Ustrój polityka gospodarka kultura Polski w XVII w

Referat na temat wpływu wojen na ustrój polityczny, gospodarkę i kulturę Rzeczypospolitej w XVII wieku.

Rzeczpospolita około roku 1619
Jak widać na ilustracji powyżej złoty wiek Rzeczypospolitej przypadł na koniec XVI i pierwszą połowę XVII wieku, kiedy po wojnie z Rosją osiągnęła ona w 1618r największy zasięg terytorialny w historii. Rozciągało się na terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Łotwy a częściowo także Ukrainy, Estonii, Słowacji, Rosji i Mołdawii. W tym okresie państwo skutecznie opierało się atakom m.in. Szwecji, Rosji i Tatarów. Kres jego świetności położyło powstanie Chmielnickiego w 1648r, które zapoczątkowało serię wojen z sąsiadami. W Rosja zaatakowała Polskę, a w 1655r rozpoczął się tzw. Potop Szwedzki. Szwedzi zajęli i spustoszyli większość kraju, a król Jan Kazimierz został zmuszony do ucieczki na Śląsk. Co prawda Szwedzi wycofali się z Rzeczypospolitej, ale państwo zostało osłabione, a także utraciło zwierzchność nad Inflantami i Prusami. Wojna z Rosją zakończyła się tylko częściowym powodzeniem, wynikiem której Rzeczpospolita utraciła liczne ziemie na wschodzie. Dalszy upadek pozycji państwa wiązał się z wojną z Turcją, po której utraciliśmy w 1672r Podole i Ukrainę. Za panowania Jana III Sobieskiego Rzeczpospolita został zawarty sojusz z dynastią Habsburgów. To właśnie z nimi Rzeczpospolita walczyła przeciw Turkom. W 1683r zostali oni pokonani pod Wiedniem. Po pokoju w Karłowicach w 1699r Rzeczpospolita odzyskała utracone ziemie, jednak nie udało jej się przejąć żadnych innych terytoriów. Od końca XVII wieku zaczęły narastać problemy wewnętrzne. Anarchia, słabość władzy i sparaliżowanie instytucji państwowych sprawiły, że Rzeczpospolita istniała jedynie jako zbiór niezależnych państewek magnackich. Państwo otoczone przez silniejszych sąsiadów zaczęło wchodzić pod wpływy rosyjskie. W 1772r doszło do jego pierwszego rozbioru, dokonanego przez Rosję, Prusy i Austrię. Za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego zostały podjęte próby reformy Rzeczypospolitej. W 1791r została uchwalona Konstytucja 3-go Maja. Ustawa likwidowała unię i tworzyła formalnie niezależne państwo – Polskę. Reforma nie powiodła się jednak i konstytucja została odwołana po wojnie z Rosją. Przez kolejne lata Rzeczpospolita praktycznie nie istniała. Ostatecznie została zlikwidowana wraz z trzecim rozbiorem w 1795r.

Znaczną część społeczeństwa polskiego w XVII wieku stanowiła szlachta, posiadająca duże przywileje. Na tle Europy wyróżniała się także organizacja państwa- zdecentralizowanego, z monarchą o silnie ograniczonych kompetencjach. Rzeczpospolita posiadała wysoką pozycję na arenie międzynarodowej jedynie do pierwszej połowy XVII wieku. Wojny z sąsiadami, powstania kozackie i załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący do anarchii wśród szlachty polskiej i rozkładu instytucji władzy.

Systemem politycznym Rzeczypospolitej była demokracja szlachecka. Zgodnie z jej założeniami władza należała do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju poprzez uczestnictwo w sejmikach i sejmach. polityką zajmował się niewielki procent szlachty, a przede wszystkim jej bogatsza część. Głównym organem państwa był Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Istniały także sejmiki ziemskie w których miało prawo uczestniczyć cała szlachta danego regionu. Sejmiki te wybierały posłów na sejm walny, deputatów do Trybunału Koronnego i kandydatów na urzędy sędziowskie. Pozycja króla w naszym kraju nie była silna, co dobrze wyrażały słowa kanclerza Jana Zamojskiego: król panuje, nie rządzi. W innych krajach zaś następowała centralizacja władzy i wzrost pozycji monarchów zmierzających do absolutyzmu,w Rzeczypospolitej władza była nie była centralna, to szlachta dominowała nad królem pod względem kompetencji. Słabość organizacji państwowej Rzeczypospolitej wynikała w dużym stopniu z elekcyjnego wyboru monarchy. Do drugiej połowy XVII wieku szlachta wolała wybierać zagranicznych kandydatów na tron, co nie doprowadziło do utworzenia silnej dynastii i osłabienia organizacji w państwie. Większość władców nie rządziła najlepiej, lub też szybko wpadała w konflikt ze szlachtą. Co więcej obcy królowie na drugim miejscu stawiali interesy Rzeczypospolitej. Przykładowo Zygmunt III Waza za swój podstawowy cel uznawał odzyskanie tronu Szwecji co doprowadziło do serii wieloletnich niszczycielskich wojen. Dodatkowym problemem był wzrost pozycji magnatów. Działalność najbogatszej szlachty prowadziła do postępującej już decentralizacji państwa i obniżenia pozycji króla. Formalna demokracja szlachecka, przerodziła się w drugiej połowie XVII wieku w oligarchię magnacką. Skutkiem czego nie istniała już zasadniczo większa różnica między monarchą, a niektórymi przedstawicielami magnaterii. Po jego śmierci Jana III Sobieskiego i wyborze na króla Augusta II nastąpiło niemal całkowite zahamowanie działania sejmu. Wynikało ono przede wszystkim z coraz częstszego zrywania obrad poprzez nadmierne wykorzystanie przez szlachtę liberum veto (nie pozwalam). Prawo zezwalało na użycie tego zwrotu co dawało możliwość blokowania reform. Skutkiem czego kraj nie mógł się rozwijać.

