Późna adolescencja

Tematem dzisiejszej prezentacji jest późna adolescencja ,okres w życiu człowieka między 15 ,a 20 rokiem życia.

Jako pierwszy temat chciałybyśmy poruszyć dojrzałość uczuciową. Dojrzałość uczuciowa charakteryzuje się przejściem od zależności uczuciowej do niezależności , od niekontrolowanego uzewnętrzniania uczuć do poddania ich kontroli ,a także od nieopanowanego ulegania uczuciom do ich opanowania i poskromienia.

Na wiek późnej adolescencji przypada moment ,kiedy młody człowiek wychodzi z tzw. Chaosu uczuciowego. Staje się zdolny do odraczania spontanicznych reakcji ,potrafi zrezygnować z okazania wewnętrznych emocji.
Jest to czas stopniowej stabilizacji uczuciowej. Na ten okres przypada rozwój „uczuć wyższych”, do których zaliczyć możemy uczucia estetyczne, moralne czy patriotyczne. Rozwój „uczuć wyższych” ma związek z myśleniem abstrakcyjnym.
Jednym ze znaków dojrzałości uczuciowej jest coraz większa zdolność otwierania się na drugiego człowieka, wykraczanie poza swoje odczucia emocjonalne, zapominania nie jako o sobie.

Potrzeby seksualne

Kolejnym aspektem późnej adolescencji jest rozwijająca się potrzeba seksualna. Dojrzewanie płciowe i zmiany które następują wraz z tym procesem prowadzą do pojawiania się nowych odczuć i pragnień, które dotyczą sfery seksualnej, czyli związanej ze stosunkiem płciowym oraz różnorakim erotyzmem. Potrzeba seksualna w okresie dorastania ujawnia się stanem ogólnego pobudzenia, objawami napięcia seksualnego wywołującymi chęć jego redukowania w możliwy sposób. Chęć rozładowania seksualnego jest zazwyczaj silniejsza u chłopców, niż u dziewcząt. Jednakże dążenia ukierunkowane są ku płci przeciwnej i występuje tu pełne uświadomienie sobie tych pragnień.
Najczęściej czas pierwszej inicjacji seksualnej u chłopców jak i dziewcząt, przypada na okres późnej adolescencji.
Wyróżniane są 3 odmienne nastawienia młodzieży do seksu:
a) podejście hedonistyczne (nastawione na czerpanie przyjemności fizycznej dla siebie)
b) wulgarne
c) powściągliwe, które wynika najczęściej z czekania na większą własną dojrzałość, czekania na wielkie uczucie czy też czekania na zawarcie związku małżeńskiego.
W okresie młodzieńczości spotykamy się najczęściej z pierwsza miłością wśród nastolatków, określana jako „romantyczna”. Miłość romantyczna jest wielkim, przenikającym uczuciem dla nastolatka. Rzadko w niej dochodzi do nawiązania stosunków seksualnych. Nie przechodzi na ogół w trwały związek.
Najczęściej nastolatkowie zaspokajają swoją potrzebę bliskości cielesnej poprzez pieszczoty, łącznie z tzw. Neckingiem- pieszczotami obejmującymi górną część ciała i pettingiem- pieszczotami obejmującymi także narządy płciowe.

Na wiek młodzieńczy przypada nie tylko wzmożone zainteresowanie sferą seksualną. Jest to czas rozbudowy związków z innymi ludźmi i duże znaczenie zaczyna odgrywać przyjaźń.
Młodzież chętniej nawiązuje bliskie kontakty z osobami starszymi, obdarza ich zaufaniem, chętnie rozmawia z nimi na tematy osobiste. Obserwujemy także złagodzenie konfliktów w rodzinie między nastolatkami w tym przedziale wiekowym, a rodzicami. Okres buntu ustępuje, co jest częściowo związane z uświadomieniem sobie przez młodzież, że żyją w zależności materialnej od rodziców.

Chciałybyśmy przedstawić teorię Kohlberga, który pierwszy wprowadzić metodę oceniania rozumowania moralnego poprzez przedstawienie badanemu, w formie opowiadania, kilku dylematów, z których każdy podkreślał konkretny problem moralny.
Na podstawie prób rozwiązania tych dylematów Kohlberg doszedł do wniosku, że istnieją trzy, główne poziomy molarnego rozumowania, z których każdy dzieli się na dwa podetapy

Poziom I Moralność- przedkonwencjonalna
Etap 1: Nastawienie na karę i posłuszeństwo. Dziecko ocenia, co jest złe na podstawie tego, za co jest karane. Posłuszeństwo jest zachowywane dla własnego dobra, a dziecko jest posłuszne, ponieważ dorośli przewyższają je siłą.
Etap 2: Indywidualizm, cel instrumentalny i wymiana. Dziecko przestrzega reguł, kiedy są one w zasięgu jego bezpośrednich zainteresowań. To co jest dobre daje miłe rezultaty.

