Polityka władz wobec mniejszości narodowych w latach 1945-1989 oraz w III RP

Stosunek współczesnego państwa demokratycznego do zagadnień związanych z pojmowaniem i traktowaniem mniejszości jest wyrazem zmian zachodzących w świadomości społecznej i politycznej jego obywateli. Stosunek ten podlegał na przestrzeni ostatniego wieku dynamicznym, a nierzadko drastycznym zmianom. Dotyczy to tak samego pojmowania pojęcia mniejszości, sporów wokół uznawania ich istnienia, jak też zakresu przyznawanych im uprawnień i ich traktowania.

Problem stosunku do mniejszości stał się współcześnie swoistym miernikiem demokratyzacji społeczeństw. Demokrację postrzega się bowiem coraz częściej właśnie przez pryzmat zdolności społeczeństwa do zapewnienia funkcjonującym w jego ramach mniejszościom możliwości realizacji należnych im uprawnień i swobód, manifestacji swojej odrębności i wyboru metod potwierdzenia własnej tożsamości.

Polska ma w tym zakresie niezwykle bogate i cenne doświadczenia. Należy do państw, które od początku swego istnienia dawały wielokrotnie wyraz zrozumieniu dla konieczności tworzenia podstaw współistnienia ramach jednego organizmu państwowego wielu kultur narodowościowych i religijnych.

Po II wojnie światowej kwestie narodu i mniejszości narodowych uległy zasadniczej zmianie. Według Konstytucji z 1952r. suwerenem, do którego należy władza w PRL jest lud pracujący miast i wsi. Ustawodawca mówi o przedstawicielskim charakterze zwierzchnictwa ludu- czytanego tu jako naród. Konstytucja PRL przyznawała wszystkim obywatelom te same prawa jak i obowiązki. Kwestia narodowości obywateli pozostała ich prywatną sprawą, a jednocześnie każdy otrzymywał prawo do ich zachowania i pielęgnowania. W praktyce jednak władze Polski dążyły do asymilacji mniejszości narodowych. Cechą polityki narodowościowej rządów komunistycznych było przekonanie, że mniejszości są zjawiskiem negatywnym i niebezpiecznym. Poza asymilacją popierano też emigrację. Przedstawiciele mniejszości byli rozpoznawani negatywnie także przez swoje lewicowe sympatie polityczne, szczególnie w okresie rodzenia się i triumfu ruchu „Solidarności” oraz w okresie wizyt Papieża - Polaka. Dziś, kiedy zwrot na lewo dotknął także Polaków a spodziewana wizyta Papieża stała się wizytą celebrowaną aktywnie przez lewicowy rząd, podziały te wyblakły.
Okres tuż po wojnie do 1947r. charakteryzuje się wyraźnym przywiązaniem do tradycji. U jego podstaw leży fakt iż wojna zakończyła się i że gwarantem ostatecznego zwycięstwa był Związek Radziecki. Nowy system narzucony Polsce zrównywał prawa obywateli niezależnie od ich narodowości. Ideologia tzw. „internacjonalizmu komunistycznego”, przynajmniej na razie stanowiła gwarancję praw mniejszości. Ponadto żywa była pamięć przedwojennych prześladowań, np. „wydarzenia chełmskie” oraz wywózek na Wschód, a także innych akcji przesiedleńczych, np. akcja „Wisła”. Najważniejszym wskaźnikiem poczucia bezpieczeństwa mniejszości był rozwój szkolnictwa np. białoruskiego w tym okresie oraz zachowywanie przez władzę dystansu wobec Cerkwi Prawosławnej i innych przedstawicielstw religijnych mniejszości.
W Pierwszej połowie lat 50. doszło do masowych migracji i co za tym idzie odrywania się przedstawicieli mniejszości od własnych ziomków oraz stapiania z większością polską w miastach. Represje czasów stalinowskich oraz pogarszająca się sytuacja ekonomiczna skłania do radykalizacji postaw niechętnych władzy. Niezadowolenie społeczne, które ma wybuchnąć po śmierci Stalina i entuzjazm jaki towarzyszy dojściu Władysława Gomułki do władzy – stanowi tego wyraz. Władza zaostrza represje stosownie do narastającego niezadowolenia i w takiej atmosferze ukrywanie swoich mniejszościowych preferencji zaczyna się wyraźnie manifestować.
Okres odwilży politycznej odznaczał rozpoczęcie okresu rozliczeń z przeszłością okresu stalinowskiego. Wiązało się to z poszukiwaniem winnego zaistniałym zbrodniom i nieprawościom oraz dysfunkcjonalanościom systemu. Poszukiwanie winnego, coraz bardziej prowadziło w kierunku zaostrzania kontroli nad mniejszościami oraz tropienia nielojalności. Formalnie rzecz biorąc PZPR opowiadała się przeciwko dyskryminacji narodowościowej ale w praktyce z początkiem tego okresu zaostrzonej kontroli poddane zostały towarzystwa społeczno-kulturalne mniejszości, którym wyznaczono zadanie realizowania polityki partii we własnych środowiskach. Mniejszości mogły jedynie istnieć i oficjalnie działać w obrębie określonych norm ideologicznych i w określonych z góry formach. Ich działalność powinna koncentrować się zasadniczo na działalności folklorystycznej. Państwo łożyło więc na zespoły śpiewacze i teatralne ale jednocześnie następował stopniowy regres szkolnictwa mniejszościowego. Oskarżenia jakie w marcu 1968 roku wysunięto przeciwko „obcym” w państwie, tym, którzy mają rzekomo więcej niż jedną ojczyznę zostały odebrane przez władzę jako zachęta do bliższego przyjrzenia się „nie swoim” i weryfikacji ich lojalności. Sytuacja w kraju odbija się na lęku przed ujawnianiem własnych mniejszościowych Na mocy uchwały II Plenum PZPR z 1976 roku „O moralno-politycznej jedności narodu polskiego” przeforsowano tezę „o jednolitym charakterze państwa polskiego”, której towarzyszyły dalsze działania dyskryminacyjne, między innymi polonizacja nazw miejscowości i punktów topograficznych w Bieszczadach. W latach 50. polityka ta uległa liberalizacji Mniejszości narodowe w Polsce w latach siedemdziesiątych stały się właściwie ‘niewidzialne’ publicznie. Rozpoczęto likwidację samodzielnych organów prowadzonych przez Mniejszości, głównie represje dosięgnęły szkolnictwa. Powstanie „Solidarności” mniejszości przyjęły z nieufnością. Zrażał ich jednoznacznie narodowy i katolicki charakter Związku. Ogłoszenie stanu wojennego przyjęto w środowisku mniejszości z pewną ulgą, a procesy asymilacyjne nie uległy zahamowaniu. Koniec tego okresu ujawnia pluralizm poglądów charakterystyczny dla wysoko rozwiniętych krajów zachodu. Ujawnia też indywidualizm i brak przywiązania dla tradycyjnych podziałów społecznych. Pęd ku globalizacji skłania do odrzucania przywiązania lokalnego.
