Wojny Polski w XVII wieku - Szwecja, Rosja, Turcja, Kozacy
Jan Giemza.
Spis treści:
1. Wojna trzydziestoletnia
a. Przyczyny.
b. Przebieg.
c. Skutki.
d. Najważniejsze daty.
2. Wojny Polski ze Szwecją
a. Przyczyny I wojny.
b. Przebieg I wojny.
c. Przyczyny II wojny.
d. Przebieg II wojny.
e. Najważniejsze daty.
3. Wojny Polski z Rosją
a. Przyczyny I wojny.
b. Przebieg I wojny.
c. II wojna.
d. Najważniejsze daty.
4. Wojny Polski z Turcją
a. Przyczyny I wojny.
b. Przebieg I wojny.
c. Przyczyny II wojny.
d. Przebieg II wojny.
e. Przyczyny III wojny.
f. Przebieg III wojny.
g. Najważniejsze daty.
5. Wojny Polski z Kozakami
a. Przyczyny powstania Chmielnickiego.
b. Przebieg powstania Chmielnickiego.
c. Przebieg wojny z Rosją.
d. Najważniejsze daty.
6. Przemiany wewnętrzne w Rzeczypospolitej Obojga Narodów
a. Ekonomiczne i społeczne skutki wojen.
b. Wzrost politycznej roli magnaterii.
7. Lista hetmanów z miejscami bitew, w których uczestniczyli
1. WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA (1618-1648)
PRZYCZYNY
- Francja i dynastia Habsburgów zaczęły na początku XVII wieku walczyć o dominację w Europie.
- Nasilał się konflikt religijny między protestantami a jezuitami w Rzeszy (czyli w kraju Habsburgów). Najpierw w 1608 r. została utworzona unia protestancka, a w 1809 r. unia katolicka.
- Arcyksiążę Ferdynand, fanatyk rekatolizacji i absolutyzmu, zaczął rościć sobie prawa do tronu w Rzeszy po bezdzietnym Macieju. Ferdynand został w 1613 r. królem Czech, a w 1618 r. – Węgier.
- Zmiany ekonomiczne, stagnacja ekonomiczna i załamanie gospodarcze po 1620 r.
PRZEBIEG
Cesarzem Rzeszy jest Ferdynand II.
1618 r. – Wojna wybucha w Czechach, królestwie Habsburgów. Czesi (w większości protestanci) buntują się przeciwko odbieraniu im swobody wyznania.
Defenestracja praska – wyrzucenie dwóch namiestników cesarskich przez okna zamku królewskiego w Pradze. Akt ten rozpoczął powstanie antyhabsburskie w Czechach. Potem powstania wybuchły też na Śląsku, Morawach i Łużycach.
Detronizacja Habsburgów, królem zostaje Fryderyk V, stojący na czele unii protestanckiej.
Ferdynanda II popierają głównie państwa katolickie: Bawaria, Hiszpania, Rzeczypospolita, a nawet protestancka Saksonia.
Bitwa pod Białą Górą w 1620 r.
Habsburgowie (Ferdynand II) kontra Czesi (Fryderyk V).
Wygrywają Habsburgowie.
Skutki:
- Fryderyk V, król Czech, musiał uciekać.
- Czeską szlachtę spotkały ciężkie represje.
- Ponad połowa ziemi w Czechach przeszła w obce ręce.
- Liczba ludności spadła z 4 milionów do 1 miliona.
- Czesi zostali poddani rekatolizacji i germanizacji.
- Elekcyjność tronu w Czechach została zlikwidowana na rzecz dziedziczenia jej przez dynastię Habsburgów.
1625 r. - Anglia i Francja zdecydowały się zapobiec wzrostowi siły cesarza i katolicyzmu. Skłoniły króla Danii do przystąpienia do wojny przeciwko cesarzowi.
Chrystian IV – duński władca, protestant.
Albrecht von Wallenstein – katolik, wódz Habsburgów, który pokonał Danię.
1629 r. – podpisano pokój między Danią a Rzeszą.
Skutki:
- Chrystian IV może zachować swoje ziemie pod warunkiem, że nie będzie nigdy więcej mieszał się w sprawy Rzeszy.
Sekularyzacja – przeniesienie wszystkich dóbr kościelnych, urzędów i majątku, na rzecz władz świeckich.
Ferdynand II, katolik, unieważnia wszystkie sekularyzacje od roku 1555, czyli pokoju augsburskiego.