Poziom 2: Moralność konwencjonalna
Etap 3: Wzajemne oczekiwania interpersonalne, związki i zgodność międzyludzka. Działania moralne to takie, które odpowiadają oczekiwaniom rodziny lub inaczej wpływowej grupy. „Bycie dorosłym” w samym sobie staje się ważne
Etap 4: System społeczny i sumienie(prawo i porządek)
Działania moralne to te zdefiniowane przez większą grupę społeczną lub całe społeczeństwo. Należy wypełniać przyjęte na siebie obowiązki i zawsze przestrzegać prawa oprócz sytuacji wyjątkowych

Poziom 3: Moralność zasadnicza lub postkonwencjonalna
Etap 5: Kontrakty i użyteczność społeczna a prawa jednostki. Ten etap charakteryzuje się działaniem w celu osiągnięcia „jak największego dobra dla jak największej liczby ludzi”. Nastolatki i dorośli są świadomi tego, że większość wartości jest względnych, a prawa się zmieniają, chociaż należy przestrzegać reguł w celu zachowania porządku społecznego. Jednak istnieją podstawowe bezwzględne wartości jak na przykład istota życia i wolności każdej jednostki.
Etap 6: Uniwersalne zasady etyczne. Dorośli przyjmują własne zasady etyczne i kierują się nimi w decydowaniu o tym, co jest właściwe. Te zasady są częścią jasno określonego, zintegrowanego, dokładnie przemyślanego i konsekwentnie przestrzeganego systemu wartości i zasad.

Na okres młodzieńczości wg koncepcji Kohlberga przypada trzeci poziom rozwoju moralnego, przejście do tego poziomu cechuje kilka zmian, z których najważniejsza jest zmiana źródła władzy. Pojawia się nowy rodzaj władzy osobistej, zgodnie z którą jednostka dokonuje wyboru, a jej osądy opierają się na zasadach przez nie samą dobranych.

Kohlberg twierdził, że taka kolejność zmian rozumowania jest uniwersalna i hierarchicznie zorganizowana. To znaczy, że każdy etap wyrasta z poprzedniego i zachowuje pewną wewnętrzną spójność, Jednostka, jeżeli w ogóle będzie ewoluować, to powinna poruszać się tylko „w górę” tej sekwencji.

Uzyskanie pełnych zdolności do myślenia formalnego jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym bowiem dojrzałość moralna jest wypadkową poziomy inteligencji oraz doświadczenia społecznego jednostki w kolejnych okresach jej życia.
W coraz większym stopniu badacze są przekonani co do znaczącej roli rodziców w rozwoju moralnym ich dzieci obecnie też coraz większa uwaga uczonych jest poświęcona roli emocji w moralnym rozwoju człowieka z tym, że już nie tylko takich emocji jak lęk wstyd czy poczucie winy, ale przede wszystkim empatii leżącej u podstaw zachowań altruistycznych.

Postawy wobec wartości
W dzisiejszych czasach wyniki badań nad młodzieżą wskazują na coraz większe zróżnicowanie młodzieży w jednych raportach jest podkreślana samodzielność i przedsiębiorczość w innych konformistyczna i konsumpcyjna mentalność młodzieży. Natomiast z obserwacji osób z nią pracujących wynika, że u części młodzieży refleksyjność występuje w nikłym stopniu i żyje ona z dnia na dzień. Z kolei część młodzieży skłonnej do refleksyjnego ujmowania świata i siebie unika autonomicznych decyzji charakteryzuje ją lek przed przyszłością, występuje u niej syndrom „spadłego liścia”, który polega na przekonaniu, że jest się kimś zbędnym, nikomu nie potrzebnym, z czym współwystępuje uczucie bezsilności i bezradności. Stan taki można określić jako orientacje na bezradność w przeciwieństwie do orientacji na zadanie charakteryzujące aktywną prospektywnie nastawioną część młodzieży.
Niezależnie od takiego zróżnicowania w późnej adolescencji młodzież jest coraz bardziej autonomiczna w myśleniu, cechuje ją twórcze podejście do problemów, wzrastające przekonanie o relatywiźmie zjawisk. W coraz większym stopniu przemawiają do młodzieży takie wartości jak wolność jednostki, jej godność, otwartość i tolerancja wobec inności.

Wg Eriksona pomyślne zakończenie kryzysu związanego z tożsamością pozwala młodemu człowiekowi wejść w dorosłość jako osoba autonomiczna i wewnętrznie silna. Tępo zachodzących przemian cywilizacyjnych przyczynia się części młodzieży do poczucia zagubienia i odrzucania dojrzałości jako pożądanego statusu. W szczególnie trudnej sytuacji jest młodzież krajów globalnej transformacji (politycznej, ekonomicznej, społecznej), do której należy zaliczyć również młodzież polską. Zanim w nowych czasach sprawdzą się dawne wartości oraz wytworzą nowe trwa okres anomii charakteryzujący się między innymi chaosem moralnym, w którym młodzi ludzie są pozbawieni wyraźnych drogowskazów. Przyczynia się to do poczucia bezradności i opuszczenia, z którego trudno wyjść o własnych siłach.

Kwieciński stawia hipotezę blokady rozwoju moralnego młodzieży w sytuacji anomii. Jest ona zgodna z koncepcją gotowości rozwojowej Simmonsa i Blytha głoszącej, że gdy zmiany społeczne zachodzą zbyt szybko, pojawiają się zbyt wcześnie w stosunku do wieku oraz w zbyt wielu dziedzinach równocześnie, wtedy młodzi ludzie nie potrafią sobie z nimi poradzić. Wielu badaczy dostrzega w dokonujących się przemianach współczesnego świata więcej zagrożeń niż szans.

Światopogląd młodzieży
W latach 90’ H. Świta- Ziemba przeprowadziła badania nad wartościami egzystencjonalnymi uczącej się młodzieży warszawskiej wyniki okazały się niezwykle interesujące i pozwoliły autorce na wyróżnienie 4 typów idealnych, do których należą:
a) typ autentycznego katolika- dla osób zaliczonych do tego typu najważniejszą w życiu wartości jest postępowanie moralne zgodnie z sumieniem. Nie zależy im na zadowoleniu z wykonywanej pracy nie cenią osiągnięć, a znalezienie się w sytuacji rywalizacyjne staje się dla nich równoznaczne z poczuciem utraty sensu życia.
b) typ chłodno-rywalizacyjny – obejmuje młodzież uznającą konkurencję za zdrową zasadę preferującą swobodne życie nie skrępowane zależnością uczuciową. Osoby te odrzucają wartości rodzinne, cenią zaś aktywne życie bez odpoczynków.
c) typ emocjonalnego indywidualisty- dla młodzieży zaliczonej do tego typu sens ma tylko życie nasycone silnymi emocjami oraz samorealizacja zarówno w miłości, rodzicielstwie jak i w pracy. Młodzież ta chce mieć przekonanie, że sama kieruje swoim życiem.
d) typ homeostatyczno- wspólnotowy – dla osób zaliczonych do tego typu podstawową wartością jest wewnętrzny spokój i brak zaangażowania cenią one przyjaźń i dostosowanie, poddanie się losowi bez buntu.

Wyłoniona przez Świtę- Ziembę typologię młodzieży wskazuje na daleko idące zróżnicowanie postaw współczesnej młodzieży.

Najróżniejsze ryzykowne zachowania są nadzwyczaj powszechne wśród nastolatków ponieważ pomagają im one osiągnąć ważne cele społeczne i psychologiczne, takie jak: osiągnięcie akceptacji i zdobycie szacunku rówieśników wypracowanie autonomii i odłączenie się od rodziców i innych autorytetów, radzenie sobie z lękiem i strachem przed niepowodzeniem, potwierdzenie dojrzałości. Są to normalne główne cele okresu dorastania, a skoro takie zachowanie jak palenie tytoniu, picie alkoholu i wczesne współżycie płciowe pomagają nastolatkom w ich osiągnięciu to trudno je będzie zmienić. Nastolatki, które najczęściej prezentują takie zachowanie to te, które wchodzą w okres dorastania posiadając niewiele umiejętności społecznej. Ci, u których poziom bezmyślnych zachowań jest wyższy mają słabsze wyniki w szkole zostali wcześniej odrzuceni przez rówieśników, w domu się nimi nie interesowano. Zwykle takie dzieci i nastolatki zostają wchłonięci przez grupy rówieśnicze o podobnych wzorcach i wewnętrznych modelach otaczającego je świata.

