Dziecko jako podmiot lub przedmiot w dydaktyce

1.Orientacje w pedagogice współczesnej
W historii rozwoju myśli pedagogicznej pojawianie się kolejnych koncepcji procesu dydaktycznego było związane z rozwojem innych nauk, takich jak filozofia, psychologia i socjologia. Efektem tych wpływów było wykształcenie się różnych orientacji pedagogicznych, które z reguły odnosiły się negatywnie do tradycyjnej koncepcji nauczania stworzonej przez J. F. Herbart’a. Okres intensywnego rozwoju nurtów teoretycznych przypada na schyłek XIX i pierwszą połowę XX wieku. Późniejsze orientacje pedagogiczne, które powstały u schyłku XX wieku były próbą przełamania kryzysu szkolnictwa, które zdaniem wielu pedagogów nie jest dostosowane do warunków społecznych i nie spełnia swojej roli.
Biologizm
Jego powstanie wiązało się z fascynacją naukami przyrodniczymi, które zdominowały naukę końca XIX wieku. Biologizm opierał się na założeniu, że rozwój człowieka jest zdeterminowany biologicznie i czynniki socjologiczne i kulturowe nie mają na niego wpływu. Zgodnie z tą teorią wraz z rozwojem fizycznym człowieka następuje równoczesny rozwój emocjonalny, intelektualny i społeczny. Konsekwencją takich poglądów było powstanie koncepcji wychowania pielęgnacyjnego, polegającego na biernym poddawaniu się prawom natury i stwarzaniu warunków dla uzyskania równowagi między środowiskiem a naturalnym potrzebami dziecka . Podważano sens wszelkich planowych działań wychowawczych.
Psychologizm
Nurt ten przeciwstawiał się tradycyjnej koncepcji szkoły, głosząc wychowanie odpowiednie do potrzeb psychicznych i możliwości intelektualnych ucznia. Uważano, że zmuszanie ucznia do przyswajania rozległej wiedzy teoretycznej jest bezcelowe i należy koncentrować się na rozwoju indywidualnych cech psychicznych poszczególnych dzieci. Dwoma głównymi postulatami psychologizmu było: indywidualizowanie procesu nauczania i przyjęcie, że ośrodkiem procesu dydaktycznego jest uczeń, a nie nauczyciel.
Progresywizm
Nurt ten określa się również jako eksperymentalizm. Jego główną ideą było upodmiotowienie dziecka w procesie wychowania i nauczania, które miało się przejawiać w doborze indywidualnych metod, pozostawieniu uczniom swobody w wyborze sposobu zdobywania wiedzy, realizowaniu zainteresowań oraz wyrażaniu potrzeb i możliwości .
Esencjalizm
Orientacja ta powstała w opozycji do nurtów liberalnych, kładących główny nacisk na indywidualny rozwój. Esencjaliści uważali, że subiektywizm i dowolność w procesie kształcenia mogą doprowadzić jedynie do luk w edukacji. Ich zdaniem esencję stanowiła obiektywna rzeczywistość, a celem procesu dydaktycznego powinno być dostosowanie ucznia do funkcjonowania w niej. Odrzucali zainteresowania jako warunek uczenia się i propagowali powrót do tradycyjnej szkoły opartej na z góry ustalonych programach. W odróżnieniu od pajdocentrycznych nurtów liberalnych, za centrum procesu nauczania uznawali szkołę i nauczycieli.
Socjologizm
Podstawą socjologizmu było uznanie człowieka za istotę społeczną, która musi podporządkować się regułom życia zbiorowego i przyjętym normom. Wychowanie i kształcenie powinno być więc ściśle połączone z socjalizacją, aby przygotować jednostkę do funkcjonowania w organizmie społecznym. Nurt ten optował za wyrabianiem w uczniach karności i zdyscyplinowania, krytykował za to indywidualizm, uznając go za źródło nieładu. Nie oznaczało to jednak całkowitego odrzucenia indywidualności każdego wychowanka, a jedynie takie pokierowanie jego osobistymi predyspozycjami, aby mogły być rozwijane i wykorzystane w ramach systemu społecznego.