Mimo sukcesów, książęta niemieccy zmuszają cesarza do zmniejszenia armii i (tymczasowego) zdymisjonowania jej wodza, Albrechta von Wallensteina. Obawiali się wprowadzenia absolutyzmu.
Francja nakłoniła Bawarię do przyjęcia sojuszu przeciwko Rzeszy, a także udzieliła pomocy finansowej Szwecji.
Traktat rozejmowy w Altmarku w 1629 roku.
Między: Szwecją a Rzeczypospolitą
Przyczyna: Szwecja była zaangażowana w tym czasie w wojnę z Rzeczypospolitą.
Skutek: Szwecja mogła zaatakować swojego głównego wroga, Rzeszę.
1630 r. – Szwecja wyrusza do Rzeszy i odnosi tam szereg zwycięstw.
Gustaw II Adolf – król Szwecji i znakomity dowódca.
Bitwa pod Lutzen w 1632 r.
Szwecja (Gustaw II Adolf) kontra Rzesza (przywrócony do służby Wallenstein).
Wygrywa Rzesza.
Skutki:
- Ginie Gustaw II Adolf.
- Szwedów opuścili niemieccy sojusznicy.
- Szwedzi opuszczają Pomorze Gdańskie.
- Szwedzi przegrywają wojnę z Rzeszą.
Widząc kolejne zwycięstwa Rzeszy, Francja zdecydowała się w końcu podjąć działania militarne. W 1635 r. wypowiedziała wojnę Hiszpanii.
Francję popierała Szwecja, Holandia, Sabaudia oraz Siedmiogród (od 1640 r.).
Habsburgów popierała większość księstw niemieckich oraz Dania (bała się wzrostu znaczenia Szwecji, mimo że jeszcze kilka lat temu sama walczyła przeciwko Habsburgom).
Krwawe boje prowadzono od 1635 do 1648 roku, przy czym rokowania pokojowe rozpoczęto już w 1641 roku.
Pokój w Westfalii w 1648 r.
Między wszystkimi państwami europejskimi poza Anglią, RP i Turcją.
Skutki:
- Francja uzyskuje ostateczne prawo do biskupstw Metz, Taul i Verdun oraz do części Alzacji.
- Podzielone zostało Pomorze.
o Szwecja otrzymała ujście Odry ze Szczecinem oraz Uznam, Wolin i Rugię.
o Brandenburgia otrzymała część Pomorza z Kołobrzegiem.
- Holandia i Szwajcaria uzyskały niepodległość.
- Ograniczono działanie zasady „czyja władza, tego religia”.
SKUTKI
- Zmniejszenie się ludności Europy o 40%.
- Nasilenie się chorób zakaźnych.
- Ludzie zaczęli głodować.
- Szlachta niemiecka zwiększyła pańszczyznę do 4 dni / tydzień.
- Chłopi stali się w dużej części całkowicie zależni od swoich panów.
- Wzrost mocarstwowej pozycji Francji.
- Rzesza właściwie przestała istnieć, bo książęta stali się niemal całkowicie suwerenni.
NAJWAŻNIEJSZE DATY
1618 – początek wojny.
1620 – bitwa pod Białą Górą.
1629 – rozejm w Altmarku.
1632 – bitwa pod Lutzen.
1635 – początek francuskiego okresu wojny trzydziestoletniej.
1648 – koniec wojny, pokój w Westfalli.
2. WOJNY POLSKI ZE SZWECJĄ (1600-1635) i (1655-1660)
PRZYCZYNY I WOJNY
1587 r. – Zygmunt III Waza zostaje królem Polski.
1592 r. – Umiera Jan Waza, król Szwecji, tron obejmuje Zygmunt III Waza, ale pozostaje w Polsce. Władzę w Szwecji w latach 1592-1594 sprawuje stryj Zygmunta III Wazy, Karol Sudermański.
1594 r. – Zygmunt wyrusza do Szwecji, gdzie się koronuje.
Karol Sudermański nie chce jednak oddać władzy Zygmuntowi III Wazie.
- Wysyła do Szwecji wojska, by odzyskać władzę.
- Wojska zdradzają Zygmunta III Wazę i wtrącają króla do lochu.
- Zygmunt III Waza nie chce mimo to oddać władzy Karolowi.
1596 r. – Zygmunt zostaje wypuszczony z wilczym biletem.
1598 r. – Karol Sudermański detronizuje Zygmunta III Wazę przy zgodzie szlachty i koronuje się na władcę Szwecji. Zygmunt III Waza nadal jest królem Polski.
1600 r. - Inkorporacja (przyłączenie) Estonii do Polski. Estonia należała do Szwecji, więc Karol Sudermański zdenerwował się, co doprowadziło do wojny… Nie można mu się dziwić, bo to tak, jakbyśmy teraz powiedzieli, że Niemcy są częścią Polski. Czy nie zdenerwowałoby to Niemców?
PRZEBIEG I WOJNY
1600 r. – Karol Sudermański atakuje Estonię.
1601 r. – Szwecja zajmuje polskie Inflanty, aż po rzekę Dźwinę.
Bitwa pod Kircholmem w 1605 r.
Rzeczpospolita (Karol Chodkiewicz) kontra Szwecja.
Rzeczpospolita wygrywa.
Skutki:
- Ocalamy Rygę.
- Tak czy tak tracimy Inflanty.
- Następuje rozejm: zawieszenie broni.
1611 r. – Umiera Karol Sudermański, królem Szwecji zostaje Gustaw Adolf. Potwierdza on jeszcze raz rozejm.
1621 r. – Szwedzi ponownie nas atakują.
Powód: Rzeczpospolita jest zajęta wojną z Turcją.
Skutek: Szwedzi zdobywają bardzo ważny port, Rygę.
Rozejm w Mittawie w 1622 r.
Między Szwecją a Rzeczpospolitą.
Skutki:
- Inflanty zostały podzielone na dwie części:
o Część szwedzka na północ od rzeki Dźwiny.
o Część polska na południe od rzeki Dźwiny i Kurlandia.
1626 r. – Szwedzi atakują Pomorze.
Bitwa pod Gniewem.
Szwecja (Gustaw Adolf) kontra Polska (Zygmunt III Waza).
Szwecja wygrywa.
Skutki:
- Szwecja zajmuje np. Elbląg, Malbork i Puck.
Rozpoczynają się działania podjazdowe Rzeczypospolitej, prowadzone przez hetmana Stanisława Koniecpolski.
Bitwa pod Oliwą w 1627 r.
Szwecja konta Rzeczpospolita (admirał Dickmann).
Wygrywa Rzeczpospolita.
Brak ważniejszych skutków.
Bitwa pod Trzcianą w 1629 r.
Szwecja kontra Rzeczpospolita i Austria.
Wygrywa Rzeczpospolita i Austria.
Skutki:
- Zawarcie rozejmu w Starym Targu.
Rozejm w Starym Targu (Altmark) w 1629 r.
Między Polską a Szwecją.
Skutki:
- Szwedzi zatrzymali większość Inflant i porty Prus Królewskich oraz Książęcych, z wyjątkiem Gdańska, Królewca i Pucka.
- Gdańsk i Puck musiały płacić podatek od ceł Szwedom.
1632 r. – umiera Zygmunt III Waza. Nowym królem zostaje jego syn – Władysław IV.
- zreformował armię,
- stworzył flotę,
- rozpoczął budowę portu we Władysławowie.
Przerażona Szwecja zgodziła się przedłużyć rozejm o 26 lat.
Rozejm w Sztumskiej Wsi w 1635 r.
- Szwedzi wycofali się z miast pruskich.
- Zrezygnowali z ceł gdańskich.
- Utrzymali jednak swoje Inflanty.
- Polska została z Kurlandią i Inflantami polskimi oraz portami pomorskimi.
Umiera król Szwecji Gustaw Adolf, nowym władcą zostaje Karol X Gustaw.
PRZYCZYNY II WOJNY
Na tronie polskim zasiada Jan Kazimierz.
Na tronie szwedzkim Karol X Gustaw.
- Jan Kazimierz chciał opanować Finlandię.
- Hieronim Radziejowski (zdrajca) powiedział Karolowi X Gustawowi o problemach Polski (tj. że szlachta i magnaci nie ufają królowi Polski).
- Karol X Gustaw chciał umocnić swoje panowanie zajmując Pomorze Gdańskie, ponieważ bał się wzrostu znaczenia Rosji nad Bałtykiem.
- Zaś pretekstem do rozpoczęcia działań wojennych było tytułowanie się Jana Kazimierza królem Szwecji.
PRZEBIEG II WOJNY (tzw. Potopu szwedzkiego)
1655 r. – Wojska szwedzkie wkraczają na tereny Rzeczpospolitej z Pomorza Szczecińskiego oraz Inflant.
Wielkopolskie pospolite ruszenie szybko skapitulowało bez walki pod Ujściem.
Litwa i Wielkopolska zostały zajęte przez Szwedów. W tym czasie prowadziliśmy też wojnę z Rosją, która atakowała nas od wschodu.
Augustyn Kordecki – dzięki niemu nie opanowano Jasnej Góry. Obroniła się też twierdza w Gdańsku i Zamościu.
Polska została zalana przez wrogów niczym podczas biblijnego potopu. Rozpoczęła się wojna podjazdowo-partyzancka. Przywódcą armii przeciwko Szwedom i ogólnonarodowego powstania był Stefan Czarniecki.
1656 r. – Konfederacja w Łańcucie, mająca na celu wypędzenie Szwedów z RP.
W bitwie pod Warką została wyzwolona Małopolska.
Karol X Gustaw atakuje Pomorze Gdańskie, ponieważ nie potrafi poradzić sobie z Małopolską. W końcu zdecyduje się uciekać.
Porozumienie w Wilnie w 1656 r.
Traktat rozbiorowy Polski.
Skutki:
- Jan Kazimierz obiecał carowi Rosji, że zostanie królem Polski po śmierci Jana Kazimierza, jeśli Rosja zaprzestanie działań wojennych. W praktyce to przyrzeczenie nic nie znaczyło.
- Szwecja zatrzymuje Pomorze Gdańskie, Kujawy i część Mazowsza.
- Brandenburgia – część Wielkopolski i Warmię.
- Kozacy – Ukrainę i ziemie ruskie.
- Litwa – województwo nowogródzkie.
- Siedmiogród – południowa część Korony z Warszawą.
Nastąpił koncentryczny atak na Rzeczpospolitą, ale dzięki dowództwu Stefana Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego udało się go odeprzeć.
Rzeczpospolita zawarła sojusz z Rzeszą i Danią.
Traktaty welawsko-bydgoskie z 1657 r.
Skutek:
- Król Rzeczpospolitej, Jan Kazimierz przyznał Brandenburgii suwerenną władzę w Prusach Książęcych.
- Brandenburgia przestała popierać dzięki temu Szwedów, naszych przeciwników, a zaczęła popierać Rzeczpospolitą.
1658 r. – Szwedom zagraża koalicja, do której prócz Rzeczypospolitej i Brandenburgii zaczęła należeć także Dania i dwór austriacki. Pokonani przez przeważające oddziały, Szwedzi zostali uratowani od całkowitej klęski dzięki rozpoczęciu rokowań pokojowych.
Pokój w Oliwie dnia 3 maja 1660 r.
Między Rzeczpospolitą a Szwecją.
Skutki:
- Rzeczpospolita utrzymała stan posiadania nad Bałtykiem sprzed wojny.
- Potwierdzono traktaty welawsko-bydgoskie.
- Jan Kazimierz zrzekł się tronu szwedzkiego.
- Szwecja zatrzymała większość Inflant.
NAJWAŻNIEJSZE DATY
1600 – początek I wojny
1605 – bitwa pod Kircholmem
1622 – rozejm w Mittawie
1627 – bitwa pod Oliwą
1629 – rozejm w Trzcianie, rozejm w Starym Targu
1635 – koniec I wojny, rozejm w Sztumskiej Wsi
1655 – początek potopu szwedzkiego
1656 – porozumienie w Wilnie
1657 – traktaty welawsko-bydgoskie
1660 – koniec potopu szwedzkiego, pokój w Oliwie
3. WOJNY POLSKI Z ROSJĄ (1609-1619) i (1632-1634)
PRZYCZYNY I WOJNY
1584 r. – umiera car Rosji Iwan IV Groźny, przed śmiercią zabijając syna Dymitra.
Carem zostaje drugi syn Iwana, cierpiący na chorobę psychiczną Fiodor, ale władzę w Rosji sprawuje Borys Godunow. Wkrótce potem Fiodor umiera i carem zostaje Borys Godunow.
Około 1600 r. – w Rzeczypospolitej pojawia się młodzieniec zwany Dymitrem Samozwańcem, rzekomo ocalały syn Iwana IV Groźnego. Rości sobie prawa do tronu moskiewskiego.
Jego sojusznicy:
- część magnatów Rzeczypospolitej,
- jezuici (chcieli wprowadzić katolicyzm w Rosji),
- Zygmunt III Waza, król Rzeczpospolitej.
1604 r. – Dymitr Samozwaniec zbiera małą armię i wyrusza do Moskwy.
1605 r. – Umiera Borys Godunow. Tron obejmuje Dymitr Samozwaniec.
1606 r. – Powstanie przeciwko Dymitrowi, czyli I Dymitriada, na czele której staje Wasyl Szujski.
Skutki:
- Umiera Dymitr Samozwaniec.
- Wasyl Szujski zostaje carem Rosji.
1608-1609 r. (II Dymitriada) - pojawia się Dymitr II Samozwaniec, znów rzekomo cudownie ocalały. Popierają go Sapiehowie.
Skutki:
- Dymitr II Samozwaniec ginie.
- Car Rosji, Wasyl Szujski, zawiera układ ze Szwecją, wrogiem Rzeczpospolitej.
PRZEBIEG I WOJNY
1609 r. – oficjalny początek wojny z Rosją.
Bitwa pod Kłuszynem w lipcu 1610 r.
Między Polską (hetman Stanisław Żółkiewski) a Rosją.
Wygrywają Polacy.
Skutki:
- Armia polsko-litewska dociera do Moskwy.
- Powstanie przeciwko Polakom w Rosji.
1605-1613 r. – tzw. Wielka Smuta w Rosji. Toczyła się wojna domowa, a oprócz tego musiano walczyć z wojskami Szwedów i Polaków.
1610 r. – Zostaje zamordowany Wasyl Szujski.
1613 r. – Koronacja na cara Michała Fiodorowicza Romanowa.
Rozejm w Dywilinie w 1618 r.
Między Rosją a Rzeczpospolitą.
Skutki:
- Polska odzyskała Smoleńszczyznę, ziemię czernihowską i siewierską.
II WOJNA
Władcą Rzeczpospolitej jest Władysław IV.
1632 r. – Rosja próbuje wykorzystać bezkrólewie w Rzeczpospolitej i odzyskać Smoleńsk.
1634 r. – Wojska Władysława IV rozbijają siły Rosji.
Pokój w Polanowie w 1634 r.
Między Rzeczpospolitą a Rosją.
Skutki:
- Rzeczpospolita zatrzymała swoje ziemie.
- Władysław IV zrzekł się roszczeń do tronu Mokswy.
--
Porozumienie w Wilnie w 1656 r.
Traktat rozbiorowy Polski.
Skutki:
- Jan Kazimierz obiecał carowi Rosji, że zostanie królem Polski po śmierci Jana Kazimierza, jeśli Rosja zaprzestanie działań wojennych. W praktyce to przyrzeczenie nic nie znaczyło.
- Szwecja zatrzymuje Pomorze Gdańskie, Kujawy i część Mazowsza.
- Brandenburgia – część Wielkopolski i Warmię.
- Kozacy – Ukrainę i ziemie ruskie.
- Litwa – województwo nowogródzkie.
- Siedmiogród – południowa część Korony z Warszawą.
NAJWAŻNIEJSZE DATY
1605-1613 – Wielka smuta w Rosji
1606 – I Dymitriada
1608-1609 – II Dymitriada
1609 – Początek I wojny
1610 – bitwa pod Kłuszynem
1619 – Koniec I wojny, rozejm w Dywilinie
1632 – Początek II wojny
1634 – Koniec II wojny, pokój w Polanowie
1656 – Porozumienie w Wilnie
4. WOJNY POLSKI Z TURCJĄ (1620-1621), (1672-1672) i (1673-1676)
PRZYCZYNY I WOJNY
- Polscy magnaci wtrącali się w sprawy Mołdawii i Wołoszczyzny, które były tureckimi lennami.
- Kozacy najeżdżali na Turcję, zaś Tatarzy na Rzeczpospolitą.
PRZBIEG I WOJNY
Polskie wojska wkraczają w roku 1620 do Mołdawii, na ich czele stoi hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski.
Bitwa pod Cecorą w 1620 r.
Między Rzeczpospolitą (Stanisław Żółkiewski) a Turcją i Tatarami.
Wygrały siły turecko-tatarskie.
Skutki:
- Siły Rzeczpospolitej zostały zniszczone.
- Stanisław Żółkiewski zginął.
- Wyprawa turecka przeciwko Rzeczpospolitej.
Bitwa w warownym obozie pod Chocimiem w 1621 r.
Między Rzeczpospolitą i Litwą (Karol Chodkiewicz, posiłki: Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny) a Turcją i Tatarami.
Wygrały wojska polsko-litewskie.
Skutki:
- Powstrzymanie najazdu Turków.
- Podpisanie pokoju.
Pokój w Chocimiu w 1621 r.
Między Rzeczpospolitą a Turcją.
Skutki:
- Rzeczpospolita rezygnuje ze swoich wpływów w hospodarstwach naddunajskich.
