ANTYK opis epoki
Czyli epoka ukazująca, jaki człowiek powinien być
W ŚWIECIE MITOLOGI I MITÓW STAROŻYTNEJ GRECJI
ANTYK to inaczej STAROŻYTNOŚĆ to epoka obejmująca dzieje literatury Starożytnej Grecji i Rzymu liczymy ją od przełomu IX / XIII w. (właśnie w tym czasie Grecy przejęli pismo od Fenicjan) aż do przełomu IV/V w. (czyli upadku Rzymu).
Najwybitniejszym poetą greckim był Homer, kiedyś myślano, że nie istniał, że wielu bezimiennych śpiewaków stworzyło „ILIADE” i „ODYSEJE” poprzez dodawanie kolejnych wątków. Uczeni naszych czasów stwierdzili jednak, że spójność kompozycyjna przemawia za tym, że tworzył ją jeden człowiek.
„ILIADA” jest eposem heroicznym, który prezentuje nam ostatni epizod z wojny trojańskiej, czyli gniew Achillesa – herosa, syna bogini Tetydy i króla Peleusa. Opowiada ona o wojnie i nienawiści, ale przede wszystkim jest księgą mówiącą o człowieku, który przeistacza się pod wpływem cierpienia. Król Priam całuje w rękę zabójcę syna prosząc o wydanie zwłok. Potrafił zdusić w sobie majestat władcy i być tylko zrozpaczonym ojcem, który w Achillesie widzi zapalczywego młokosa, którego zresztą rozumie. Achilles jest młody pełen pychy i żądzy przygód. Gniew, rozpacz po śmierci Portoklesa zaraziły jego serce nienawiścią, która sprawiła, iż będąc rycerzem zapomniał o rycerskim kodeksie (Arette – kodeks rycerski. Rycerz musiał być piękny, wysoki, należeć do elity, miał prawo używać podstępów i brać łupy. Obowiązywało go jednak prawo skruszonego serca tzn. litość wobec pokonanego wroga). Nienawiść sprawiła, że obraził a później pohańbił królewskiego syna, swojego przeciwnika i bardzo szlachetnego człowieka. Kiedy nienawiść wypaliła się w jego sercu (przybycie Priama i wspólny płacz) potrafił zreflektować się i pełen pokory oddał z honorami ciało syna Priama. Homer, więc mówi „cierpienie jest wielkim rzeźbiarzem człowieczego serca”.
EPOS HEROICZNY składa się z:
· Inwokacji do bogów
· Dzieje się w ważnej chwili dziejowej
· Bohaterem jest cały naród
· Jest w nim mnóstwo scen batalistycznych
· Wydarzenia rzucone są na tło opisów przyrody
· Mnóstwo szczegółowych opisów (np. tarcza Achillesa, na której widać jak żyją, czym się zajmują starożytni grecy), które pełnią rolę retardacji
· Styl podniosły
· Pisany heksametrem
„ODYSEJA” to nie tylko przygody Odyseusza. Odys stał się uosobieniem człowieka wędrowca, którego wędrówka poprzez życie ma charakter linearny (tułaczka od narodzin do śmierci) oraz wertykalny (lepszy w górę) to znaczy, że poznajemy Odysa jako żądnego przygód pyszałka, ciekawego spryciarza, który sam dzięki tym cechą sprowadza na siebie cierpienie i staje się człowiekiem pokory. Jego żona Penelopa jest uosobieniem wierności a razem tworzą piękną parę małżeńską. W „Odysei” mamy, więc wspólną wizję człowieka i różną wizje bogów ( w „Iliadzie” bogowie ingerują w świat ludzi w „Odysei” nabierają dystansu)
MITY są to wierzenia starożytnych Greków i Rzymian mówiące o bogach herosach i ludziach. Mity są wytworem społeczności ludzkiej, która przy pomocy legend objaśnia sobie niezrozumiały świat albo dzięki mitom kompensuje dobre samopoczucie (mit romantyczny: „Polska Chrystusem narodów”, mit współczesny wchodząc do Europy odnowimy ją moralnie)
Najważniejsze mity, które do dziś inspirują twórców
· MIT O NARODZINACH ŚWIATA bogów i ludzi. Bogowie i ludzie rodzą się z chaosu bogowie prowadzą ze sobą walkę o panowanie nad światem: Urnos, Kronos, Zeus. Po zdobyciu władzy Zeus porządkuje świat, co znaczy, że każdy z bogów otrzymuje swoją dziedzinę np. Hades - krainę zmarłych.
· NARODZINY CZŁOWIEKA związane są z MITEM O PROMETEUSZU. Prometeusz był tytanem człowieka ulepił z gliny zmieszanej ze łzami. Pierwszą kobietę natomiast Zeus kazał wykłuć Hefajstosowi. Mit o Prometeuszu uosabia jednostkę szlachetną wybitną, która z miłości do ludzi poświęca się bezgranicznie, skazując się na cierpienie gotowa jest nawet zmierzyć się z Bogiem w imię szczęścia ludzkości („Dziady” część III – Konrad oraz bohater „Dies irae” – Adam „Hymny” Kasprowicza)
· MIT IKARYJSKI ten mit prezentuje nam dwa archetypy człowieka:
DEDAL to realista kierujący się racjami rozumu, człowiek osiągający cel czasem i egoista.
IKAR romantyk marzyciel kieruje się racjami serca idealista, buntownik, altruista (przeciwieństwo egoisty)
Do tego mitu odwołują się np. Jan Kochanowski w „Pieśni 24” Peter Bughl „Upadek Ikara”, „Oda do młodości’ Mickiewicza, „Prawa i obowiązki” Różewicza.