Pedagogika kultury
Był to nurt, który krytykował zarówno psychologizm – któremu zarzucano skrajne zindywidualizowanie, jak i socjologizm – pomijający w wychowaniu rolę wartości. Pedagogika kultury uznawała za cel kształcenia internalizację szeroko rozumianych dóbr kultury . Elementem wyróżniającym orientację kulturową, było traktowanie wychowania jako przeżywania i uczestniczenia, a nie jako urabiania.
Nowe nurty pedagogiczne
Powstanie i rozwój nowych nurtów w pedagogice spowodowane jest coraz bardziej widoczną niską efektywnością systemów szkolnych. Wielu pedagogów poszukuje więc rozwiązania, które uzdrowiłoby szkolnictwo i przeciwstawiłoby się pogłębiającemu się kryzysowi norm i wartości społecznych. Do najbardziej radykalnych spośród tych koncepcji należy nurt radykalnej krytyki szkoły, powstały na gruncie idei kontrkulturowych i postrzegający szkołę jako środek indoktrynacji i represyjnego oddziaływania cywilizacji technokratycznej. Edukacja istniejąca w obecnym kształcie jest tu uważana za przemoc, która zabija indywidualność człowieka.
Bardziej umiarkowaną krytykę prezentuje nurt poszukiwania nowych strategii edukacyjnych. Nie potępia on istnienia szkoły jako takiej, ale krytykuje współczesne systemy edukacyjne jako wytwór społeczeństwa konsumpcyjnego, w którym uczniowie są przygotowywani do „robienia czegoś” zamiast do „bycia” . Zwolennicy tej orientacji przyjmują za cel stworzenie nowego wychowania, mającego stać się podstawą lepszej przyszłości świata.
Podobne idee propaguje nurt społeczeństwa wychowującego, również opierający się na krytyce obowiązujących systemów nauczania oraz kładący nacisk na ogólny kryzys wartości i zwiększające się trudności w socjalizacji młodych pokoleń. Orientacja ta postuluje przeniesienie odpowiedzialności za wychowanie z systemu edukacyjnego na wszystkie instytucje społeczne, które powinny ze sobą współpracować.
Liberalnym nurtem we współczesnej pedagogice jest również antypedagogika, głosząca ideę partnerskiego dialogu pomiędzy uczniami i nauczycielami, zamiast represyjnego systemu opartego na przedmiotowym traktowaniu i narzucaniu systemu wartości.
Przedstawione powyżej orientacje w pedagogice reprezentują różne podejścia do kwestii podmiotowości ucznia i właściwych relacji pomiędzy nauczycielem a uczniem. Niektóre z nich – jak biologizm - propagowały tak skrajny indywidualizm, że ograniczał on normalny przebieg procesu dydaktycznego i całkowicie zmieniał rolę nauczyciela. Można jednak zauważyć, że tendencje najnowsze zmierzają w kierunku relacji partnerskich i postulują wprowadzenie reform do obecnego, w dużym stopniu niewydolnego systemu kształcenia.
2.Nauczanie – istota, zasady, metody dydaktyczne
Zgodnie z definicją W. Okonia, nauczanie jest to planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniem polegająca na wywoływaniu i utrwalaniu zmian w jego wiedzy, dyspozycjach, postępowaniu i całej osobowości – pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przeżywania wartości i własnej działalności praktycznej . Autor tej definicji zwracał uwagę na fakt, że proces nauczania zawiera w sobie dwa zasadnicze elementy: nauczyciela i ucznia, które stanowią w nim parę współtwórców. Oznacza to, że aby osiągnąć sukces w procesie dydaktycznym nauczyciel i uczeń musza ze sobą współpracować. Podobny pogląd wyraża J. Półturzycki, według którego nauczanie to zespół czynności nauczyciela kierującego uczeniem się ucznia ; w definicji tej również pojawiają się dwa elementy, które muszą ze sobą współgrać: jest to „nauczanie” ze strony nauczyciela i „uczenie się” ze strony ucznia.