W okresie późnej adolescencji następuje dalszy rozwój myślenia logicznego. Wraz ze zdobywaniem doświadczenia ,młodzież staje się bardziej podatna na racjonalną argumentację, wzbogaca się słownictwo młodzieży. Rozwija się wyobraźnia co odzwierciedlają marzenia, twórczość młodzieży. U młodzieży w tym okresie wzrasta świadomość własnej aktywności oraz zdolności do działań zespołowych . Coraz większą rolę odgrywają oczekiwania, marzenia ,antycypacje ,ideały ,plany odnoszące się do przyszłości ,a działalność zaczyna być podejmowana ,aby je urzeczywistnić. Taka aktywność skierowana ku przyszłości dotyczy planów życiowych i jest realizowana indywidualnie . Młody człowiek podejmuje również aktywność zespołową (liczne działania o charakterze społecznym i politycznym). Trudno powiedzieć jaka cześć młodzieży jest zaangażowana w taką działalność.

Z badań na przełomie 1993/94 na temat zaufania młodzieży do instytucji życia społecznego i politycznego wynika ,że 85% badanych nastolatków twierdzi ,że nie ma w Polsce takiego klubu organizacji bądź partii , które byłyby im bliskie. Zainteresowanie polityką deklarowało tylko 7,2% badanych . Natomiast aż 68% młodzieży była przekonana o potrzebie, konieczności włączenia się do ulepszenia życia społecznego .

Młodzież interesują liczne subkultury , głównie rapowcy . W tekstach piosenek posługują się wulgarnym językiem ,wyrażając w ten sposób żal i nienawiść do świata ludzi dorosłych. Z subkulturą rapowców utożsamiają się głównie uczniowie szkół zawodowych , natomiast uczniowie liceów skłaniają się bardziej ku hippisom .
Bardzo zauważalne u młodzieży jest także zaangażowanie w liczne spektakularne działania na rzecz ekologii czy pacyfizmu.

Młodzi ludzie na skutek nabywania wiedzy , doświadczeń ,wzrostu kompetencji kształtują swoje orientacje społeczne . Na podstawie badan w 1993 na grupie polskiej młodzieży od 15 do 18 roku życia ,wyodrębniono 10 typów orientacji społecznych :

A) konformizm
B)autorytaryzm
C)optymizm
D)orientacja proreformatorska
E)poczucie anomii
F)lęk
G)poczucie deprywacji
H)roszczeniowy egalitaryzm
I)przedsiębiorczy pragmatyzm
J)patriotyzm

Potwierdza to zróżnicowanie młodzieży wynikające z różnic środowiskowych ,zdolności intelektualnych ,wsparcie jakie otrzymuje.

Jeżeli chodzi o cele i dążenia na podstawie badań Przecławskiej najwyższe wskaźniki przypadły na „odwzajemnioną miłość i szczęśliwe życie” – 64,6% .
Ma to być życie spokojne ,niewymagające dużego wysiłku . Osiągniecie sukcesu, realizacja wielkich ideałów moralnych i społecznych nie leżała w kręgu zainteresowań badanych.
Cele i zadania w okresie później adolescencji stają się bardziej realistyczne. Są realizowane z większą konsekwencją , uporem i systematycznością, co przygotowuje młodzież do przyszłej pracy zawodowej.

Pierwsze kontakty młodzieży z pracą dotyczą gospodarstwa domowego to jest : sprzątanie , gotowanie ,opieki nad rodzeństwem. Późnej pojawiają się liczne prace dorywcze ,głównie w okresie wakacji. Pieniądze wydawane są na osobiste przyjemności. W innej sytuacji była zawsze młodzież wiejska obciążona pracą w gospodarstwie, a podczas wakacji pracą w polu , przy żniwach, oraz młodzież szkół zawodowych odbywająca praktyki zawodowe. Chociaż teraz również młodzież licealna oraz częściej studencka podejmuje liczne prace zarobkowe ,niekoniecznie związane z przyszłym zawodem.