W gospodarce Rzeczypospolitej dominował system folwarczno-pańszczyźniany oparty na wykorzystaniu pracy chłopów. W szlacheckich folwarkach uprawiano przede wszystkim zboże przeznaczone na eksport. Znaczenie handlu zbożem rosło przede wszystkim w latach nieurodzaju, kiedy niektóre kraje Europy zmuszone były do jego importu na masową skalę. System ten od zawsze dobrze prosperował aż do czasu, gdy pod koniec XVII wieku ceny towarów rolnych zaczęły spadać. Szlachta próbowała rekompensować straty poprzez zwiększenie pańszczyzny dla chłopów co konsekwencji doprowadziło do refeudalizacji. Skupienie się szlachty na rolnictwie i jej dominacja nad stanem mieszczańskim zaowocowała stosunkowo powolnym tempem urbanizacji, a tym samym ograniczeniem rozwoju rzemiosłai przemysłu. Skala tego zjawiska zwiększyła się zwłaszcza po licznych wojnach w połowie XVII wieku, kiedy rozwój polskich ośrodków miejskich zaczął wyraźnie odstawać od przykładowo rozwoju ośrodków zachodniej Europy. W Rzeczypospolitej istniały wprawdzie liczne miasta, jednak ich rola handlowa i produkcyjna malała. Najważniejszym ośrodkiem handlowym był Gdańsk, przez długi czas największe miasto kraju. Duże znaczenie odgrywały także stolice (Kraków i Warszawa) oraz m.in. Lublin. Rzeczpospolita była największym producentem zboża w Europie, przy tym jednak większość plonów trafiała na rynek wewnętrzny. Zboże eksportowano przede wszystkim drogą wodną. Początkowo rzekami do Gdańska, a następnie morzem do portów innych państw Europy. Oprócz zboża drogą morską eksportowano także m.in. drewno i smołę. Pozostałe towary przewożono szlakami lądowymi. Sprzedawano m.in. skóry, futra, konopie, bawełnę i len. A także bydło. Rzeczpospolita importowała przyprawy, dobra luksusowe, ubrania, ryby, alkohol i produkty przemysłowe takie jak stal czy narzędzia.

Początkowo państwo odnosiło same korzyści na handlu międzynarodowym, lecz w efekcie upadku miast i zniesienia ograniczeń importu towarów przez szlachtę w początkach XVII wieku zaczęło tracić. Wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi na znaczeniu straciły tradycyjne połączenia handlowe przecinające Rzeczpospolitą (Np. bursztynowy szlak). Mimo to państwo pozostało ważnym łącznikiem pomiędzy krajami bliskiego wschodu i Europą Zachodnią. Walutami Rzeczypospolitej były złoty polski i grosz. Jednakże Gdańsk posiadał przywilej zezwalający na bicie własnej monety.

Kulturę państwa tworzyła przede wszystkim szlachta, a w mniejszym stopniu także mieszczaństwo. Dominującą formacją kulturową od końca XVI do pierwszej połowy XVIII wieku był sarmatyzm. Opierał się on na utożsamianiu polskiej szlachty ze starożytnym ludem Sarmatów. Wyrażał się m.in. w poczuciu wyższości nad innymi narodami, patriotyzmie, ideach mesjanistycznych a także umiłowaniu do wolności. Wpływał na ubiory i styl dekoracji wnętrz które były wzorowane wschodnimi stylami. W literaturze objawiał się w tzw. baroku sarmackim, natomiast w architekturze w trzymaniu się rodzimych rozwiązań. Sarmatyzm miał bardzo duży wpływ na obyczajowość szlachecką. Charakterystyczne dla tego okresu w kulturze były okazałe pogrzeby, wjazdy magnackie, sztuczność i teatralność zachowania np. w kościele. Z czasem idee sarmatyzmu uległy zmianom, w XVII wieku przesiąkając dewocją, zacofaniem i nietolerancją. Umiłowanie wolności przekształciło się w dążeniedo anarchii, natomiast poczucie wyższości doprowadziło do upadku szkolnictwa i powszechnych braków w wykształceniu szlachty. Za czasy szczególnego upadku kultury uznaje się okres rządów saskich. Na czasy sarmatyzmu przypada działalność takich postaci jak: Wacław Potocki, Jan Andrzej Morsztyn, czy Daniel Naborowski nie zapominając także o znanym astronomie Janie Heweliuszu. Od około lat czterdziestych XVIII wieku w Rzeczypospolitej zaczęły przyjmować się idee nowej epoki w kulturze – Oświecenia.Ich największy rozwój przypadł na rządy Stanisława Augusta Poniatowskiego. W tym okresie podjęto próby radykalnej reformy szkolnictwa i ustroju prawnego państwa. Zgodnie z duchem oświecenia rozwijała się m.in. sztuka i literatura. Do czołowych przedstawicieli epoki należeli m.in. Ignacy Krasicki, Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic.