Okres burzy i naporu

Okres „burzy i naporu”

Epoki literackie to pewne okresy w historii literatury , w których dominowały określone, podobne do siebie, prądy i konwencje literackie. Można je podzielić przede wszystkim ze względu na sposób poznawania świata i człowieka: poprzez rozum ( epoki klasyczne) lub instrumenty duchowe (epoki antyklasyczne). Pierwsze z nich czerpały inspirację z antyku, charakteryzowały się prostotą, harmonią dzieł oraz uniwersalnością i ponadczasowością przekazów. W drugich mamy do czynienia z gwałtownymi emocjami, którym towarzyszy ruch i niepokój. Istotne jest to, że następują one na przemian, co przedstawia się graficznie rysując tzw. „odwieczną sinusoidę”.
Romantyzm należy do epok antyklasycznych i powstał jako odpowiedź na zmiany społeczne wywołane Wielką Rewolucją Francuską. Jej główne założenia( dążenie do wolności, równości i braterstwa) stały się impulsem do zakwestionowania zasad propagowanych przez poprzednią epokę, a mianowicie oświecenie (nazywane również wiekiem rozumu i filozofów). Romantycy byli przeciwni przede wszystkim systemowi feudalnemu, autorytaryzmowi i dyktaturze oraz naukowemu podejściu do natury. Popierali indywidualizm, czerpali z folkloru, uważali wyobraźnię za moc twórczą człowieka, fascynowała ich dzika i tajemnicza przyroda. Ważnym osiągnięciem było ponowne odczytanie dzieł średniowiecznych, utworów Szekspira oraz ludowych legend (czerpał z nich np. Adam Mickiewicz w swoim cyklu zatytułowanym „Ballady i romanse” ).
Zwiastuny nowego prądu pojawiły się w Europie już pod koniec XVIII wieku (głównie w Anglii i Niemczech). Rzeczywisty okres romantyzmu został poprzedzony czasem tzw. „burzy i naporu”. Nazwa wywodzi się od tytułu dramatu niemieckiego pisarza F.M. Klingera „Sturm und Drang”, wydanego w Polsce pod tytułem „Burza i szał”. Zarówno to dzieło, jaki i inne powstałe w tamtym okresie, były protestem przeciwko złej sytuacji społecznej( zwłaszcza chłopstwa i mieszczaństwa), władzy absolutnej oraz podzieleniu Niemiec na wiele mniejszych struktur ,co oczywiście mogło przyczynić się do jego osłabienia. Pisarze mieli także swój program estetyczny. Domagali się w literaturze uczucia, ludowości, protestowali przeciwko wszystkim sztywnym przepisom dla twórców. Za podstawowe cechy, które wyróżniały okres poprzedzający romantyzm uznaje się bunt głównego bohatera, który zawsze był jednostką wybitną, a co za tym idzie samotną i niezrozumianą. Właśnie w tamtych czasach pisali artyści, uznawani za najwybitniejszych niemieckich twórców, a mianowicie: Fryderyk Schiller i Johann Wolfgang Goethe.
Pierwszy z nich to znany poeta, filozof , historyk oraz dramaturg, którego najbardziej znanym utworem jest „ Oda do radości”. Muzykę do tego utworu skomponował Ludwik van Beethoven i w takiej postaci została uznana za hymn Unii Europejskiej. Jednak w przypadku okresu „burzy i naporu”, na większą uwagę niż wspomniana przeze mnie oda, zasługuje dramat „Zbójcy” . Opowiada on o Karolu, przywódcy jednej z band „sprawiedliwych rozbójników”, którzy w XVIII wieku bronili niewinnych ludzi przed wyzyskiem możnowładców. Jednak Karol nie zawsze był tytułowym „zbójcą”. Pochodził z zamożnej rodziny, miał narzeczoną, w której był zakochany bez pamięci. Na skutek podstępów brata Franciszka został wyrzucony z