Według F. Linzberga dzieci i młodzież przechodzą przez 3 etapy wybory zawodu :

A) etap fantazji (do około 11 roku życia) – możliwości wydają się nieograniczone
B) etap próby (od 11 do 17 roku życia) – dorastający przechodzą od zainteresowań do kierowania się zdolnościami ,wartościami
C) etap realistyczny (od około 17 do początku 20) – młodzież poszukuje korzystnego dla siebie zawodu i stara się go poznać.

Wypełnienie zadań rozwojowych adolescencji

Chciałabyśmy przyjrzeć się także zadaniom rozwojowym okresu późnej adolescencji.
Na wiek późnej adolescencji wg Robesfe Havigbursta, przypadają następujące zadania:
1. osiągnięcie dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci
2. ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej
3. akceptacja swojego wyglądu i skuteczne posługiwanie się własnym ciałem
4. osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców
5. przygotowanie do małżeństwa i życia w rodzinie
6. przygotowanie do kariery zawodowej
7. rozwijanie ideologii i systemu etycznego kierującego zachowaniem
8. dążenie i rozwijanie postępowania akceptowanego społecznie

Młodzi ludzie są zdolni do zrealizowania większości zadań rozwijających, w tym okresie życia. Niektóre z nich są kontynuowane i realizowane już w etapie wczesnej dorosłości. Wpływ na to mają różne czynniki, między innymi: przemiany cywilizacyjne, adaptacyjne, odpowiednia edukacja, dostępność zatrudnienia, itp.

Adolescencja jest powszechnie uznawana za wiek problemów

Starszą młodzież niepokoją: problemy związane z wynikami w nauce, z wyborem zawodu, wykształceniem, zdolnościami i umiejętnościami potrzebnymi do wykonania danego zawodu; problem społecznego przystosowania, wynikający z nieśmiałości, poczucia niższości na gruncie towarzyskim i wrażliwości społecznej oraz pragnienia zdobycia przyjaciół; problemy rodzinne: konflikty z rodzicami, rozwód, separacja, śmierć kogoś z rodziny; problemy finansowe zwłaszcza związane z utrzymaniem, ze studiowaniem; problemy seksualne: dotyczące moralnego prowadzenia się, zachowania i doświadczeń seksualnych.
Wśród starszej młodzieży zaznaczają się znaczne różnice między dziewczętami a chłopcami. Dziewczęta mają więcej problemów niż chłopcy i to problemy poważniejszej natury. Dziewczęta bardziej nurtują problemy towarzyskie oraz te dotyczące moralności, religii, płci i małżeństwa oraz problemy własnego wyglądu. Chłopcy niepokoją się szczególnie problemami materialnymi i seksualnymi, a także zwłoką w rozpoczynaniu pracy i zawieraniu małżeństw.

Zjawiskiem całkiem powszechnie występującym wśród nastolatków jest depresja
Od 30% do 40% młodzieży doświadcza krótkotrwałych stanów depresyjnych. Jeżeli ten nastrój utrzymuje się co najmniej 6 miesięcy i towarzyszą mu takie symptomy jak zaburzenia snu, łaknienia, trudności w koncentracji określony jest mianem depresji klinicznej lub zaburzenia depresyjnego. Przed okresem dorastania to chłopcy przejawiają większą niż dziewczynki skłonność do depresji i przygnębiających nastrojów. Dopiero w późniejszym okresie dziewczęta 2 razy częściej wykazują tendencję do popadania w depresję i ta różnica między płciami trwa przez cały okres dorosłości.

Znaczna część nastolatków w depresji przyznaje się do myśli samobójczych. 1/5 z tych, którzy przeżywali głęboką depresję przed 18r.ż., próbowało odebrać sobie życie. Często w opisie przypadków samobójców pojawiają się problemy wychowawcze takie jak: agresja, zaburzenia psychiki, przypadki samobójstw w rodzinie oraz nadużywanie alkoholu i narkotyków. Jednak są to czynniki nie wystarczające.
David Shaffer wyróżnił 3 istotne elementy:
• stresujące okoliczności sprawcze- kryzys stosunków z rodzicami, jakiś odrzuceni, upokorzeni np. zerwanie z sympatią, porażka w ważnej dziedzinie
• odmienny stan umysłowy- poczucie bezradności, brak pohamowania od alkoholu, wściekłość U dziewcząt poczucie bezradności
• sprzyjające okoliczności- naładowany pistolet przechowywany w domu, flakon pigułek nasennych w szafce z lekami rodziców itd.
Choć podejmuje się wiele prób zapobiegania samobójstwom np. telefony zaufania, szkolenia nauczycieli, pogawędki z uczniami. Jednak nie przynoszą onewiększych rezultatów w zmniejszeniu tego zjawiska .