· MIT SYZYFA ujawnia odwieczną prawdę o człowieku: zarozumialec kocha życie chce żyć wiecznie, lubi imponować plotkować, egoista, przebiegły. Jednak los Syzyfa nie sposób uznać za nieszczęśliwy a kara, na jaką skazali go bogowie nie odbiera mu nadziei, że kiedyś się uda i kamień z samego dna wtoczy się na sam szczyt i będzie żył wiecznie. Każdy człowiek może być Syzyfem a kamień to nasze ludzkie kłopoty przeszkody, które musimy pokonać. Syzyf to wieczny optymista. Do tego mitu nawiązuje Albert Camus (czytaj Kami) w „Dżumie”
· MIT O KORZE I DEMETER prezentuje motyw matki cierpiącej, tragicznej, a jednocześnie wyjaśnia zmianę pór roku
· MIT O NIOBE motyw matki tragicznej – mit przestrzega przed występowaniem przeciwko bogom
· MIT O EURYDYCE I ORFEUSZU mówi o wielkiej miłości, która zwyciężyć potrafi nawet śmierć
· MIT O HERAKLESIE Herakles uosabia herosa, czyli człowieka pół-boga obdarzonego nadludzką mocą. Herakles w szale zesłanym przez Herę potrafił dokonywać czynów niecnych, ale umiał je odpokutować a poza tym był dobry dla ludzi i chętnie pomagał bezinteresownie(Admetos). Śmierć i cierpienie (koszula Dejmiry) sprawiły, że został zaliczony w poczet bogów.
SŁOWNICTWO MITOLOGICZNE W NASZYM JĘZYKU:
· Olimpijski spokój – niewzruszony
· Paniczny strach – nie do opanowania (bożek Pan był spokojny, ale gdy ktoś go zbudził z popołudniowej drzemki to zsyłał potężny strach)
· Pod egidą – pod tarczą ochronną
· Róg obfitości – niekończące się zapasy wiktuałów (róg kozy Almatei, który Zeus pobłogosławił)
· Łono Orfeusza – sen
· Znaleźć się w labiryncie - w trudnej sytuacji bez wyjścia, (Mintaur – labirynt zbudowany przez Dedala)
· Po nitce Ariadny – wskazówka (Ariadna dała Tezeuszowi kłębek wełny)
· Syzyfowe prace – niekończące się prace, wieczny trud
· Pięta Achillesa – słaby punkt
WIELCY LIRYCY GRECCY
· SAFONA żyła na wyspie Lesbos autorka przepięknych erotyków
· SYMONDES autor trenów, lamentów, wierszy o przemijaniu
· TYRTAJOS VII w p.n.e. Zachęcał do walki, czyli poeta walczący „Lepsza śmierć w pierwszym szeregu niż hańba niewoli” – stąd poezja tyrtejska, nakazująca walkę w obronie ojczyzny
LIRYKA pochodzi od słowa lira, czyli są to recytacje z towarzyszeniem muzyki (lira).
CZAS DRAMATU V WIEK p.n.e.
DRAMAT wywodzi się ze świąt ku czci boga Dionizosa (bóg życia wina miłości) były dionizje wielkie tak zwane wiosenne i one właśnie dały światu tragedie i małe dionizje jesienne, które dały komedie (największy komediopisarz Arystoteles). Początkowo tragedia składała się z przekomarzania się Koryfeusza (przewodnika chóru) z chórem, samo zaś słowo tragos oznacza pieśń kozła, ponieważ w orszaku Dionizosa znajdowali się satyrowie: pół-ludzie; pół-kozły. Następnie TEPIS dodał jednego aktora, AJSCHYLOS drugiego a SOFOKLES trzeciego i tak zostało.
BUDOWA TRAGEDI GRECKICH
1. PROLOGUS zapowiedź, co będzie w tragedii
2. PARADOS wejście chóru
3. EPEJSODION dialogi aktorów (x3)
4. STASIMON komentarze chóru (x5)
5. EXUDOS wyjście chóru
Istotą tragedii jest konflikt tragiczny, czyli wybór między równoważnymi racjami, których musi dokonać jednostka wybitna a przecież każdy wybór jest zły. Ironia tragiczna to zbłądzenie tragiczne, czyli im bardziej bohater stara się uniknąć zła tym bardziej je przyspiesza (np. Edyp).
CECHY CHARAKTERYSTYCZNE KLASYCZNEJ TRAGEDI GRECKIEJ
· Trzy jedności: - miejsca (dzieje się w jednym miejscu np. przed pałacem)
- czasu (1 dzień)
- akcji (1 wątek)
· Na scenie najwyżej 3 aktorów
· fatum
· Bohater tytułowy jednocześnie głównym uczestnikiem świata zdarzeń (np. Antygona)
· Konflikt tragiczny
· Zasada dekorum – odpowiedniości (wszystko w stylu podniosłym), żadnych krwawych scen
· Zarys psychologiczny postaci
W tragedii postacie psychologicznie zaledwie były zarysowane. W klasycznej tragedii występowali tylko mężczyźni w maskach i na koturnach.
Celem tragedii było Katharsis, czyli oczyszczenie to znaczy, że sztuka miała budzić w widzach litość lub trwogę. Litość, jeżeli sami byli lepsi od bohatera, który ponosił klęskę i trwogę, jeżeli postępowali podobnie. Tragedia uczyła jak żyć godniw
PRZEKLEