Słowacja - informacje ogólne

Państwo w Europie Środkowej. Na północy graniczy z Polską, na wschodzie z Ukrainą, na południu z Węgrami, na południowym zachodzie z Austrią, a na północnym zachodzie z Republiką Czeską. Brak dostępu do morza. Powierzchnia 49 tys. km2. 5,4 mln mieszkańców (2000).

Historia
W pierwszych wiekach n.e. ziemie dzisiejszej Słowacji zamieszkiwały plemiona iliryjskie, celtyckie i germańskie, które w VI i VII w. zostały wyparte przez Słowian. We wczesnym średniowieczu pod panowaniem Awarów, w IX w. włączone do Państwa Wielkomorawskiego, od XI w. w granicach Węgier. W XV-XVI w. pod wpływem czeskich husytów rozwijał się ruch protestancki, stłumiony po włączeniu Słowacji do monarchii Habsburgów (1526). Napływ uciekinierów z zajętych przez Turków Węgier przyczynił się do częściowej madziaryzacji Słowacji, a Preszburg (Bratysława) stał się stolicą Węgier habsburskich. Pod koniec XVIII w. powstał słowacki ruch odrodzenia narodowego. A. Bernolk stworzył pierwszą gramatykę słowackiego języka literackiego (1787) i założył Słowackie Towarzystwo Naukowe (1793) w Trnavie. Po powstaniu na Węgrzech (1848-1849) władze w Wiedniu poparły nacjonalizm słowacki jako przeciwwagę węgierskich dążeń autonomicznych. Po podpisaniu ugody austriacko-węgierskiej (1867) Słowacja znalazła się w węgierskiej strefie wpływów. Polityka madziaryzacji doprowadziła do masowej emigracji Słowaków, zwłaszcza do USA.

Po zakończeniu I wojny światowej i rozpadzie Austro-Węgier Słowacja w połączeniu z Czechami utworzyła Czechosłowację. Podpisana 30 V 1918r umowa pittsburska zapowiadała federacyjny charakter nowego państwa. Czesi nie dotrzymali ustalonych warunków tworząc rząd silnie scentralizowany, co wzmogło tendencje narodowe Słowacji.

Konferencja monachijska i przekazanie III Rzeszy terenów zamieszkanych przez Niemców sudeckich (październik 1939) osłabiły pozycję Czech, które przystały na federalizację: powołano bratysławski rząd krajowy z księdzem J. Tiso na czele. Kilka miesięcy później Węgry, wykorzystując postanowienia I arbitrażu wiedeńskiego, zajęły południową Słowację z Komarnem i Koszycami oraz znaczną część Rusi Zakarpackiej. Po zajęciu Pragi przez hitlerowców (marzec 1939) rząd Tiso z inspiracji Niemiec ogłosił niepodległość kraju. Państwo słowackie podpisało układ sojuszniczy z III Rzeszą uznając jej hegemonię polityczną i wojskową. W trakcie wojny, szczególnie po zaangażowaniu sił słowackich w inwazję na Polskę i ZSRR, wzmogły się tendencje antyniemieckie. Pod koniec sierpnia 1944r, wobec zbliżania się Armii Czerwonej, wybuchło powstanie kierowane przez czechosłowacki rząd emigracyjny E. Benea, stłumione przez Niemców po 2 miesiącach walk. W początku 1945r Słowacja została zajęta przez wojska radzieckie i walczące wraz z nimi oddziały czechosłowackie.

Słowacja po II wojnie światowej
Po zakończeniu wojny weszła w skład odnowionej Republiki Czechosłowackiej. Konstytucja z 1960r wprowadziła formalnie równouprawnienie obu części kraju (który przyjął nazwę Czechosłowacka Republika Socjalistyczna), do pełnej federalizacji struktur państwowych doszło jednak dopiero w 1969r.

Po upadku reżimu komunistycznego, w 1990r proklamowano powstanie Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej, a w kwietniu 1992r utworzono suwerenną Republikę Słowacką. We wrześniu 1992r Rada Narodowa Słowacji przyjęła odrębną konstytucję, która weszła w życie po formalnym rozdzieleniu obu państw (1 I 1993r). W lutym 1993r na urząd prezydenta wybrano M. Kovaa.
Od 1993r Słowacja, jest członkiem ONZ i Rady Europy. W lutym 1994r podpisała dokument Partnerstwo dla pokoju. Uchwalono rządowy projekt prywatyzacji, odrzucony wcześniej przez premiera V. Meiara, który został odwołany wraz z gabinetem. Na nowego premiera wybrano J. Moravika. W 1994r odbyły się przedterminowe wybory, premierem został ponownie Meiar. 30 X 1998r premierem został M. Dzurinda. 29 V 1999r nowym prezydentem został Rudolf Schuster.

Gospodarka
Słowacja jest rozwiniętym krajem rolno-przemysłowym. Dochód narodowy 8 500 USD na 1 mieszkańca (1999). Inflacja: 14% (1999). Zadłużenie zagraniczne: 10,6 mld USD (1999). Struktura zatrudnienia: przemysł - 44%, usługi - 42%, rolnictwo - 14%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie półfabrykaty (43%), maszyny (19%), produkty gotowe (14%), importuje się natomiast maszyny (32%), paliwa (30%), chemikalia (10%). Głównymi partnerami handlowymi są: Czechy, Niemcy, Rosja i kraje byłego ZSRR. Obroty z zagranicą – eksport: 10,1 mld USD, import: 11,2 mld USD (1999). Słowacja jest krajem ubogim w surowce mineralne; wydobywa się węgiel brunatny, rudy manganu, niewielkie ilości rud żelaza, miedzi, rtęci, antymonu oraz magnezyt, kamienie budowniczy i ropę naftową. Rozwinięte hutnictwo żelaza i stali oraz metali nieżelaznych i przemysł zbrojeniowy. Przemysł rafineryjny i petrochemiczny przerabiają rocznie 6,5 mln tony ropy naftowej. Są tutaj liczne zakłady chemiczne, obuwnicze, drzewne, papiernicze oraz spożywcze: gł. piwowarski i tytoniowy. Największe ośrodki przemysłowe: Bratysława, Koszyce, Żylina, Bańska Bystrzyca, Martin, Nitra.
Rolnictwo Słowacji cechuje dosyć wysoka towarowość, duży stopień mechanizacji i chemizacji oraz do 1991r państwowa lub spółdzielcza własność ziemi; od 1992r trwa proces mający na celu uregulowanie własności ziemi i środków produkcji rolnej. Użytki rolne zajmują 50% pow. Kraju, w tym 2/3 grunty orne. Uprawia się: pszenicę, buraki cukrowe, jęczmień, ziemniaki, winorośl, tytoń, owoce i warzywa.
Hoduje się: owce, trzodę chlewną, bydło i drób. Najważniejszymi regionami rolniczymi są niziny: Mała Naddunajska i Nadcisańska oraz doliny Morawy i Wagu.
Duże znaczenie ma leśnictwo. Słowacja posiada liczne bogactwa naturalne. Ważnym źródłem energii są elektrownie wodne. Słowacja ma dobrze rozwiniętą sieć komunikacyjną; gęstość linii kolejowych – 7,5 km na 100 km2 (1993), dróg samochodowych – 36,4 km na 100 km2; jest 198 km autostrad. Główną rolę w przewozie ładunków odgrywa kolej, w przewozie pasażerów – transport samochodowy: żegluga na Wagu i Dunaju, największy port rzeczny – Komarno; największy międzynarodowy port lotniczy w Bratysławie.

Kultura
Teatr
Początki teatru słowackiego sięgają średniowiecza; wystawiano wówczas misteria wielkanocne i bożonarodzeniowe. Różnowierczy teatr szkolny o tematyce biblijnej tworzyli P. Kyrmezyr i J. Tasak. Teatr jezuicki działał w miasteczku Sal’a (1601), po złożeniu (1635) uniwersytetu w Trnawie, później także m.in. w Skalnicy i Bratysławie; występowały w nim zespoły obce, gł. z Wiednia. Walka o narodowy teatr słowacki rozpoczęła się w latach 80. XIX w., po wystąpieniu L’. Stura. Żywo rozwijający się ruch teatrów amatorskich, grających w języku słowackiego, miał znaczny udział w powstaniu słowackiej dramaturgii. W 1866r otwarto Stadttheather w Bratysławie; teatr słowacki reprezentowały nadal teatry amatorskie. Głównym ośrodkiem ruchu amatorskiego stał się T. S. Martin, gdzie w 1919r powstało Tow. Słowackie Teatru Narodowego.

Emancypacja teatru w 1945-48 była podnietą dla rozwoju dramaturgii, reżyserii, scenografii i sztuki aktorskiej. W 1944-50 powstały zaw. sceny poza Bratysławą; kształceniem aktorów zajmowała się zał. 1949 Vysoka skola muzickych umeni. Powstały teatry lalek, 1946 – drugi teatr dramatyczny w Bratysławie – Nova Scena. W 1949-55 nastąpiło zerwanie ciągłości tradycji. Dopiero pod koniec lat 50. nawiązano do osiągnięć Jamnickiego, 1968-71 działał w Bratysławie kameralny Teatr na Deptaku

Muzyka
Słowacką muzykę ludową cechują parzyste metra, melodyka ściśle związana z tekstem, o małym ambitusie, często oparta na skali lidyjskiej i miksolidyjskiej; tańce zbliżone do pol. Tańców góralskich; wśród instrumentów: dudy, skrzypce, flet, cymbały, klarnet.

Prasa
W 1992r w Słowacji ukazywało się707 tytułów prasowych, w tym 130 nowych; 26 tytułów wychodziło w języku węgierskim, 3 – w ukraińskim i 2 – w rumuńskim. Wśród dzienników najwyższy nakład ma niezależny, lewicowy dziennik „Prawda”, wcześniej będący organem KP Słowacji – 250 tys. (1994) oraz gazeta związków zaw. „Praca” – 128 tys. (1994). Wśród czasopism najwyższy nakład ma telewizyjny tygodnik „Eurotelewizia” – 400 tys. (1994), następnie ilustrowany tygodnik rodzinny „Zivot” – 230 tys. (1994) oraz ilustrowany magazyn tygodniowy „Slovenka” – 195 tys. (1994).

Nauka
Najwyższą instytucją nauk. W Słowacji jest Słowacka Akademia Naukowa w Bratysławie; działają 2 uniwersytety: Uniwersytet Komenskiego w Bratysławie i Uniwersytet Safarika w Koszycach, oraz politechnika w Bratysławie; ponadto działają inne szkoły wyższe oraz ogólnokrajowe towarzystwa naukowe.

Ustrój polityczny
Republika; wg konstytucji z 1992r głową państwa jest prezydent, wybierany na 5 lat przez parlament; władza ustawodawcza należy do 1-izbowego parlamentu, wybieranego w wyborach powszechnych na 4 lata; władzę wykonawczą sprawuje rząd, z premierem na czele, powoływany przez prezydenta. Z ugrupowań politycznych największe wpływy mają Ruch o Demokratyczną Słowacje, Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny, postkomunistyczna Partia Lewicy Demokratycznej, Słowacka Partia Narodowa, Demokratyczna Unia Słowacka a także partie reprezentujące mniejszości.