Wizerunek Matki boskiej w liryce średniowiecznej.
Matka boska w polskiej liryce średniowiecznej. Dokonaj porównania wizerunków zawartych w „Bogurodzicy” i „Lamencie świętokrzyskim
W średniowiecznej literaturze i sztuce motyw Matki Boskiej i religii jest bardzo częsty. W jednych utworach ukazywany jest aspekt boski, w innych natomiast ludzki. Szczególnie mocno utrwaliły się dwa motywy: Deesis i Stabat Mater Dolorosa. Odnajdziemy je w najsłynniejszych przykładach polskiej liryki maryjnej: „Bogurodzicy” i „Lamencie świętokrzyskim”.
„Bogurodzica”, najstarszy drukowany polski tekst poetycki, jest najbardziej znaną pieśnią religijną polskiego średniowiecza. Początkowo dwie zwrotki, potem już dwadzieścia dwie. U początków jej istnienia traktowana była jako carmen patrium (pieśń ojczyźniana). Pieśń ta wyraża prośby ludu do Maryji.
W pierwszej zwrotce podmiot liryczny zwraca się do Maryji jako do wspaniałej, idealnej i boskiej matki zbawiciela. Ludzie kierując tą modlitwę do niej mają nadzieje, że wstawi się ona do swojego syna i uprosi potrzebne łaski. Ludzie proszą o spełnienie ich ludzkich pragnień, chcą mieć dostatnie życie na ziemi, ale ośmielają się prosić jednocześnie o przebywanie w raju. Zawierzają Matce Boskiej swoje prośby, bo wiedzą, że ich wysłucha. W tym utworze występuje motyw Deesis, czyli pośrednictwo Maryji między Bogiem a ludźmi. Otacza się Maryję szczególną czcią i traktuje jako wybraną przez Boga i wszechmogącą.
„Lament świętokrzyski”, znany też pod nazwą „Posłuchajcie bracia miła” oraz „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”, reprezentuje gatunek średniowiecznej poezji – plankt (płacz). Jest to utwór wyrażający żal po zmarłym i wzywanie wszystkich do współcierpienia.
Wiersz jest monologiem Matki Boskiej stojącej pod krzyżem umierającego syna. Prosi ona ludzi o zrozumienie i współczucie. Szuka miłości i wsparcia u innych. Nie ma tu boskiego aspektu jej osoby. To Maryja prosi ludzi i żali się. Poprzez czytanie ekspresyjnych metafor dowiadujemy się, jak bardzo cierpiała. Mimo, że utwór przedstawia ostatnie chwile z życia Jezusa, najważniejszą postacią jest tu matka.
Czytamy o jej rozpaczy i miłości do syna. Mówi, że byłaby gotowa podzielić cierpienie razem z nim, byle tylko mu ulżyć. Żaden człowiek nigdy nie przeżyje nic potężniejszego niż Maryja i Chrystus.
Adresatami żali Matki Boskiej są kolejno: ludzie, Syn na krzyżu, anioł Gabriel i wszystkie matki świata. Jest wzruszona i oddana Jezusowi, wspiera go duchem. Czuje bezsilność wobec tajemnicy krzyża, jaka ciąży nad Chrystusem. Do Anioła Gabriela ma żal, że nie spełniły się jego obietnice. Zapewniał ja o szczęściu a tym czasem ona tak cierpi. Wszystkim matkom na świecie życzy, aby taki ból nigdy ich nie spotkał.
Końcowy fragment uświadamia nam, że bez względu na to, co się dzieje, nasze dzieci zawsze nimi będą i powinniśmy je kochać.
Różnice w obu tych utworach są bardzo widoczne. „Bogurodzica” to prośba ludu do Maryji, jako pośredniczki między nim a Bogiem. Ukazuje Maryję jako kobietę wybraną przez Boga, sławioną, wyróżnioną, powołaną do świętości i oddaną ludziom. Otacza się ją szczególną czcią, bo tylko ona łączyła Niebo i ziemię. Była opiekunką i matką wszystkich ludzi.
„Lament świętokrzyski” pomija jej boskość. Pokazuje tylko ludzki wymiar jej bólu, podkreśla człowieczeństwo i ziemskie przeżycia. Była świadoma pozycji Boga, nie ośmielała się do niego porównywać. To ona szuka poparcia i uznania, potrzebuje pomocy.
Oba te utwory zasadniczo różnią się również motywami. Unaoczniają charakterystyczne dla średniowiecza dwuaspektowe ujęcie postaci Matki Boskiej jako matki Boga i matki człowieka, Matki Boskiej i jednej z wielu matek.