- Musi powstrzymywać najazdy Kozaków.
- Turcja z kolei musi powstrzymywać najazdy Tatarów.
PRZYCZYNY II WOJNY
Władcą Polski jest Michał Korybut Wiśniowiecki.
Władcą Turcji jest sułtan Mehmed IV.
- Uznanie zwierzchnictwa lennego Turcji przez Piotra Doroszenkę.
PRZEBIEG II WOJNY
1672 r. – Armia Turecka zdobywa Kamieniec Podolski, kluczową twierdzę na południowym-wschodzie Rzeczpospolitej; zajęła niemal całą Ukrainę, aż po Lwów.
Rzeczpospolitej brakowało armii (na jej czele stał hetman Jan Sobieski), więc rozpoczęto rokowania pokojowe.
Pokój w Buczaczu w 1672 r.
Między Rzeczpospolitą a Turcją.
Skutki:
- Polacy zrzekają się Podola i Bracławszczyzny wraz z ziemią kijowską.
- Zobowiązaliśmy się również do płacenia corocznego haraczu Turcji.
PRZYCZYNY III WOJNY
- Postanowienia pokojowe w Buczaczu wywołały ostrą reakcję szlachty i Jana Sobieskiego, który zaczął dążyć do kolejnych działań wojennych.
PRZEBIEG III WOJNY
1673 r. – Sejm unieważnia pokój w Buczaczu. Rzeczpospolita zbiera 40-tysięczną armię.
Bitwa pod Chocimiem w 1674 r.
Między Rzeczpospolitą a Turcją.
Wygrywa Rzeczpospolita.
Skutki:
- Zwycięstwo nie zostało wykorzystane.
Wkrótce potem umiera Michał Korybut Wiśniowiecki.
Rozejm w Żurawinie w 1676 r.
Między Turcją a Rzeczpospolitą.
Skutki:
- Ukraina i Kamieniec Podolski zostają przy Turcji.
- Rzeczpospolita nie musi już płacić haraczu.
--
Pokój wieczysty w Karłowicach w 1699 r.
Między Turcją a Rzeczpospolitą.
Skutki:
- Odzyskujemy ziemie utracone w Buczaczu (tj. Podole i Bracławszczyznę).
- Brak innych realnych korzyści.
NAJWAŻNIEJSZE DATY
1620 – Początek I wojny, bitwa pod Cecorą.
1621 – Koniec I wojny, bitwa pod Chocimiem, pokój w Chocimiu.
1672 – Początek i koniec II wojny, pokój w Buczaczu.
1673 – Początek III wojny.
1676 – Koniec III wojny, rozejm w Żurawinie.
1699 – Pokój wieczysty w Karłowicach.
5. WOJNY POLSKI Z KOZAKAMI
Kozacy to lud zamieszkujący południowo-wschodnie kresy Rzeczypospolitej, Ukrainę. Zajmowali się hodowlą, kupiectwem, ale przede wszystkim utrzymywali się z najazdów na Turcję, co zresztą doprowadziło do wojny z naszymi sąsiadami.
PRZYCZYNY POWSTANIA CHMIELNICKIEGO (1648-1654 r.)
- Władysław IV, król Polski, planując wyprawę przeciwko Turcji, obiecał Kozakom utworzenie ich autonomicznego terytorium.
- Niestety, sprzeciwił się temu Sejm Rzeczypospolitej, co wywołało niezadowolenie wśród Kozaków.
- Sytuację wykorzystał dowódca wojska zaporoskiego, Bohdan Chmielnicki, inicjując powstanie.
PRZEBIEG POWSTANIA CHMIELNICKIEGO
1648 r. - Chmielnicki zawiera sojusz z chanem tatarskim.
Wiosna.
Bitwa nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem w 1648 r.
Między Tatarami (Tuhaj bej) a Rzeczpospolitą (Stefan Potocki).
Wygrywają Tatarzy.
Umiera Władysław IV, nowym królem Polski zostaje Jan Kazimierz.
Oblężenie twierdzy Zbaraż w sierpniu 1649 r i otoczenie sił kozackich pod Zborowem.
Skutki:
- Przekupstwo chana tatarskiego, dzięki czemu doszło do ugody z Chmielnickim.
- Chmielnicki otrzymuje tytuł hetmana wojska zaporoskiego.
- Zwiększono liczbę Kozaków rejestrowych.
- Ukraina staje się niemal niepodległym krajem.
Bitwa pod Beresteczkiem w 1651 r.
Między Rzeczpospolitą (Jan Kazimierz) a Kozakami (Bohun) i Tatarami.
Wygrały wojska polskie.
Zwycięstwo nie zostało wykorzystane, ale wkrótce potem zawarto ugodę.
Ugoda w Białej Cerkwi w 1651 r.
Między Polakami a Kozakami.
Skutki:
- Zmniejszono liczbę Kozaków rejestrowych.
- Ograniczono terytorium kozackie do województwa kijowskiego.
Chmielnicki szybko poczuł się niezależny od Rzeczpospolitej i zaczął planować akcję zbrojną przeciwko Mołdawii. Wówczas wojska koronne starły się z nim, by udaremnić tę wyprawę.
Bitwa pod Batohem w 1652 r.
Między Rzeczpospolitą a wojskami kozackimi.
Wygrali Kozacy.
Skutki:
- Wymordowanie polskich jeńców.
1653 r. – przywrócono warunki ugody spod Zborowa (1649 r.).
Tatarzy zdradzają Chmielnickiego, ten zaś za swojego nowego sojusznika uznaje Rosję, która wmieszała się w wojnę polsko-kozacką (chcąc zdobyć wpływy na Ukrainie), ale stosunkowo szybko zawarła ugodę z radą kozacką.
Ugoda w Perejasławiu ze stycznia 1654 r.
Między Rosją a Ukrainą.
Skutki:
- Zjednoczenie Rosji i Ukrainy.
- W ten sposób konflikt polsko-kozacki rozrósł się do skali międzynarodowej.
- Rzeczpospolitą poparli dotychczasowi sojusznicy Chmielnickiego, Tatarzy.
PRZEBIEG WOJNY Z ROSJĄ (1654-1667 r.)
1654 r. – Rosja atakuje Rzeczpospolitą. Zajmuje Smoleńsk, Białoruś z Mińskiem, część Litwy z Wilnem i Grodnem. W tym czasie kozacy otaczają Lwów, zajmują Lublin i dochodzą aż do Wisły.
Hetmanem wielkim litewskim jest wtedy Janusz Radziwiłł.
1655 r. – Postępy Rosji wstrzymuje potop szwedzki. Rosja obawia się rozszerzenie wpływu Szwecji.
Rozejm w Niemierzy w 1655 r.
Między państwem polsko-litewskim a Rosją.
Wkrótce Chmielnicki umiera, a jego miejsce zajmuje polski szlachcic, który przystąpił do Kozaków – Jan Iwan Wyhowski. Zawarł ugodę z Rzecząpospolitą.
Ugoda w Hadziaczu w 1658 r.
Między Kozakami a Polakami.
Skutki:
- Plan utworzenia Księstwa Ruskiego z województwa kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego. Powstałaby wówczas Rzeczpospolita Trojga Narodów. Niestety, nie spodobało się to chłopom ukraińskim, w wyniku czego zaniechano tego planu.
Walkę o Ukrainę wznowiła w tym czasie Rosja.
Bitwy pod Połonką i Cudnowem w 1660 r.
Między Rosją a Rzeczpospolitą (Jerzy Lubomirski i Stefan Czarniecki).
Wygrywają wojska polskie.
Skutki:
- Odzyskaliśmy Wilno.
- Zajęliśmy niemal całą Ukrainę.
- Zwycięstwo nie zostało w pełni wykorzystane z powodu kłopotów finansowych.
Rozejm w Andruszowie z 1667 r.
Między Rzeczpospolitą a Rosją.
Skutki:
- Podział Ukrainy.
o Rosja zatrzymała ziemię smoleńską, siewierską i czernihowską oraz lewobrzeżną Ukrainę z Kijowem.
Pokój wieczysty w Moskwie w 1686 r.
Między Rzeczpospolitą a Rosją.
Skutki:
- Potwierdzenie warunków z rozejmu w Andruszowie.
NAJWAŻNIEJSZE DATY
1648 – Początek powstania Chmielnickiego.
1649 – Oblężenie twierdzy Zbaraż.
1651 – Bitwa pod Beresteczkiem, ugoda w Białej Cerkwi.
1652 – Bitwa pod Batohem.
1654 – Ugoda w Perejasławiu.
1655 – Rozejm w Niemierzy.
1658 – Ugoda w Hadziaczu.
1660 – Bitwy pod Połonką i Cudnowem.
1667 – Rozejm w Andruszowie.
1686 – Pokój wieczysty w Moskwie.
