Wojny Rzeczypospolitej Polskiej w XVII wieku

Wojny Rzeczypospolitej w XVII wieku

Wiek XVII był dla Rzeczypospolitej czasem nieustających wojen. Trwały one w latach 1600?1699, za panowania królów z dynastii Wazów oraz Michała Korybuta, Jana Sobieskiego i Augusta II.
W 1587 roku królem Polski został wybrany Zygmunt III ze Szweckiej dynastii Wazów. Panowanie Wazów wypełniły wojny z Rosją, Szwecją i Turcją. Towarzyszyły im trudności wewnętrzne, spowodowane walką pomiędzy średnią szlachtą, a magnaterią o nowy kształt ustrojowy państwa, a także królewskimi inicjatywami wzmocnienia władzy centralnej. Po oprotestowaniu przez izbę poselską królewskiego projektu reformy skarbu i wojska, Zygmunt odrzucił projekt przepisów wykonawczych do konfederacji warszawskiej z roku 1573. Wywołało bunt szlachty przeciw królowi, zakończony klęską rokoszan pod Guzowem w roku 1607. Uległość króla wobec magnaterii wciągnęła Polskę w awanturę polityczną, tzw. Dymitriadę, czyli próbę osadzenia na tronie rosyjskim polskiego kandydata. Wywołało to wojnę z Rosją, której pierwszy etap zakończył się korzystnym dla Litwy rozejmem w Dywilinie - 1619 jako, że wróciła doń ziemia smoleńska, czernihowska i siewierska. Nabytki te potwierdził pokój w Polanowie, w roku 1632. Rosja dążąc do odzyskania strat, skorzystała z powstania Kozaków 1648 ? 1658, jakie zorganizował przeciwko Rzeczpospolitej Bohdan Chmielnicki. Po klęsce polskiej pod Batohem w roku 1652, Rosja zawarła z Kozakami ugodę w Perejasławiu w roku 1654, na mocy której przyłączono doń Ukrainę naddnieprzańską. Wywołało to kolejny konflikt polsko - rosyjski, lecz mimo sukcesów (Wilno, Grodno, Smoleńsk, rok 1655), Rosja przerwała ofensywę ze względu na szwedzki najazd na Polskę. Pomimo konfliktu z Polską nie chciała dopuścić do dalszego wzmocnienia Szwecji nad Bałtykiem. Kiedy w roku 1660 wojnę wznowiono, hetman Jerzy Lubomirski po zwycięstwie pod Połonką i Cudnowem odzyskał prawie całą Ukrainę. Jednak ze względu na trudności finansowe, Rzeczpospolita w roku 1667 zmuszona była zawrzeć z Rosją rozejm w Andruszowie, (potwierdzony pokojem K. Grzymułtowskiego w roku 1686) godząc się na podział Ukrainy.

Wojna ze Szwecja Polska prowadzi w latach 1600-1660.
Przyczyny:
- walka o Inflanty;
- pretensje królów polskich do tytułu króla szwedzkiego i posługiwanie się przez nich
tym tytułem (królowie z dynastii Wazów);
- chęć utworzenia przez Szwecję imperium z Morzem Bałtyckim jako morzem
wewnętrznym (konieczność zajęcia części ziem polskich).
Głównymi przyczynami wojen ze Szwecją była rywalizacja obu państw o dominację na wybrzeżach Bałtyku i przejęcie kontroli nad handlem morskim oraz spór między polską i szwedzką gałęzią dynastii Wazów. Król Polski Zygmunt III Waza był jednocześnie następcą tronu szwedzkiego. Mimo że jego szwedzcy podani pozbawili go tego dziedzictwa, ani on ani jego synowie nie zrzekli się swych pretensji do tronu. Dodatkowo Szwedzi chcieli opanować Polskę ze względu na dużą ilość ziem uprawnych.
Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny była decyzja Zygmunta III o przyłączeniu szwedzkiej części Inflant do Polski w 1600 roku. W jej wyniku wojska szwedzkie wkroczyły na te tereny i zajęły je aż po Dźwinę. Przeciwdziałania ze strony polskiej doprowadziły w latach 1602-1603 do odzyskania Inflant bez Rewla, Parnawy i Narwy. Dalsze sukcesy militarne, zwycięstwa Karola Chodkiewicza pod Białym Kamieniem i Kircholmem nie zostały przez Polskę wykorzystane. W 1611 oba państwa podpisały rozejm, łamany później kilkakrotnie przez Szwedów (w 1617, 1620, 1621), którzy dokonali zaboru dalszych części polskich Inflant.
W latach 1626 -1629 doszło do wojny o ujście Wisły, która mimo kilku zwycięstw polskich (Oliwa, Trzciana) zakończyła się niekorzystnym dla Polski 6-letnim rozejmem podpisanym w 1629 w Altmarku (Starym Targu). W rękach szwedzkich pozostały całe Inflanty oraz porty bałtyckie. Elektorowi brandenburskiemu wydano w sekwestr Sztum, Głowę oraz Malbork. Szwedzi ustąpili z Pomorza dopiero po kolejnym rozejmie w Sztumskiej Wsi. Podtrzymywanie pretensji do korony szwedzkiej przez Jana Kazimierza stało się w latach 1655-1660 pretekstem do kolejnego najazdu, znanego jako potop szwedzki. Wykorzystując walkę Rzeczypospolitej z Moskwą, Karol Gustaw wkroczył na ziemie polskie od strony Pomorza i Inflant. Początkowo jego wojska nie napotykały oporu i odnosiły błyskawiczne sukcesy. Szlachta nie chciała walczyć, a magnaci opowiadali się za Szwedami. Król polski Jan Kazimierz opuścił kraj. Mimo szybkiego zajęcia całej Polski, Szwedzi mieli kłopoty z utrzymaniem kraju. Nie dotrzymanie zobowiązań wobec szlachty i magnaterii, jak również liczne grabieże, spowodowały żywiołowy wybuch powstania. Przełomowym wydarzeniem potopu była obrona klasztoru jasnogórskiego. Wszystkie stany poderwały się do walki. Skuteczna okazała się taktyka ?wojny szarpanej? stosowana przez wybitnego dowódcę Stefana Czarnieckiego. Inny sławny dowódca J. Lubomirski odparł najazd sprzymierzonego ze Szwedami księcia siedmiogrodzkiego. W grudniu 1655 zawiązano konfederację tyszowiecką, skierowaną przeciw Szwedom. Z wygnania powrócił Jan Kazimierz, który 30 czerwca 1656 odbił Warszawę z rąk szwedzkich. Ostatecznie wielkim wysiłkiem całego społeczeństwa i z pomocą Danii, Austrii i Rosji, udało się wyprzeć wojska szwedzkie z terenu Polski.
Pokój w Oliwie w 1660 roku, który zakończył tę wojnę, nie zmienił granic obu państw, jedynie Rzeczpospolita oficjalnie uznała przynależność Inflant do Szwecji, a Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego. Rzeczpospolita obroniła swoją suwerenność, ale za cenę olbrzymich strat materialnych i ludnościowych.
Wojny z Rosja w latach 1603-1686.
Przyczyny:
- walka o Inflanty
- związanie się przez Rosję sojuszem ze Szwecją (w czasie tzw. Wielkiej Smuty)
- chęć zjednoczenia przez Rosję pod swoim panowaniem wszystkich ziem ruskich
(część wchodziła w skład Rzeczypospolitej)
- ingerencja Rzeczypospolitej w wewnętrzne sprawy Rosji
Początkowo były to wojny moskiewsko - litewskie o ziemie ruskie znajdujące się pod panowaniem Litwy. Po zawojowaniu księstw ruskich przez Litwę i Moskwę od czasów Olgierda dochodziło do bezpośrednich starć pomiędzy obydwoma państwami. Władcy Moskwy, dążąc do opanowania całości ziem ruskich, organizowali nieustanne wyprawy przeciw Litwie, w które od czasów unii personalnej coraz częściej angażowała się także Polska.
W 1604 grupa magnatów (Mniszchowie, Wiśniowieccy), wykorzystując kryzys w Rosji związany z wygaśnięciem carskiej dynastii Rurykowiczów, podjęła wyprawę interwencyjną na Moskwę (tzw. Dymitriadę), mającą na celu osadzenie na tronie rzekomego syna Iwana IV, Dymitra Samozwańca. Dymitr został wkrótce zamordowany, ale wydarzenia te wykazały słabość Rosji. W 1609 r. Rzeczpospolita wszczęła wojnę z Moskwą, która w rozumieniu króla i dworu miała rozstrzygnąć spór litewsko-moskiewski. Wojska polskie rozpoczęły oblężenie Smoleńska, a idącą na pomoc twierdzy armię szwedzko-moskiewską w 1610 pobił pod Kłuszynem hetman Stefan Żółkiewski. Polacy zajęli Moskwę, później padł również Smoleńsk. Część bojarów obwołała carem królewicza polskiego Władysława, jednak król nie zaakceptował warunków i sam przejął koronę. Rosjanie się na to nie zgodzili i wybuchło powstanie, polska załoga Kremla poddała się po długim oblężeniu. Kolejne wyprawy polskie również nie przyniosły ostatecznych rozstrzygnięć. W ich wyniku podpisano rozejm w Deulinie (Dywilinie), na mocy którego Polska zatrzymała ziemie: smoleńską, siewierską i czernichowską. Dążenie Moskwy do odzyskania tych ziem stało się przyczyną kolejnych wypraw przeciwko Polsce.
W latach 1632 -1634 toczyła się wojna kolejna wojna zwana smoleńską, ponieważ toczyła się o ważne miasto Smoleńsk. Zakończył ją pokój w Polanowie, który potwierdzał warunki rozejmu w Dywilinie, ale król Władysław IV zrzekł się pretensji do korony carów. Późniejsze wojny polsko-rosyjskie były konsekwencją wojen kozackich.
Wojny z Turcja trwały w latach 1620-1699.
Przyczyny:
- wypady Kozaków na nadmorskie tereny Imperium Osmańskiego;
- wypady Tatarów (uznających zwierzchnictwo sułtana) na tereny Rzeczpospolitej;
? wyprawy magnatów polskich i ingerencja w wewnętrzne sprawy Mołdawii (będącej lennem tureckim);
? zaniepokojenie Turcji polskimi sukcesami w Rosji, oraz sojuszem z Habsburgami.
Spór polsko - turecki miał kilka przyczyn. Po pierwsze była to rywalizacja o opanowanie Mołdawii. Drugim powodem sporów były najazdy tureckich lenników ? Tatarów na Polskę i wyprawy poddanych polskich ? Kozaków na Turcję. Mimo zadrażnień, aż do 1620 roku obu stronom udawało się utrzymać pokój. Bezpośrednią przyczyną wojen polsko-tureckich w XVII w. było udzielenie przez Polskę pomocy Habsburgom w walce z lennikiem tureckim, ks. Siedmiogrodu G. Bethlenem, i przejęcie pod opiekę hospodara mołdawskiego G. Gratiniego oraz kozacki najazd na Warnę, miasto nad Morzem Czarnym, należące w tym czasie do Imperium Osmańskiego.
Pierwszym bezpośrednim starciem państw była wojna z 1620 roku. Wyprawa wojsk polskich do Mołdawii zakończyła się klęską pod Cecorą. Skuteczna obrona wojsk polskich w obozie chocimskim w 1621 zakończyła się zawarciem korzystnego dla Rzeczypospolitej pokoju, który utrzymał się przez pół wieku.
