Procesy geologiczne - egzogeniczne i endogeniczne - pojęcia

GEOLOGICZNE PROCESY, zjawiska i zespoły zjawisk fiz. i chem. przebiegające w obrębie litosfery, zwł. skorupy ziemskiej, wpływające na jej budowę, skład chem. i miner., właściwości fiz., a także kształtujące powierzchnię Ziemi; rozróżnia się p.g. endogeniczne i egzogeniczne.

EGZOGENICZNE PROCESY, procesy geol. przebiegające dzięki czynnikom działającym na powierzchni Ziemi i w strefie przypowierzchniowej; do p.e. należą gł.: wietrzenie, erozja, grawitacyjne przemieszczenia mas skalnych (np. osuwiska), sedymentacja; przeciwieństwo procesów endogenicznych.

WIETRZENIE, geol. przemiany, którym ulegają skały na powierzchni Ziemi i w strefie przypowierzchniowej pod wpływem wody, powietrza, zmian temp., działalności organizmów; prowadzi do rozpadu mech. i rozkładu chem. skał; w wyniku w. powstają niekiedy złoża kopalin; zob. też zwietrzelina.

DENUDACJA [łac.], geol. ogół procesów niszczących powierzchnię Ziemi, powodujących jej wyrównywanie i obniżanie; obejmuje wietrzenie, erozję i powierzchniowe ruchy mas skalnych, np. osuwiska, spełzywanie.

EROZJA [łac.], geol. żłobienie powierzchni Ziemi przez wody, lodowce i wiatr oraz unoszony przez nie materiał skalny (abrazja), połączone z usuwaniem powstałych produktów niszczenia skał; rozróżnia się e. rzeczną, mor., lodowcową, eoliczną (powodowaną przez wiatr), deszczową; jest ważnym czynnikiem denudacji.

ENDOGENICZNE PROCESY, procesy geol. związane genetycznie ze zjawiskami zachodzącymi w głębi Ziemi, przebiegające dzięki czerpanej stamtąd energii; np. wulkanizm, metamorfizm, diastrofizm; przeciwieństwo procesów egzogenicznych

DIASTROFIZM [gr.], ogół procesów geol. endogenicznych, prowadzących do mech. deformacji skorupy ziemskiej na dużych obszarach; obejmuje gł. ruchy górotwórcze (orogeneza) i epejrogeniczne; ob. za podstawowy czynnik d. uważa się ruch płyt litosfery.

WULKANIZM [łac.], geol. ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię Ziemi produktów magmowych (law, materiałów piroklastycznych, ekshalacji wulk.); przejawem w. jest gł. działalność wulkanów, w której wyniku powstają skały wylewne i piroklastyczne; procesy w. wywierają znaczny wpływ na budowę skorupy ziemskiej (tektoniki płyt teoria) i rzeźbę powierzchni niektórych obszarów Ziemi.

PLUTONIZM [gr.], geol.: zachodzące w głębi Ziemi zjawiska geol. prowadzące do powstawania magmy i skał magmowych;

TRZĘSIENIE ZIEMI, krótkotrwałe, gwałtowne wstrząsy skorupy ziemskiej wywołane zwykle przez nieodwracalne deformacje ośr. skalnego w głębi Ziemi, czemu towarzyszy naruszenie ciągłości ośr. skalnego i emisja fal sejsmicznych; strefa deformacji, będących przyczyną t.z., jest zw. ogniskiem t.z. (w jego obrębie wyróżnia się hipocentrum); t.z. występują gł. na obszarach zw. strefami sejsmicznymi i spowodowane są przez ruch płyt litosfery i ich kolizje (t.z. tektoniczne),a także przez towarzyszące tym procesom zjawiska wulk. (t.z. wulkaniczne); znaczne obszary Ziemi są na ogół wolne od t.z. (strefy asejsmiczne); niektóre słabe t.z. są skutkiem działalności człowieka, np. eksploatacji kopalin; natężenie t.z. określa się za pomocą skali Richtera lub skali Mercallego; t.z. (a także wywoływane przez nie osuwiska i tsunami) powodują niekiedy wielkie zniszczenia (np. 1906 w San Francisco, 1988 w Armenii), zwł. w rejonie epicentrum; badaniem t.z. zajmuje się sejsmologia.

OROGENEZA [gr.] (ruchy górotwórcze), geol. przebiegające na dużych obszarach, wielofazowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące powstawanie orogenów w wyniku fałdowania kompleksów skalnych, a zwł. formowania płaszczowin; za przyczynę o. uważa się ob. kolizje kontynentów; np. o. kaledońska, hercyńska, alpejska.