Warto poruszyć również temat bulimii i anoreksji tzw. Jadłowstrętu psychicznego. Są to dość często niestety spotykane problemy zdrowotne wśród nastolatków, chociaż głownie wśród dziewcząt.

Bulimia to przesadna dbałość o sylwetkę, połączona z nadmiernym objadaniem się, po którym następuje wypróżnienie poprzez wywołanie wymiotów, użycie środków przeczyszczających, lub intensywne zmęczenie fizyczne. Z zespołem zwanym bulimią mamy do czynienia kiedy naprzemienne okresy objadania się i powstrzymywania jedzenia występują około 2 razy w tygodniu i towarzyszą temu różne sposoby wypróżniania. Do fizycznych konsekwencji zaliczyć można rozległą próchnicę zębów (która jest wynikiem częstego wymiotowania), podrażnienie żołądka obniżenie temperatury ciała, zaburzenia gospodarki chemicznej organizmu i wypadanie włosów.

Drugim zaburzeniem łaknienia jest anoreksja, rzadziej spotykana, ale potencjalnie groźniejsza. Charakteryzuje się przesadnym odchudzaniem, podwyższonym lękiem przed przybraniem na wadze i obsesyjnym podejściem do ćwiczeń fizycznych. U dziewcząt ( stanowiącym zdecydowanie większość cierpiących na to zaburzenie). Utrata wagi prowadzi w końcu do rozmaitych objawów fizycznych, będących wynikiem głodówki, tak na przykład zaburzenia snu, zatrzymanie cyklu miesiączkowego, utrata wrażliwości na ból, utrata owłosienia głowy obniżenie ciśnienia krwi, problemów sercowo-naczyniowych i obniżenia temp. Ciała.
Anorektyczki patrząc w lustro na swoje wychudzone do kości ciało potrafią twierdzić, że są zbyt grube.
Przyczyny tych chorób mogą być różne, jednakże coraz częściej młode dziewczyny stają pod presją atrakcyjności, która ma im przynieść sukces, a jej atrybutem jest zgrabna sylwetka. Ponieważ taka sylwetkę trudno jest osiągnąć i utrzymać, wiele dziewcząt zaczyna uważać, że nie dorównuje wymaganiom ideału i wpadają w ten sposób w ciąg obsesyjnego odchudzania.


Podsumowanie

1.Póżna adolescencja jest okresem życia obejmującym osoby od 15 do 20- 23 roku życia.

2. Jest czasem stabilizowania się zmian wkraczania w szersze życie społeczne, kształtowanie się autonomii psychicznej.

3.Fizjologiczne przemiany organizmu zmierzają ku osiągnięciu zdolności rozrodczych, natomiast przemiany psychiczne zmierzają w kierunku osiągnięcia dojrzałej osobowości.

4. Rozwój uczuć, przypadający na wiek młodzieńczy, zmierza w kierunku uzyskania dojrzałości uczuciowej. W tym wieku następuje rozwój tzw. Uczuć wyższych

5.Na wiek młodzieńczy przypada także rozbudowa związków z innymi ludźmi, nie tylko z rówieśnikami.

6.Wraz z dojrzewaniem płciowym i powodowanymi przez nie zmianami pojawiają się nowe odczucia i pragnienia, rozwija się potrzeba seksualna.

7.Na okres młodzieńczości przypada wg koncepcji Kohlberga 3 poziom rozwoju moralnego, nazwany postkonwencjonalnym poziomem rozwoju moralnego.

8.W późnej adolescencji młodzież jest coraz bardziej autonomiczna w myśleniu, cechuje ją twórcze podejście do problemu.

9.w coraz większym stopniu przemawiają do młodzieży takie wartości jak wolność jednostki, jej godność, otwartość i tolerancja wobec inności.

10.W okresie dorastania znacznie poszerza się aktywność młodzieży wskutek wchodzenia w nowe sytuacje i nowe środowisko. Nadal jednak jej głównym obszarem aktywności jest nauka szkolna.

11. Rozmaite są kierunki aktywności młodzieży, w różnym stopniu angażuje się ona w działalność społeczną i polityczną. Zainteresowania współczesnej młodzieży są skierowane przede wszystkim ku życiu, w tym ku problemom dotyczącym wyboru przyszłego zawodu.