6. PRZEMIANY WEWNĘTRZNE W RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW
EKONOMICZNE I SPOŁECZNE SKUTKI WOJEN
- Rzeczpospolita pozostała po siedemnastowiecznych wojnach państwem suwerennym.
- Poniosła ogromne straty terytorialne (zwłaszcza ze strony Rosjan, Kozaków i Szwedów, a także po traktacie rozbiorowym w Wilnie), ale nie zadano jej śmiertelnego ciosu.
- Straty gospodarcze.
- Ogólna dewastacja kraju oraz wyniszczenie ludności na skutek głodu, chorób i emigracji. Populacja Rzeczypospolitej zmniejszyła się w tym czasie o 25%.
- Ponad połowa gruntów uprawnych leżała odłogiem.
- Nastąpił spadek pogłowia bydła, co wpłynęło negatywnie na jakość upraw.
- Rzeczpospolita przestała być zapleczem zbożowym Europy Zachodniej.
- W wyniku spadku cen zbóż, nastąpiło zmniejszenie dochodu z folwarków. Dlatego też musiano zwiększyć pańszczyznę do 6 dni w tygodniu od jednego łana.
- Rosło niezadowolenie chłopów, zaczęło szerzyć się pijaństwo na polskich wsiach, w wyniku czego zmniejszyła się liczba zamożnych kmieci.
- Wzrosło znaczenie Warszawy jako stolicy Polski.
- Nastąpił wzrost politycznej roli magnaterii.
WZROST ROLI MAGNATERII
Klientela – uboga szlachta, zależna od magnatów, którzy ich utrzymywali i wykorzystywali do realizacji doraźnych celów politycznych.
Łańcuch przyczynowo-skutkowy.
→ Przemiany wewnętrzne w wyniku XVII-wiecznych wojen.
→ Wzrost znaczenia magnaterii.
→ Powstanie nowej magnaterii.
→ Tworzenie się latyfundiów (dużych majątków ziemskich, skoncentrowanych w jednym rejonie).
→ Skupienie władzy państwowej wokół kilkunastu najsilniejszych rodów magnackich (oligarchia).
→ W 1606 r. zawiązał się rokosz Zebrzydowskiego, który wystąpił pod hasłem obrony wolności i praw w Rzeczypospolitej, a nawet detronizacji króla. Po stronie rokoszan opowiedziała się grupa magnatów, która obawiała się wzmocnienia władzy króla (Zygmunta III Wazy), mogącego zagrozić ich, wysokiej już, pozycji.
→ Zygmunt III Waza wygrał konflikt, ale nie mógł go wykorzystać, w wyniku czego stracił autorytet i zrezygnował z dalszych reform ograniczenia władzy magnatów.
→ Następny władca Polski, Zygmunt IV, był tolerancyjny i nie mieszał się zbytnio w sprawy szlachty. Dążył, co prawda, do rozszerzenia swojej władzy (co jest całkowicie naturalne), ale czynił to na drodze zdobywania poparcia i głosów szlachty, a nie wprowadzania zmian ustrojowych.
→ Kolejnym królem Polaków został Jan Kazimierz. Za jego panowania utrwaliła się zasada liberum veto (użyta po raz pierwszy w 1652 r. przez Sicińskiego), która pozwalała szlachcie w każdej chwili zerwać obrady i uczynić wszystkie postanowienia Sejmu nieważnymi.
→ Rokosz Jerzego Lubomirskiego. Przyczyną jego wywołania była obrona „złotej wolności”, czyli atak na próbę zwiększenia władzy przez króla Jana Kazimierza. Trwał w latach 1665-1666 i zwycięstwo w nim odniósł król. Niestety, nie miał już szans na przeprowadzenie reform, gdyż w rok później zmarła jego żona, a on sam abdykował.
→ Następnym królem wybranym przez szlachtę został Piast, Michał Korybut Wiśniowiecki. Za jego panowania nastąpił dotkliwy paraliż państwa – zrywano sejmy, sejmiki, dochodziło starć zbrojnych.
→ Zreformowanie ustroju Rzeczpospolitej nie udało się także Janowi III Sobieskiemu. W czasie, gdy zasiadał na tronie, zrywano większość sejmów, władza przeszła w ręce sejmików. Zaś wykonawcami prawa na sejmikach byli magnaci, którzy działali tylko w interesie własnych rodów, zaciekle (i bezskutecznie) walczyli między sobą o przejęcie władzy w państwie.
→ Powoli następował zanik władzy państwa, co w kilkadziesiąt lat później zakończyło się rozbiorami Polski…