Karpaty
PODZIAŁ I POWSTANIE KARPAT
Karpaty - góry w środkowej Europie, które ciągną się otwartym łukiem przez terytoria Czech, Słowacji, Polski, Ukrainy, Węgier i Rumunii. Od Alp są oddzielone doliną Dunaju (koło Bratysławy), od Sudetów Bramą Morawską, od Gór Wschodnioserbskich ponownie doliną Dunaju (przełom Żelaznej Bramy). Karpaty ciągną się na długości około 1500 km i na szerokości od 100 do 350 km, najwyższy szczyt to Gerlach 2655 m n.p.m.
P O D Z I A Ł K A R P A T .
Karpaty dzielą się na Karpaty Zachodnie (do Przełęczy Łupkowskiej), Karpaty Wschodnie(do Przełęczy Predeal) i Karpaty Południowe (zwane też Alpami Transylwańskimi). W Karpatach Zachodnich wyróżnia się Karpaty Zewnętrzne (fliszowe) i Karpaty Wewnętrzne (lub Centralne), rozdzielone szerokim obniżeniem (dolina Wagu, kotliny: Żylińska, Orawska i nowatorska), którym biegnie pieniński pas skałkowy. Do Karpat Zewnętrznych zalicza się: Białe Karpaty, Jaworniki, Beskidy Zachodnie, Pogórze Karpackie. Karpaty Wewnętrzne obejmują pięć łukowato wygiętych ciągów górskich:
a). Małe Karpaty, Inowiec, Mała Fatra, Tatry, Góry Lewockie.
b). Tribe, Wielka Fatra, Niżne Tatry - oddzielone od poprzedniego ciągu kotlinami:
- Nitrzańską
- Turczańską
- Liptowską
- Spiską
c). Rudawy Słowackie
d). Ptacznik, Góry Szczawnickie, Wyż. Krupińska
e). Średniogórze Pn. (Matra, G. Bukowe), G. Zempleńskie, G. Słańskie- oddzielone od poprzedniego ciągu kotlinami:
- Ipolską
- Łuczeńską
- Rimawiańską
- Koszycką
Trzy ciągi północne są zbudowane ze skał osadowych i krystalicznych, dwa ciągi południowe - ze skał wulkanicznych. W Karpatach Wschodnich do fliszowych Karpat Zewnętrznych zalicza się Beskidy Wschodnie, Góry Rodniańskie i Karpaty Mołdawskie. Do Karpat Wewnętrznych należą krystaliczne Góry Marmońskie oraz oddzielone ciągiem kotlin góry wulkaniczne: Wyhorlat, Guti, Kelimeńskie, Gurghiu, Harghita. W Karpatach Południowych występuje tylko strefa krystaliczna, rozcięta głęboko przełomem Aluty, obejmująca dwa równoległe ciągi.
B U D O W A G E O L O G I C Z N A .
Karpaty zostały sfałdowane i wypiętrzone w kredzie i trzeciorzędzie, w wyniku orogenezy alpejskiej. Wyróżnia się w nich dwie wielkie jednostki geologiczne:
a). Karpaty Zewnętrzne (fliszowe), zbudowane głównie z naprzemianległych warstw piaskowców i łupków ilastych (flisz), ujętych w fałdy, łuski i płaszczowiny, m.in. skolską, śląską i Czarnohory.
b). Karpaty Wewnętrzne, zbudowane głównie z wapiennych skał mezozoicznych oraz ze skał krystalicznych.
Najważniejsze płaszczowiny tej strefy - niższa, zwana w Tatrach wierchową i wyższa, zwana reglową - osiągają wielkie rozprzestrzenienie w Karpatach zachodnich. Od północy do Karpat przylega rów przedgórski, wypełniony osadami młodszego trzeciorzędu zawierającymi złoża siarki, gipsu, soli kamiennej, ropy naftowej i gazu ziemnego. Od południa do karpat przylega zapadlisko panońskie (Wielka Nizina Węgierska), wypełnione osadami trzeciorzędu. Z orogenezą alpejską związane były silne zjawiska wulkaniczne. Na granicy karpat i zapadliska panońskiego wznoszą się góry wulkaniczne, zbudowane z kenozoicznych andezytów i bazaltów.
R Z E Ź B A .
Dzisiejsza rzeźba Karpat jest rezultatem działalności niszczącej i budującej różnych czynników, które modelowały ten obszar od okresu mioceńskiego (od około 30 mln lat). Główną rolę w przebiegu procesów rzeźbotwórczych Karpat odegrały rzeki i procesy stokowe, w najwyższych górach - lodowce. W Karpatach wydziela się kilka pasów i jednostek o różnej rzeźbie:
a). Pas zewnętrzny, częściowo zrównany, o rzeźbie wyżynno-pagórkowatej (Pogórze).
b). Pasmo gór fliszowych, o rzeźbie średniogórskiej i grzbietach zaokrąglonych (Beskidy).
c). Masywy krystaliczne, o rzeźbie wysokogórskiej (alpejskiej), pooddzielane zapadliskowymi kotlinami (Tatry, Góry Fogaraskie, Retezat).
d). Masywy krystaliczno-wapienne, o rzeźbie średniogórskiej i spłaszczonych wierzchowinach.
e). Góry pochodzenia wulkanicznego, w dużym stopniu przemodelowane przez siły zewnętrzne (Ptacznik, Wyhorlat, Harghita).
K L I M A T .
Karpaty leżą w strefie klimatu umiarkowanego. Karpaty Zachodnie stanowią granicę klimatyczną między obszarami chłodniejszymi, pozostającymi pod przejściowy wpływem mas powietrza morskiego na północy i terenami cieplejszymi, o klimacie bardziej kontynentalnym, na południe (Wielka Nizina Węgierska). Karpaty Wschodnie oddzielają obszary o łagodnym wilgotniejszym klimacie na zachodzie (Wyżyna Siedmiogrodzka) od obszarów o klimacie suchym, kontynentalnym na wschodzie. W związku z urozmaiconą rzeźbą terenu występuje wyraźnie wykształcona piętrowość klimatu. Śnieżna pokrywa utrzymuje się ponad 3 miesiące w roku, w wyższych piętrach może zalegać przez cały rok (tu opady śniegu mogą występować także w lecie).
S T O S U N K I W O D N E .
Karpaty stanowią europejski dział wodny między zlewiskiem M. Bałtyckiego i M. Czarnego. W Karpatach Zachodnich rzeki spływające ku północy należą do dorzeczy Odry (Ostrawica) i Wisły (Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka, San), rzeki spływające na południe - do dorzecza Dunaju (Prut, Seret, Jałomica, Ardżesz, Aluta, Jui, Marusza, Keresz, Cisa), z wyjątkiem niewielkich obszarów należących do dorzecza Dniestru (Stryj). Dla rzek Karpat są charakterystyczne: duży spadek, znaczny przepływ oraz duże wahania stanu wód (do 5 m). Jeziora występują tylko w najwyższych grupach górskich (najliczniej w Tatrach).