Niezależnie od wszystkiego, co pozytywnego osiągnięto, również okres Polski Ludowej pozostawił m.in. wadliwa strukturę przemysłu, wyrażająca się w nadmiernym rozwoju przemysłu ciężkiego i niedorozwoju gałęzi przemysłu lekkiego stosującego nowoczesne technologie, dominacje sektora państwowego w przemyśle, budownictwie, transporcie i handlu, malejąca efektywność wykorzystywania zasobów, nierównowagę gospodarcza w postaci niedoboru dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych, rozregulowana sferę finansów, czego następstwem stała się rosnąca inflacja, sztuczny system cen i kursów walutowych, rozbudowane dotacje i deficyt budżetowy. Wymusiło to podjecie radykalnych działań modernizacyjnych, które maja prowadzić do restrukturyzacji gospodarki narodowej.

Sfera instytucjonalna. Konieczna okazała się zmiana zakresu i sposobu działania urzędów i instytucji. Niezbędne było określenie na nowo udziału państwa w procesach gospodarczych, a zwłaszcza rozstrzygniecie czy i w jakim zakresie państwo powinno być właścicielem i w jakimś stopniu powinno interweniować funkcjonowanie gospodarki. Potrzeba stało się znalezienie odpowiedniej formuły działania związków pracodawców i pracobiorców, stworzenie nowego uregulowania prawnego, odpowiedniego dla gospodarki rynkowej

Sfera świadomości społecznej. Dokonująca się reforma gospodarcza wymaga innej świadomości społecznej. Trzeba przezwyciężyć bariery świadomościowe, ukształtować postawy aktywne, prowadzące do ukształtowania przedsiębiorczości i zlikwidowania bezradności jednostek i grup społecznych, wyeliminować natomiast postawy wyczekiwania na paternalizm państwowy jako stan naturalny.

W przechodzeniu od gospodarki nakazowo - rozdzielczej do gospodarki rynkowej stosowano różne warianty działania. W krajach europy postkomunistycznej przyjęły się trzy z nich:
- wariant umiarkowany, zastosowany na Węgrzech, zakłada stopniowe przeobrażenia strukturalne i instytucjonalne połączone z próba ochrony poziomu życia społeczeństwa i pobudzenia wzrostu gospodarczego
- wariant wstrząsowy, wybrano i zastosowano w Polsce. Strategicznym celem programu była stabilizacja gospodarki i przekształcenie jej w gospodarkę rynkowa. Podstawowe założenia tego rozwiązania to wewnętrzna wymienialność złotówki, zaprzestanie praktyki dopłacania przez państwo do wytwarzanych produktów, co znajdowało wyraz w cenie skalkulowanej poniżej rzeczywistej wartości towaru, zrównoważenie budżetu państwa i ściśle kontrolowana polityka monetarna, utrzymanie stabilnego kursu wymiany walut, zwalczanie inflacji, szybka prywatyzacja.

Strategie te znana pod nazwa plan Balcerowicza realizowały z niewielkimi zmianami wszystkie rządy wywodzące się z obozu Solidarności. Podstawowe założenia reformy były również realizowane przez sformułowaną w 1993 roku koalicje SLD - PSL. Brak spójności koalicji i zarysowujące się podziały interesów zahamowały lub opóźniły tempo niektórych przekształceń, np. w zakresie prywatyzacji, rent, i emerytur, struktury sektorów gospodarki. Są one kontynuowane przez koalicje AWS - UW, rządzącą od 1997 roku i mniejszościowy rząd AWS od maja 2000 roku.

W 1999 roku zapoczątkowano cztery wielkie reformy ustrojowe: terytorialno - administracyjna, oświatowa, w zakresie ochrony zdrowia 1991, 1996, 2000 i ubezpieczeń społecznych.

Dokonująca się w latach 1990 - 1999 transformacja gospodarki stworzyła podstawy gospodarki rynkowej. Osiągnięto stabilizacje kursu wymiany walut, wprowadzono ceny rynkowe, zduszono hiperinflacje, wprowadzono wewnętrzna wymienialność złotego, zlikwidowano dolaryzacię gospodarki, stworzono rynek konsumenta, doprowadzono do umorzenia przez Kluby Paryski i Londyński znacznej części długu, otwarto gospodarkę na zewnątrz, a ponadto wynegocjowano pomoc bezzwrotna i kredytowa z zagranicy. Wystąpiły jednak trudności w realizacji prywatyzacji spowodowane zarówno brakiem globalnego programu tego przedsięwzięcia, jaki i nie uregulowanym prawem własności. Ciągle jeszcze istniej deficyt budżetowy.

Przeciwnicy wariantu wstrząsowego wskazują na: brak elastyczności w realizacji programu zmian, dyskryminowanie sektora państwowego i spółdzielczego, nadmiernie restrykcyjna politykę fiskalna, kredytowa i dochodów, dopuszczenie nieograniczonego importu dóbr konsumpcyjnych.

Dotychczasowy przebieg transformacji pozwala określić bariery rozwoju. Należą do nich w szczególności:
- bariera rynku, a wiec przede wszystkim brak dostatecznie rozwiniętych instytucji rynkowych, niekorzystna struktura
Produkcji oraz niedostateczne zmiany własnościowe.
- bariera kadrowa, przejawiająca się miedzy innymi w słabym przygotowaniu kadr menadzerskich, słabej znajomości i niepełnym rozumieniu nowych zasad ekonomicznych oraz zbyt wolnej przebudowie mentalności społecznej.
- bariera kapitałowa, tzn. brak kapitału przede wszystkim na modernizacje przedsiębiorstw przekrztalcenia strukturalne w gospodarce, proces prywatyzacji
- bariera nie rozwiniętej w wystarczającym stopniu infrastruktury ( np. telefonizacja, zły stan dróg )

W dobie transformacji ustrojowej pojawiły się zagrożenia stwarzające bariery w przechodzeniu do demokracji parlamentarnej i efektywnej gospodarki rynkowej. W sferze gospodarki są to nakładające się na siebie objawy kryzysu strukturalnego ( to znaczy przerost zatrudnienia i nie właściwa struktura własności w rolnictwie, dominacja gałęzi przemysłu ciężkiego, a jednocześnie słaby rozwój niektórych gałęzi przemysłu lekkiego i usług ) i koniunkturalnego oraz nierówny podział kosztów reform w społeczeństwie. Przeobrażenia w systemie politycznym spowodowały z jednej strony przywracanie praw i wolności indywidualnych i zbiorowych, z drugiej zaś strony wyzwalały aspiracje polityczne. Ich następstwem jest pluralizm społeczny i polityczny, ale i związane z tym objawy niestabilności politycznej.

Wszystkie te zjawiska osłabiają sile społeczeństwa obywatelskiego i utrudniają przechodzenie do ustroju demokratycznego. Promowanie kultury obywatelskiej i instytucji demokratycznych, konsekwencja w realizowaniu reform ekonomicznych, wyraźne zakreślenie granic władzy państwowej są niezbędne dla pokonywania zjawisk kryzysowych i tworzenia koniecznych zabezpieczeń przed odrodzeniem się tendencji autorytarnych.