Po przemianach polityczno-ustrojowych na przełomie lat 90. interes mniejszości narodowych i etnicznych nie był pozostawiony bez uwagi. Już w ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, ustanowiono, że szkoły publiczne umożliwiają podtrzymanie tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury, a następnie w ustawie z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji podjęto decyzję, że publiczne radio i telewizja powinny uwzględniać potrzeby mniejszości narodowych i etnicznych. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997r. diametralnie zmieniła zakres swobód- w tym pośrednio lub bezpośrednio dotyczącej ochrony praw mniejszości narodowych. Podmiotem i źródłem władzy suwerennej jest naród- zbiorowość ale w sensie politycznym a nie etnicznym. Narodem są wszyscy ci którzy posiadają obywatelstwo polskie oraz ci, którzy posiadali takie obywatelstwo po 11 listopada 1918r. Obok pojęcia narodu pojawia się jeszcze pojęcie społeczeństwa obywatelskiego, które uzyskuje wpływ na kierunek polityki państwa poprzez mające różnorakie cele grupy interesu. Obecna Polska należy do państw o małym zróżnicowaniu narodowościowym. Konstytucja RP z 1997 roku zapewnia wszystkim obywatelom należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury, umożliwia im tworzenie własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych, instytucji służących ochronie tożsamości religijnej. Prawo do nieskrępowanego wykonywania praktyk religijnych gwarantujące o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, stanowią zasady swobody wyboru i praktykowania religii oraz zakazu dyskryminacji bądź uprzywilejowania z powodu religii. W bezpośrednim związku z tą regulacja pozostaje konstytucyjna zasada równouprawnienia Kościołów, przy jednoczesnym wyraźnym potwierdzeniu obowiązku bezstronności władz publicznych RP w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Z przepisów Konstytucji wynika także prawo do swobodnego posługiwania się językiem mniejszości w życiu prywatnym i publicznie. RP jako kraj demokratyczny nadaje również mniejszościom swobodny dostęp do dóbr kultury, do służb publicznych, wykształcenia i świadczeń zdrowotnych, a także zapewnia prawa wyborcze oraz prawa do swobodnego zrzeszania się. Oprócz Konstytucji także Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.o Kodeksie karnym przewiduje karanie przestępstw popełnianych na tle etnicznym, a także Ustawa o ochronie danych osobowych zabrania przetwarzania danych ujawniających pochodzenie etniczne. Ostatecznie osobowość mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce określa Ustawa podjęta 6 stycznia 2005 r.. Stwierdza między innymi, że nikt nie może być obowiązany, inaczej niż na podstawie ustawy, do ujawnienia informacji o własnej przynależności do mniejszości lub ujawnienia swojego pochodzenia, języka mniejszości lub religii a także dopuszcza używanie języka mniejszościowego, w wybranych gminach, jako języka pomocniczego, w kontaktach z organami gminy oraz w postępowaniu sądowym. Również do reprezentacji i ochrony praw mniejszości były powołane Komisje Narodowe i Etniczne, których przewodniczącym był Jacek Kuroń.
Mniejszości w Polsce oprócz obwarowania prawnego ze strony Konstytucji i Ustaw, posiadają gwarancję ze strony międzynarodowych aktów. Jako członek ONZ, Polska musi respektować postanowienia Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966r. (zakazuje dyskryminacji jednostek ze względu na rasę, religię, płeć, poglądy polityczne i pochodzenie społeczne i narodowość) oraz Deklaracji Praw Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych.. W 1995 r. Polska podpisała Europejską Konwencję Ramową o Ochronie Mniejszości Narodowych z inicjatywy Rady Europy, która gwarantuje, że każdy członek mniejszości narodowej ma prawo do swobodnego określania swojej narodowości poprzez naukę języka ojczystego i w tymże języku oraz do swobodnego używania go w życiu prywatnym i publicznym.
Wskazane przykłady stanowią jedynie ilustrację debaty w sprawie statusu i intensywności ochrony praw oraz próby wyrównania szans mniejszości. W konkluzji tych wywodów powtórzę tezę, że w polskim systemie prawnym, podobnie jak w wielu innych systemach europejskich, rozstrzygnięcia w zależą w pierwszym rzędzie od sposobu rozumienia i metod interpretacji zasady równego traktowania-równości obywateli wobec prawa poprzez zapewnienie im konstytucyjnie godnej reprezentacji politycznej, a także od zezwolenia mniejszościom na prowadzenie własnej polityki kulturowej i religijnej. Nie istnieje ponadczasowe i absolutnie uniwersalne podejście do tych zagadnień. Stanowisko ustawodawcy jest zawsze wypadkową czasu historycznego, tradycji, kontekstu społecznego. Jedno wydaje się jednak pewne - istotna rola, którą może odgrywać w toczących się sporach o jakość demokracji, a więc i o ochronę praw mniejszości ma ustrój demokratyczny, który gwarantuje Konstytucja RP oraz akty międzynarodowe, które decydują, o tym czy odpowiedź współczesnych demokracji na sygnały płynące z poszczególnych grup mniejszościowych, reprezentujących często sprzeczne interesy, będzie adekwatna do wymagań, które stawia przed nami konieczność respektowania w możliwie najpełniejszym stopniu praw i wolności obywateli.