Kultura Oświecenia w Polsce.

Termin „Oświecenie”
Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji), wieku "oświeconym" lub "epoce świateł". Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne.

Ramy czasowe epoki
W Polsce oświecenie zaczęło się około roku 1740, kiedy to założono Collegium Nobilum. Właściwy rozwój przypada na lata 1764-1795. W 1747 roku Załuscy założyli bibliotekę publiczną. W 1749 Stanisław Leszczyński napisał dzieło pt. "Głos wolny wolność ubezpieczający", dotyczące liberum veto. Domagał się poprawy bytu ludzi, wzmocnienia administracji.

Stanisław Konarski napisał "O skutecznym rad sposobie", w którym prowadzi rozważania o Sejmie. Proponuje usunięcie liberum veto i wprowadzenie zasady większości głosów.

W roku 1765 założono Teatr Publiczny w Warszawie. Powstała też Szkoła Rycerska, która miała przygotować młodych ludzi do służby wojskowej. Absolwentami zostali później: J.Jasiński, T.Kościuszko, J.U.Niemcewicz. Szkołą kierował książę Adam Czartoryski.

Zaczął wychodzić "Monitor", którego redaktorami byli: Czartoryski, Krasicki, Bohomolec. Czasopiśmiennictwo odgrywało znaczną rolę w oświecaniu ludzi epoki. Wychodziło też pismo pt. "Zabawy przyjemne i pożyteczne", w którym drukowali swe utwory: Krasicki, Naruszewicz, Zabłocki.

W 1773 r. powstała KEN. Powodem powstania KEN była likwidacja zakonu jezuitów. Przyznała prawo do nauki wszystkim dzieciom. Dokonano reformy Uniwersytetów w Wilnie i w Krakowie. Ogromny wpływ miały działania króla Stanisława Poniatowskiego, który próbował dźwignąć kraj z upadku. Przyczynił się on do rozwoju kultury i sztuki. Skupił wokół siebie grono ludzi wykształconych, literatów i malarzy, których zapraszał na słynne obiady czwartkowe.

W literaturze rozwijały się trzy prądy:
- klasycyzm - nawiązywał do literatury starożytnej, posługiwał się motywami mitologicznymi, cenił tragedię i epos, język powinien być zrozumiały;

- sentymentalizm - opisywano przeżycia wewnętrzne, ludzkie uczucia, by silniej oddziaływać na odbiorcę;

- rokoko - odrzucał dydaktyzm, utwory powinny być tworzone dla przyjemności. W sztuce rozwijał się klasycyzm. W okresie tym tworzyli Canaletto i Bacciarelli.

Oświecenie - publicystyka
Główną ideą oświecenia był krytycyzm wobec instytucji politycznych i społecznych, Kościoła i dotychczasowego systemu nauczania. Postawę tę wspierały prądy filozoficzne, a więc racjonalizm, który przywiązał szczególną wagę do roli rozumu w poznaniu prawdy, oraz empiryzm kładący nacisk na doświadczenie.

Epokę cechował optymizm poznawczy, wiara w poznanie praw rządzących światem i społeczeństwem oraz możliwości przekształcanie stosunków społecznych. Takie podejście determinowało potrzebę powszechnego nauczania i kształtowania postaw utylitarnych, zaangażowania w pracę dla dobra zbiorowości. Również ważnym hasłem epoki, wprowadzonym przez Rosseau, była obrona praw człowieka i jego dążenie do szczęścia (zgodnie z naturą).

Ludzie oświecenia już w Polsce saskiej podjęli walkę o reformy. Pierwszym był Stanisław Konarski, który już w latach czterdziestych XVIII w. przeprowadził reformę szkół pijarskich, za co król Stanisław August Poniatowski kazał ku jego czci wybić medal z napisem "Sa pere auso" (Temu, który odważył się być mądrym). We wczesnej fazie oświecenia z propozycjami reform państwowych wystąpili dwaj publicyści, Stanisław Leszczyński w rozprawie "Głos wolny wolność ubezpieczający" i ks. St. Konarski w dziele "O skutecznym rad sposobie". Pierwszy domagał się ograniczenia liberum veto, zwalczał poddaństwo osobiste chłopa. Konarski przede wszystkim podjął problem polskiego parlamentu. Uważał, że liberum veto należy ograniczyć do pojedynczej ustawy.

Pierwszy rozbiór Polski był autentycznym wstrząsem dla narodu i kazał zastanowić się nad źródłami nieszczęść. Najbujniej rozwinęła się publicystyka w okresie Sejmu Czteroletniego. Twórcy jej dążyli do naprawy państwa, reform społecznych, proponowali koncepcję społeczeństwa na zasadzie prawa człowieka do indywidualnego szczęścia, dobra narodu, humanitaryzmu wobec chłopów, oraz idei wolności, równości i braterstwa.

Najwybitniejszymi pisarzami w drugiej połowie XVIII w. byli Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj i Franciszek Salezy Jezierski. Staszic w dziełach "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" i "Przestogi dla Polski" sformułował program naprawy państwa w duchu reform oświeceniowych. Przywiązywał dużą wagę do wychowania młodzieży i przygotowania jej do użytecznej pracy dla kraju. W sprawach politycznych opowiedział się za zniesieniem liberum veto i za dziedzicznością tronu. żądał wprowadzenia do sejmu przedstawicieli miast, postulował wzmocnienie i unowocześnienie armii, na której utrzymanie szlachta miała płacić podatki w zależności od posiadanej ziemi.

Staszic uważał, że dramatyczny los chłopa wymaga natychmiastowej poprawy, proponował zamienić pańszczyznę na czynsz lub tzw. "pracę wydziałową", czyli robotę na gruncie pańskim w ściśle określonym zakresie. Był rzecznikiem uprzemysłowienia państwa, rozwoju miast i handlu oraz poniesienia obywatelskiej rangi mieszczaństwa. Źródła nieszczęść narodowych widział w magnatach: "Z samych panów zguba Polaków". Oni, zdaniem autora, zniszczyli szacunek dla prawa, wprowadzili obce wojska do kraju, oni na sejmikach uczyli szlachtę zdrady, podstępu, prywaty i przekupstwa. Inwektywy przeciwko panom są przykładem pasji pisarskiej Staszica, który przemawia językiem oburzenia, goryczy, wstydu.

Hugo Kołłątaj, który był najczujniejszym działaczem Stronnictwa Patriotycznego, swoje poglądy polityczne wyłożył w dziele "Do Stanisława Małachowskiego ... Anonima listów kilka" oraz w "Poprawie politycznym narodu polskiego". Zawarł w nich projekt reform ustrojowych. Podobnie jak Staszic chciał znieść liberum veto, wypowiadał się za wprowadzeniem ogólnego opodatkowania, żądał praw dla mieszczan i przedstawicielstwa tego stanu w parlamencie, domagał się wolności chłopów.

Franciszek Salezy Jezierski wyróżnia się radykalizmem poglądów W "Katechizmie o tajemnicach rządu polskiego", w formie pytań i odpowiedzi, w niezwykle ironicznym i zjadliwym tonie mówi, że chłop nie jest człowiekiem, ale rzeczą własną szlachcica. Oburz się na uprzywilejowanie szlachty, żąda praw dla mieszczan.

Wieloletni wysiłek działaczy patriotycznych i publicystów dał w efekcie Konstytucję 3 maja. Wprawdzie nie uratowała ona niepodległości, ale była świadectwem przemiany postawy narodu.

OŚWIECENIE - LITERATURA
Literatura tego okresu stała się istotnym czynnikiem kształtowania nowoczesnej świadomości narodu, wychowywała czytelników w duchu obywatelskim, patriotycznym i humanitarnym;

- król Stanisław August Poniatowski realizował program „oświecenia sarmatów”, któremu były podporządkowane tworzone czasopisma („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”), instytucje (Teatr Narodowy, Komisja Edukacji Narodowej, obiady czwartkowe);

- najpilniejszym wykonawcą programu króla był A. Naruszewicz, autor oczyszczonej z legend Historii narodu polskiego; podstawowy nurt literatury związany z klasycyzmem zapoczątkowały wystąpienia o odnowę języka narodowego (S. Konarski), wzrost świadomości estetycznej (rozprawy teoretyczne F. N. Golańskiego, F. Karpińskiego, adaptacja Sztuki poetyckiej N. Boileau, dokonana przez F.K. Dmochowskiego);

- najwybitniejszym reprezentantem epoki stał się I. Krasicki, twórca pierwszej nowożytnej powieści polskiej (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki), autor Bajek, Satyr, poematów heroikomicznych;

- tendencje libertyńskie ujawniła poezja S. Trembeckiego i T.K. Węgierskiego; w latach 80. wyodrębnił się nurt poezji lirycznej, związanej z sentymentalizmem (F.D. Kniaźnin, „poeta serca” F. Karpiński) lub rokokiem (J. Szymanowski - teoretyk);

- nastąpił rozwój rodzimej komedii satyrycznej i obyczajowej, pod koniec epoki też politycznej (F. Bohomolec, F. Zabłocki, J. Ursyn Niemcewicz, W. Bogusławski);

- ożywienie życia politycznego w dobie Sejmu Wielkiego, Targowicy i insurekcji kościuszkowskiej wpłynęło na rozkwit reformatorskiej literatury politycznej (S. Staszic, H. Kołłątaj, F.S. Jezierski), rewolucyjne idee polskich jakobinów najpełniej oddała poezja J. Jasińskiego.

Po utracie niepodległości dziedzictwo czasów stanisławowskich przejęło Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie i Towarzystwo Szubrawców w Wilnie;

- przedstawiciele klasycyzmu postanisławowskiego podjęli próbę stworzenia narodowej tragedii (Barbara Radziwiłłówna A. Felińskiego), poematu (Ziemiaństwo K. Koźmiana), kodyfikacji poglądów estetyczno-literackich (L. Osiński);

- w nurcie sentymentalnym tworzyli m.in.: K. Brodziński, M. Wirtemberska, poeci legionowi - J. Wybicki, C. Godebski;

- tendencje preromantyczne przejawiły się m.in. w poetyce „grozy” w powieści i dramacie, w poezji mesjanistycznej (Niemcewicz, J.P. Woronicz);

- rozkwit krytyki literackiej i teatralnej (Towarzystwo Iksów) wyraził się w słynnym sporze klasyków z romantykami (K. Brodziński, Jan Śniadecki, L. Borowski).