Działania wojenne zostały wznowione w drugiej połowie XVII wieku. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny była decyzja hetmana kozackiego Piotra Doroszenki, o poddaniu sułtanowi prawobrzeżnej Ukrainy. W 1672 roku armia turecka wkroczyła na terytorium polskie i po zajęciu twierdzy w Kamieńcu Podolskim Rzeczpospolita została zmuszona do zawarcia haniebnego pokoju w Buczaczu. Polska okupiła go oddaniem Ukrainy i Podola, oraz płaceniem rocznego trybutu w wysokości 22 tysięcy czerwonych złotych. Sejm nie ratyfikował tego traktatu i uchwalił podatki na wojsko. Wojna była kontynuowana. W 1673 roku Sobieski zadał Turkom klęskę pod Chocimiem. W 1676 roku, już jako król, wytrzymał długotrwałe oblężenie tureckie w obozie pod Żurawnem i zawarł rozejm lepszy od buczackiego, jednak wciąż niekorzystny. Zwalniał on Polskę z dorocznego haraczu dla Turcji (22 tys. czerwonych złotych), jednak pozostawiał Ukrainę i Podole w rękach Imperium. Szukając sprzymierzeńców w wojnie z Imperium Osmańskim, Jan III zawarł sojusz z Austrią. W jego następstwie Sobieski podjął 1683 przeciwko wojskom tureckim oblegającym Wiedeń wyprawę, zakończoną ogromnym sukcesem. W późniejszym czasie król polski, jako inicjator i sygnatariusz Ligi Świętej (Austria, Wenecja, Watykan), kontynuował wojnę z Turcją, podejmując w 1686 i 1691 wyprawy przeciwko tureckiej Mołdawii. Wojna trwała jeszcze aż do 1699 r. i zakończyła się pokojem w Karłowicach, który przywrócił Polsce Podole z Kamieńcem Podolskim oraz utracone tereny woj. kijowskiego i bracławskiego.
Oddzielną historii stanowi wojna domowa toczona w latach 1648-1654, czyli powstanie Chmielnickiego na Ukrainie.
Do jego przyczyn należy:
- ustawa nakazującą traktowanie wszystkich nierejestrowych (niezaciągniętych do
wojska Rzeczpospolitej) Kozaków jako chłopów pańszczyźnianych
- chęć zagarnięcia przez magnatów rozległych kresów wschodnich i
zagospodarowania ich jako folwarków z użyciem Kozaków jako siły roboczej
- drastyczne zmniejszenie liczby Kozaków rejestrowych w związku z odwołaniem
planowanej przez Władysława IV wojny z Turcją
- utworzenie Kościoła unickiego (grekokatolickiego) na mocy ugody brzeskiej (z 1596roku, Kościół prawosławny na kresach Rzeczpospolitej podporządkowany
papieżowi) - Kozacy w większości byli prawosławnymi i byli przeciwni ugodzie.
Jedną z wielu wojen domowych, jakie miały miejsce w Polsce w XVII w; było powstanie Chmielnickiego na Ukrainie. Od 1644 roku przygotowywana była koalicja antyturecka, do której należeć miała także Polska. Do wojny mieli być użyci m.in. Kozacy. Pertraktacje z Zaporożcami, rozpoczęte w 1646 roku, zaniepokoiły magnaterię, która próbowała zapobiec wojnie. Hasło do wystąpienia przeciw magnatom dał Bohdan Chmielnicki. Uzyskał on poparcie starszyzny kozackiej oraz Tatarów obawiających się ekspansji Rzeczpospolitej. Wiosną 1648 roku wojska Chmielnickiego zaatakowały wojska koronne. Rebelianci zwyciężyli pod Żółtymi Wodami i pod Korsuniem zajmując olbrzymie połacie Ukrainy. W krótkim czasie powstanie zmieniło się w narodowowyzwoleńczą walkę prowadzoną przez chłopów i mieszczan zaporoskich przeciw szlachcie, wojnę prowadzoną przez Ukraińców przeciw Polsce. Na jesieni 1648 roku pod Piławcami Kozacy prawie bez walki rozbili pospolite ruszenie. Zimą z 1648/1649 roku toczyły się pertraktacje, lecz nie dały one konkretnych rezultatów i w 1649 r. Ponownie doszło do walk. Powstańcy osaczyli wojska koronne pod Zbarażem i pod Zborowem. Osaczony król nawiązał porozumienie z Chanem tatarskim Islam Girejem. Naciskany przez Chana Chmielnicki zgodził się na ugodę w VIII 1649 roku, w wyniku której przyznano mu władzę hetmańską, ustalono rejestr kozacki i wydzielono Kozakom województwa, do których wojska polskie nie miały wstępu. W 1650 roku jednak obie strony szykowały się do dalszej kampanii, a otwarta walka odnowiła się w 1651 r, przy czym teraz pierwsi zaatakowali Polacy. W czerwcu rozegrała się bitwa pod Beresteczkiem, w której Polacy pod wodzą Jana Kazimierza zmusili Tatarów do ustąpienia z pola bitwy i rozbili wojska kozackie. Doszło do drugiej ugody ? zawartej w Białej Cerkwi. Ugoda ta ograniczała ilość rejestrowych kozaków do 20 tysięcy, a teren ich autonomii wojskowej zmniejszyła do obszaru królewszczyzn województwa kijowskiego. W 1652 roku Chmielnicki wszczął samodzielną akcję przeciw Mołdawii, armia polska pod wodzą hetmana Kalinowskiego, mająca przeszkodzić wyprawie kozackiej, została rozbita w wąwozie pod Batogiem. W 1653 roku ponownie zaatakował Chmielnicki i pod Żwańcem zaskoczył armię Jana Kazimierza, po walkach doszło do ugody, lecz wkrótce w wojnę wmieszała się Rosja i w 1667 roku Ukraina została podzielona na części polską i rosyjską.
