Społeczeństwo polskie w okresie Piastów
Najważniejszą dynastią panującą na ziemiach polskich była dynastia Piastów, która wywarła ogromny wpływ na powstanie i późniejszy rozwój państwa polskiego. Panowanie dynastii Piastów możemy podzielić na trzy kluczowe okresy: wczesnopiastowski, rozbicia dzielnicowego oraz okres ostatnich Piastów. Podczas panowania całej dynastii od Mieszka I aż do Kazimierza Wielkiego obserwujemy zróżnicowany stopień zaangażowania społeczeństwa w funkcjonowanie państwa oraz liczne przemiany zarówno gospodarcze jak i polityczne, które wywierają istotny wpływ na działania jego obywateli. Ogólnie rzecz biorąc terminem społeczeństwo określamy ogół obywateli zamieszkujących obszar danego państwa oraz posiadających podstawowe cechy takie jak: wspólna kultura, przestrzeń czy tożsamość.
Około roku 960 rozpoczął panowanie pierwszy historyczny władca Polski, Mieszko I. Jego największym osiągnięciem było przyjęcie w roku 966 chrztu, który stał się momentem przełomowym w dziejach państwa polskiego. W Poznaniu powstało wówczas pierwsze biskupstwo misyjne podległe bezpośrednio Rzymowi, a pierwszym biskupem został włoski duchowny, Jordan. Za czasów Bolesława Chrobrego utworzono dodatkowo arcybiskupstwo w Gnieźnie oraz trzy biskupstwa: w Krakowie, Kołobrzegu i Wrocławiu. Przyjęcie chrześcijaństwa oznaczało włączenie Polski w krąg cywilizacji zachodniej, a nowa religia stała się czynnikiem scalającym zarówno młode państwo jak i zamieszkujące je społeczeństwo. Wydarzenie to wzmocniło również międzynarodową pozycję Polan, nadając równoprawne miejsce wśród krajów chrześcijańskiej Europy.
Państwo Mieszka I miało charakter patrymonialny, co oznaczało, iż władca traktował je jako własność prywatną rodu jednocześnie sprawując rządy autorytarne. Ośrodkiem władzy był dwór skupiający rodzinę władcy, dostojników kościelnych i państwowych. Wśród nich najważniejszy urząd sprawował kasztelan - zarządzający okręgiem grodowym, wojewoda - zarządzający ziemiami, podskarbi - sprawujący opiekę nad skarbem państwa oraz opiekun kancelarii książęcej. Na dworze skupiona była również drużyna książęca, czyli około trzy tysiące utrzymywanych przez księcia zbrojnych jeźdźców, pilnujących porządku w państwie oraz odgrywających rolę straży króla. Kryzys tejże formacji obserwujemy w momencie znacznego rozrostu kraju za czasów Kazimierza Odnowiciela. Wówczas miejsce drużyny zastępuje pospolite ruszenie.
Podstawową grupę społeczną za czasów Mieszka I stanowili kmiecie, pracujący na własnej lub książęcej ziemi. Całe społeczeństwo podlegało prawu książęcemu, według którego każdy, kto nie pełnił służby rycerskiej zobowiązany był do świadczeń gospodarczych oraz określonych obowiązków wobec władcy. Ludność wolna miała obowiązek uiszczania danin w bydle i zbożu, ponoszenia kosztów goszczenia władcy oraz wykonywania posług transportowych i budowlanych. Ludność niewolna w tzw. wsiach służebnych dostarczała księciu rozmaitych produktów rzemieślniczych i roślinnych. Państwo polskie w okresie rządów pierwszych Piastów cechowało się słabym zaludnieniem ziem, a społeczeństwo zajmowało się głównie uprawą roli za pomocą tzw. dwupolówki, polegającej na uprawie połowy ziemi i ugorowaniu drugiej połowy. Jednak za panowania Mieszka II wzrosło niezadowolenie społeczeństwa, głównie z powodu coraz większych świadczeń na rzecz państwa i Kościoła. Było to spowodowane nierozważną i mocarstwową polityką Bolesława Chrobrego, który za wszelka cenę dążył do poszerzenia granic kraju. Młode państwo było zbyt słabe, aby udźwignąć ciężar długotrwałych wojen, co wywarło wpływ na system skarbowy i siły zbrojne.
Drugi etap panowania dynastii Piastów obejmuje okres rozbicia dzielnicowego. Wówczas Władysław Krzywousty chcąc zapobiec walce o tron po swojej śmierci, wydał potwierdzony przez papieża akt regulujący zasady sukcesji. Na mocy testamentu podzielił kraj pomiędzy synów, czyniąc seniora z najstarszego członka dynastii. Senior otrzymał niepodzielną dzielnicę senioralną, prawo do prowadzenia polityki zagranicznej oraz nadawania inwestytury dostojnikom Kościoła. Testament Krzywoustego czynił z państwa własność dynastii, a nie jak do tej pory panującego księcia.
Wiek XIII przyniósł istotne przemiany w życiu gospodarczym ziem polskich. Dokonał się postęp w rolnictwie: zaczęto wprowadzać trójpolówkę, czyli podział ziemi na trzy pola, z których każde kolejno ugorowano, w drugim roku obsiewano oziminą, a w trzecim zbożem jarym. Wprowadzono również lepsze narzędzia stosowane w rolnictwie i rozwinięto hodowlę. Nastąpił także postęp technologiczny w produkcji rzemieślniczej, a w budownictwie rozpoczęto powszechne używanie cegły.
W XIII wieku rozwinęła się również kolonizacja na prawie niemieckim, głównie magdeburskim. Wieś lokowana na prawie niemieckim posiadała akt lokacyjny, czyli umowę określająca warunki współpracy osadników, którzy otrzymali po łanie ziemi, z którego płacili czynsz. Lokacja miast odbywała się na bardzo podobnych zasadach. Miasto lokacyjne ograniczone było dodatkowo murem miejskim oraz posiadało charakterystyczny plan w obrębie, którego znajdował się rynek z ratuszem czy sieć przecinających się dróg pod kątem prostym. Lokacja wsi i miast na prawie niemieckim stanowiła podstawę nowego, towarowo-pieniężnego systemu ekonomicznego i spowodowała zasadnicze zmiany struktur społecznych.
W tym wieku rozpoczął się również proces wyodrębniania stanów społecznych. Najwcześniej wyodrębnił się stan duchowny, co wiązało się z uzyskaniem przez Kościół immunitetów. Stan rycerski, również ukształtował się z chwilą pozyskania przez wielkich właścicieli ziemskich oraz rycerzy, podobnie jak w przypadku duchowieństwa, immunitetów. Obowiązkiem rycerskim stała się służba wojskowa w zamian za posiadanie majątku ziemskiego. Rycerze zyskali prawo do swobodnego dziedziczenia majątku i podlegali sądom księcia. Istotną rolę zaczęły odgrywać rody rycerskie, grupujące rycerstwo wywodzące się ze wspólnego terytorium oraz posiadające własne godła. Lokacja na prawie niemieckim przyczyniła się do powstania stanu mieszczańskiego oraz chłopskiego. Mieszkańcy miast nie tworzyli jednak spójnej grupy, gdyż każde miasto posiadało inne przywileje oraz podlegało różnym sądom wyższym. Tylko część mieszkańców miast, z wyłączeniem plebsu posiadała prawa obywatelskie.
Okres ostatnich Piastów przyczynił się do znacznego rozwoju ziem polskich. W dużej mierze przyczynił się do tego Władysław Łokietek, który zjednoczył najważniejsze dla Polaków ziemie, czyli Małopolskę i Wielkopolskę. Polityka jego następcy Kazimierza Wielkiego przyniosła umocnienie pozycji państwa polskiego na arenie międzynarodowej oraz wpłynęła na uporządkowanie i wzmocnienie spraw wewnętrznych. Kazimierz Wielki ujednolicił administrację państwową, wzmocnił pozycję starostów, kierujących w imieniu władcy poszczególnymi dzielnicami. Reorganizacji poddano także sądownictwo. Sprawy dotyczące rycerzy rozstrzygali sędziowie królewscy, a chłopi z wsi lokacyjnych podlegali sądowi ławy wiejskiej. Każdy mieszkaniec królestwa mógł odwołać się od wyroków sądów stanowych do sądu królewskiego.
Król prowadził również ożywioną działalność prawodawczą. W 1347 roku wprowadził statuty wiślicko-piotrkowskie, czyli kodyfikację prawa dla Małopolski i Wielkopolski, co stanowiło pierwszy krok na drodze do stworzenia jednolitego prawa w skali państwa. Reorganizacji uległ także system obrony kraju. Król zadbał, bowiem o inwestycje w zakresie obronności. Wzniesiono duża liczbę fortyfikacji, głównie w Małopolsce i na Kujawach.
Trzon polskiej armii oparto na pospolitym ruszeniu rycerstwa. Samo rycerstwo podzielono na chorągwie ziemskie, w których służyła szlachta z danej ziemi dowodzona przez wojewodę lub kasztelana. Natomiast w chorągwiach rodowych służyło rycerstwo zależne głównie od możnych. Scentralizowane państwo potrzebowało dodatkowo wykształconych kadr, dlatego też w 1364 roku król ufundował w Krakowie drugą w Europie Środkowej, wyższą uczelnię. Głównym zadaniem Akademii Krakowskiej było dostarczenie państwu wykwalifikowanych urzędników.
Kazimierz Wielki dbał także o rozwój gospodarczy kraju. Od 1338 roku mennica państwowa rozpoczęła wybijanie srebrnego grosza na wzór grosza praskiego. Podniesiono także do 12 groszy od łana i uznano za podatek stały tzw. paradlne płacone przez duchowieństwo i chłopów z dóbr rycerskich. Król popierał także rozwój handlu i dbał o interesy rodzimych kupców. Większe ośrodki miejskie uzyskały nowe przywileje takie jak prawo składu nakazujące odsprzedanie części, a nawet całego towaru w miastach obdarzonych tym przywilejem, czy przymus drożny nakazujący kupcom podróżowanie tylko po wyznaczonych szlakach handlowych.
Polska za czasów Kazimierza Wielkiego liczyła około 2 milionów mieszkańców, na co wpłynęło popieranie przez króla akcji osadniczej. Za jego panowania ulokowano ponad 100 miast i kilkaset wsi. Nic, więc dziwnego, że potomni mówili o królu, iż „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”.
Jak widzimy społeczeństwo polskie za panowania dynastii Piastów posiadało różny wpływ na funkcjonowanie państwa, dysponowało rozmaitymi prawami i przywilejami, ale także zobowiązane było do określonych obowiązków na rzecz władcy i podległych mu urzędników. Za czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego dokonano zjednoczenie ziem polskich, powstała silna władza centralna, a państwo nabrało znaczenia na arenie międzynarodowej. Nastąpiła chrystianizacja pogańskiego dotąd państwa, nawiązano także stosunki z papiestwem. Polityka wczesnopiastowska pozwoliła na wzmocnienie państwa i poszerzenie jego granic. W okresie rozbicia dzielnicowego obserwujemy liczne reformy w gospodarce i życiu społecznym, co skutkuje wprowadzeniem trójpolówki, wyodrębnianiem stanów społecznych i wprowadzeniem osadnictwa na prawie niemieckim. Za czasów panowania ostatnich Piastów dzieło zjednoczenia kraju powiodło się Władysławowi Łokietkowi, co stało się sygnałem do odbudowy potęgi kraju i zwiększenia roli społeczeństwa w państwie. Decydującymi reformami w kraju zajął się jego następca Kazimierz Wielki wprowadzając liczne przywileje, reorganizując działanie wielu dziedzin życia społecznego oraz gospodarczego.