Ponieważ sukces procesu dydaktycznego zależy od skutecznej współpracy oby biorących w nim udział stron, kluczowe znaczenie ma ustalenie, jaki typ relacji pomiędzy nauczycielem a uczniem gwarantuje największą skuteczność, oraz jakie związane z tym metody, strategie i zasady nauczania powinny stanowić istotę procesu dydaktycznego.
Zasady nauczania
Zasady nauczania są to forma postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze oraz wdrażać do samokształcenia .
J. Półturzycki przedstawia kompleksowy zestaw zasad nauczania :
1.Zasada poglądowości: wskazuje na konieczność zdobywania wiedzy poprzez bezpośrednie poznawanie rzeczy, zjawisk i procesów lub poprzez zetknięcie się z ich zamiennikami (pomocami naukowymi). Poglądowość zwiększa zdolność zrozumienia i zapamiętania.
2.Zasada przystępności: polega na stopniowaniu trudności przekazywanych treści i dostosowaniu ich do rozwoju ucznia. Generalna reguła tej zasady opiera się na przechodzeniu od tego co bliższe do tego co dalsze, od rzeczy łatwych do trudnych.
3.Zasada systematyczności: powinna być stosowana prze obie strony procesu dydaktycznego – nauczyciela i ucznia. Polega na przerabianiu materiału w odpowiedniej kolejności, nawiązywaniu do materiału opanowanego, podkreślaniu tematów zasadniczych.
4.Zasada świadomego i aktywnego uczestnictwa: jest zaprzeczeniem podejścia tradycyjnego, w którym centralną postacią był nauczyciel. Opiera się na metodach aktywizacji ucznia. Nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania dziecka i rozwijać je, pobudzać ucznia do samodzielnego wnioskowania i wdrażać do zespołowych form pracy.
5.Zasada kształtowania umiejętności: koncentruje się na przekazaniu przez nauczyciela umiejętności samodzielnego rozszerzania i przyswajania wiedzy. Przygotowuje ucznia do samokształcenia.
6.Zasada łączenia teorii z praktyką: jej celem jest przygotowanie ucznia do racjonalnego posługiwania się wiedza teoretyczną przy rozwiązywaniu praktycznych problemów.
7.Zasada indywidualizacji i zespołowości: polega na połączeniu podejścia indywidualnego do poszczególnych uczniów z uczeniem ich pracy zespołowej, w taki sposób, aby każdy z nich miał możliwość wykorzystania swojej wiedzy i umiejętności.
8.Zasada trwałości wiedzy: głosi konieczność podejmowania licznych zabiegów dydaktycznych aby ułatwić uczniom trwałe zapamiętywanie. Nauczanie powinno przebiegać w taki sposób, aby uczniowie potrafili odtworzyć zdobyte wiadomości i posłużyć się nimi.
Proces dydaktyczny przeprowadzony z zastosowaniem powyższych zasad należy uznać za nauczanie zorientowanie na ucznia jako na podmiot. Opierają się one na założeniu, że nauczyciel ma nie tylko przekazać wiedzę zawarta w programie nauczania, ale przede wszystkim uczynić to w sposób skuteczny, to znaczy taki, aby uczeń umiał ją przyswoić i wykorzystać. Istotne jest także pobudzanie ucznia do samodzielnego myślenia i uczenie go działań grupowych.
Metody nauczania
Metoda nauczania to systematycznie stosowany, określony sposób postępowania w celu osiągnięcia zamierzonych rezultatów dydaktyczno – wychowawczych .
Zależnie od przyjętego kryterium podziału można wyróżnić kilka typologii metod nauczania:
1.Podział metod dydaktycznych w oparciu o źródło wiedzy przedstawia tabela:
Źródło wiedzy Metoda dydaktyczna
nauczyciel wykład, pogadanka
aktywność uczniów dyskusja, ćwiczenia, gry dydaktyczne, metody sytuacyjne
przedmioty i zjawiska obserwacja, doświadczenie, oglądanie filmów lub zdjęć
Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1998, s. 118-119.
2.W zależności od stopnia złożoności metody wyróżnia się:
- metody proste: korzystające z jednej formy przekazu, takie jak wykład, dyskusja, pokaz
- metody złożone: łączące w sobie różne formy przekazu. Należą do nich: metoda problemowa oraz metody tworzone przez połączenie różnych metod prostych, np. pokaz połączony z dyskusją.
3.Z punktu widzenia celu dydaktycznego metody dzielą się na:
-metody służące podaniu nowego materiału: wykład, praca z podręcznikiem, pokaz, doświadczenie,
-metody zorientowane na poszukiwanie wiedzy: przygotowywanie referatów, zajęcia laboratoryjne, zajęcia problemowe,
-metody utrwalające wiedzę: ćwiczenia utrwalające
-metody kontrolujące wiedzę: sprawdziany, testy.
Aby określić, czy rodzaj stosowanych przez nauczyciela metod dydaktycznych ma związek z jego przedmiotowym lub podmiotowym podejściem do ucznia oraz czy wpływa na indywidualizację nauczania, należy odnieść się do koncepcji różnych dróg uczenia się :
1.uczenie się sztuczne: polega na zetknięciu ucznia z treścią, doprowadzeniu do jej zrozumienia i przyswojenia pamięciowego. Ten typ uczenia propagowany był w szkole tradycyjnej, cechuje go dogmatyzm, brak w nim miejsca na analizowanie problemu ze strony ucznia i samodzielne myślenie. Nauczyciel występuje tu w roli dominującej. Nie można jednak zupełnie wyeliminować uczenia sztucznego, ponieważ pewne obszary wiedzy wymagają takiej właśnie drogi przyswajania.
2.Uczenie się naturalne: uczenie się poprzez sytuacje życiowe i praktyczne próby ich rozwiązań, polega na działaniu. Rola nauczyciela nie jest tu dominująca, jak w uczeniu sztucznym, ale sprowadza się raczej do przedstawiania problemu, zachęcania ucznia do rozwiązania go i udzielania wskazówek.
3.Uczenie się jako poznawanie przez myślenie i działanie: punktem wyjścia są tu rzeczywiste sytuacje, poprzez ich analizę przechodzi się do wiedzy ogólnej. Ten typ nauczania łączy elementy intelektualne i uczuciowe, pozostawia uczniom szeroki margines swobody w poszukiwaniu rozwiązań.
Można zauważyć, że rodzaj relacji między nauczycielem a uczniem wyrażający się w tym, jaka droga uczenia dominuje w ich kontaktach będzie także rzutował na metody dydaktyczne, jakimi posłuży się nauczyciel. W uczeniu sztucznym dominują takie metody jak: wykład, pogadanka, ćwiczenia utrwalające i sprawdziany. Są to metody proste, w których źródłem wiedzy jest nauczyciel, nie nastawione na samodzielne poszukiwanie wiedzy przez uczniów. W uczeniu naturalnym i uczeniu poprzez myślenie i działanie wykorzystywane są metody złożone, łączące różne formy aktywności umysłowej. Źródłem wiedzy jest nie tylko nauczyciel, ale także aktywność uczniów oraz przedmioty i zjawiska.
3.Role nauczyciela i ucznia – wzajemne relacje, komunikacja
W najprostszym, potocznym ujęciu można powiedzieć, że rola nauczyciela sprowadza się do przekazywania wiedzy, a rola ucznia do jej przyswajania. Należy jednak pamiętać także o takich elementach relacji uczeń- nauczyciel, które mają na celu wychowanie, ukształtowanie osobowości i nauczenie dziecka korzystania w praktyce z przyswojonej wiedzy.
Style nauczania i ich wpływ na relacje nauczyciel - uczeń
Z samej istoty instytucji, jaką jest szkoła wynika, że to nauczyciel decyduje o tym, jaki typ relacji będzie łączył go z uczniami i czy będą oni przez niego traktowani podmiotowo. Podejście nauczyciela do uczniów przejawia się poprzez styl nauczania, jaki zostanie przez niego przyjęty. Do podstawowych stylów nauczania zalicza się :
1.Styl zamknięty: określany także jako frontalny lub formalny. Polega na:
-wyraźnym określeniu bliższych i dalszych celów nauczania z naciskiem na cele operacyjne
-formułowaniu przez nauczyciela konkretnych zadań ukierunkowujących aktywność ucznia
-silnym nadzorowaniu aktywności ucznia
-ćwiczeniu nawyków
-dostarczaniu modeli i zachęcaniu do ich naśladowania
Jest to styl, w którym nauczyciel pełni rolę kierowniczą i występuje w roli eksperta, kontakty z uczniem cechuje dystans.
2.Styl ramowy: kładący nacisk na zindywidualizowane podejście do ucznia. Charakteryzuje go:
-przywiązywanie wagi do zrozumienia przez poszczególnych uczniów przekazywanych treści
-nacisk na wiedzę mającą odniesienie do doświadczeń praktycznych
-nawiązanie do koncepcji człowieka samorealizującego się A. Maslowa
W stylu tym nauczyciel pełni rolę wspomagającą ucznia w zdobywaniu wiedzy. w centrum uwagi znajdują się potrzeby i zainteresowania ucznia. Ważne jest odformalizowanie kontaktów i empatia.
3.Styl negocjacyjny: oparty na założeniu, że wiedza jest tworzona w procesie interakcji nauczyciel – uczeń. Główne cechy tego stylu to:
-traktowanie ucznia jako badacza korzystającego z wielości źródeł
-nastawienie na wzajemne słuchanie
-uczenie poprzez stawianie pytań i przedstawianie problemów
Rola nauczyciela polega tu na stwarzaniu swobodnej atmosfery sprzyjającej przyswajaniu wiedzy i pobudzaniu ucznia do krytycznego myślenia.
Przyjęcie przez nauczyciela stylu ramowego lub negocjacyjnego wymaga od niego zwiększenia wysiłku wkładanego w działania dydaktyczna, a także uznania ucznia za podmiot tych działań i równoprawnego partnera.
3.1.Komunikacja nauczyciel - uczeń
Obserwując proces komunikacji interpersonalnej pomiędzy nauczycielem i uczniami można uzyskać wiele informacji na temat łączących ich relacji. Jak już wspomniałam, rola nauczyciela jest z samego założenia dominująca w stosunku do roli ucznia. W komunikacji przejawia się to w następujący sposób:
-nauczyciel jest stroną inicjującą komunikację i decydującą o jej przebiegu
-nauczyciel jest stroną dominującą pod względem czasu aktywności w komunikacji. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez N. A. Flanders’a 68% czasu podczas lekcji mówi nauczyciel, natomiast uczniowie 12% (pozostały czas to cisza lub zamieszanie). Badacz ten określił te proporcje jako regułę 2/3 .
Proces komunikacji nauczyciel uczeń można przedstawić w następujący sposób:
NAUCZYCIEL - UCZEŃ - NAUCZYCIEL
inicjowanie odpowiedź reakcja
Sposób kształtowania relacji w komunikacji pomiędzy nauczycielem a uczniami zależy w dużej mierze od tego, czy jest on gotowy na wprowadzenie relacji partnerskich i czy traktuje swoich uczniów podmiotowo – to znaczy czy przyznaje im prawo do własnych poglądów i swobody wypowiedzi.
Czynnikami, który zdaniem H. Rylke blokują przepływ informacji pomiędzy uczniami a nauczycielem są: chęć zachowania porządku w klasie, własna wygoda nauczyciela oraz obawa przed utratą autorytetu .




Bibliografia:
1) Pedagogika. Podręcznik akademicki, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2004
2) B. Matyjas, Z. Ratajek, E. Trafiłek, Orientacje i kierunki w pedagogice współczesnej, Kielce 1996
3) J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1998
4) S. Wołoszyn, Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Warszawa 1997