Wojny z Rosją, Szwecją i Turcją, które Polska toczyła przez cały wiek XVII doprowadziły do strat terytorialnych, ludnościowych i gospodarczych. Kryzys dotknął w największym stopniu gospodarstwa chłopskie i mniejsze majątki szlacheckie. Brak siły nabywczej spowodowanej zubożeniem wsi pociągnął upadek handlu i rzemiosła w miastach. Decydującą rolę w życiu politycznym zaczęła odgrywać magnateria. Wojny z prawosławnymi i protestanckimi sąsiadami wywołały wzrost nietolerancji wobec rodzimych innowierców. W r. 1658 wygnano z Polski arian, a w roku 1668 sejm zakazał porzucanie religii katolickiej.
Skutki wojen Rzeczpospolitej XVII wieku:
Polityczne:
- utrata większości Inflant (pokój ze Szwecją w Oliwie 1660r.), województwa siewierskiego, czernichowskiego, smoleńskiego i Ukrainy lewobrzeżnej (rozejm w Andruszowie z Rosją 1667r., pokój Grzymułtowskiego 1686r. - dodatkowo utrata Kijowa), lenna pruskiego (traktaty welawsko-bydgoskie 1657r.)
- utrata pretensji do tytułu króla szwedzkiego i cara rosyjskiego
- abdykacja króla Jan Kazimierza wskutek problemów kraju po wyniszczających wojnach
Gospodarcze i Demograficzne:
- wyniszczenie kraju, spadek liczby ludności o 1/3, doszczętne lub częściowe zniszczenie oraz ograbienie setek miast, wsi, kościołów i zamków.
- znaczna ilość ziemi leżąca odłogiem
- zrujnowanie handlu zbożem przez wysokie cła szwedzkie nakładane w okresie wojny
- znaczny spadek dochodów folwarków z produkcji rolnej, zastąpienie go dochodami z przymusu propinacyjnego (czyli obowiązkowego zakupu przez chłopa alkoholu pana), spadek intensywności produkcji rolnej
Kulturowe, religijne i psychologiczne:
- grabież wielu bezcennych dzieł i obiektów sztuki (szczególnie w trakcie potopu szwedzkiego)
- umocnienie wizerunku Polski jako przedmurza chrześcijaństwa
- oddanie Polski w opiekę Najświętszej Maryi Panny
- wzrost prestiżu państwa po Victorii wiedeńskiej
- zawężanie się horyzontów myślowych i politycznych szlachty (częściowo spowodowane zubożeniem jej średniej warstwy i zaciąganiem się do służby magnackiej), wzrost ksenofobii, sarmatyzm szlachty
- postępujący rozkład militarny, ekonomiczny i polityczny państwa (państewka magnackie, blokowanie reform, liberum veto, ujawniające się słabości wolnej elekcji)
- coraz częstsza ingerencja państw ościennych w sprawy wewnętrzne Rzeczpospolite.

Literatura:
1. B. Burda, B. Halczak ?Historia
2. czasy nowożytne? Operon, Gdynia 2004
3. J. Dowiat, J. Tazbir, K. Groniowski ?Zarys historii Polski? Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979