rodzinnego domu i właśnie wtedy dołączył do leśnej grupy. Nie potrafił jednak wytrzymać bez ukochanej i postanowił ją odwiedzić (mieszkała w dworze należącym niegdyś do jego ojca, którego to Franciszek odsunął od władzy i uwięził ). Karolowi nie udaje się porozmawiać z Amalią, w drodze powrotnej odnajduje jednak ojca i uwalnia go. Próbują wspólnie pochwycić złego władcę, jednak tamten popełnia samobójstwo. Po pewnym czasie również ojciec Karola umiera, a on sam zabija Amalię( na jej wyraźną prośbę), ponieważ nie dane im było być razem. Następnym jego czynem jest dobrowolne oddanie się w ręce wymiaru sprawiedliwości. Utwór pokazuje bunt młodego człowieka przeciwko ojcu-możnowładcy, a tym samym podkreśla negatywne cechy panującego ustroju. Zauważa jednak, że niemożliwe jest utworzenie nowego ładu przez jednego tylko człowieka. Potrzebna jest do tego zgodna zbiorowość, która będzie w stanie zmobilizować resztę społeczeństwa do zaakceptowania zmienionej sytuacji. Utwór, pochodzący z młodzieńczych czasów Schillera, cieszył się bardzo dużym powodzeniem w Niemczech. Po części dlatego, że był obarczony bardzo dużym ładunkiem emocjonalnym, a po części ze względu na niesamowity sposób kreacji tytułowych „zbójców”, którzy z jednej strony pomagali biednym ludziom. Jednocześnie jednak okradali innych i dlatego często targały nimi wewnętrzne niepokoje oraz odzywało się ich sumienie.
Jednym z najbardziej znanych utworów Johanna Wolfganga Goethego jest powieść epistolarna zatytułowana „Cierpienia młodego Wertera”. Główny bohater to młody przystojny, zawsze dobrze ubrany mężczyzna. Niedawno się przeprowadził i pisze listy do swojego przyjaciela. W pierwszym wyraża swoją radość z tego, że wyjechał na wieś, która okazuje się dla niego idyllą. Werter jednoczy się z naturą, zachwyca się prostym ludem i dziećmi, które stanowią dla niego uosobienie niewinności. Jest erudytą, zaczytuje się w dziełach Homera- „Iliadzie” oraz „Odysei”. Ponadto posiada zdolności artystyczne: pięknie rysuje i gra na fortepianie. Momentem przełomowym w jego życiu było poznanie Lotty. Poznał ją w drodze na bal i zakochał się, choć już wtedy wiedział, że dziewczyna jest zaręczona. Spotyka się z nią bardzo często, ponieważ odkrył w niej swoją bratnią duszę. Początkowo idealizuje obiekt uczuć oraz świat. Sytuacja komplikuje się, gdy powraca jej narzeczony - Albert. Dla Wertera sytuacja, w której nie ma już ukochanej tylko dla siebie, staje się nie do zniesienia, więc postanawia wyjechać. W tym czasie narzeczeni biorą ślub. Główny bohater powieści nie potrafi znieść tak długiej rozłąki i wraca. Jednak Lotta nie chce się z nim dłużej spotykać, ponieważ czuje się skrępowana w obecności dwóch zakochanych w niej mężczyzn. Werter jest zrozpaczony, stopniowo traci kontakt z rzeczywistością. Czuje się odrzucony, niezrozumiany i niepotrzebny. Wszystkie te czynniki potęgują odczuwany przez niego od dawna Weltschmerz („ból istnienia”). Werter traci zainteresowanie Homerem, zaczyna czytać „Pieśni Osjana”. Taka zmiana lektur symbolizuje również zmianę postawy bohatera wobec świata: z klasycznej na antyklasyczną. Zaczyna postrzegać świat jako więzienie, z którego nie ma ucieczki. Postanawia popełnić samobójstwo- pożycza pistolety od Alberta, pisze list pożegnalny do Lotty i strzela sobie w skroń. Elementem istotnym w zrozumieniu zachowania Wertera jest również jego przekonanie o własnej wyjątkowości, za najważniejsze ogniwo świata uważa samego siebie.
Kreacja Wertera była na tyle wyrazista, że stał się on symbolem nowej postawy życiowej, mianowicie werteryzmu(popularnego w okresie „sturm und drang” oraz w

romantyzmie). Opierała się on na charakterystycznym sposobie bycia, nadmiernej uczuciowości, marzycielstwie, nadwrażliwości, melancholii, a także sposobie ubierania się (młodzi mężczyźni na wzór Wertera nosili błękitne fraki i żółte kamizelki, a kobiety niczym Lotta białe sukienki z różowymi kokardami). Werteryzm oznaczał wewnętrzny bunt wybitnej jednostki wobec zasad moralnych i społecznych, w imię wyższej idei (najczęściej była to miłość). Interesująca była również sama koncepcja romantycznej miłości wywodząca się z filozofii Platona i jego przekonania o istnieniu dwóch części tej samej osobowości, których połączenie stanowi tzw. „komunię dusz”. Nigdy jednak do tego nie dochodzi, ponieważ zakochanym na przeszkodzie stają normy wytworzone przez świat. Żadne z nich nigdy nie pokocha po raz drugi. Jedynym sposobem, aby uciec od dręczących i napierających ze wszystkich stron problemów, wydaje się odebranie sobie życia. Warty zauważenia jest również fakt, iż po wydaniu pierwszej powieści Goethego obserwowano tzw. efekt Wertera, czyli gwałtowny wzrost liczby samobójstw wśród młodych ludzi. Odpowiedzialnością za te nieszczęśliwe wypadki obarczono autora.
„Sturm und drang” to etap przejściowy pomiędzy oświeceniem, a romantyzmem (cały okres odegrał ważną rolę w jego kształtowaniu). Stworzony został nowy typ bohatera literackiego (werterowski), zmieniła się również rola poety i poezji, która zaczęła być uznawana za akt twórczy wybitnej jednostki. Twórcy zaczęli odrzucać racjonalizm i intelektualizm, na rzecz intuicji i wyobraźni. Z niechęcią podchodzili do sztywnych kanonów klasycyzmu, które nie pozwalały na oddanie wszystkich emocji i uczuć towarzyszących człowiekowi. Dużym zainteresowanie cieszyły się wtedy „Pieśni Osjana” Jamesa Macphersona, poglądy filozoficzne Edwarda Younga, dzieła Williama Szekspira oraz Jana Jakuba Rousseau. Obok Schillera i Goethego, dość znanymi twórcami byli A. H. Bürger, J. M. R. Lenz oraz F. Müller. Wszyscy oni odkrywali na nowo dziedzictwo historyczne Niemiec, które przyczyniło się do rozbudzenia ducha narodowego.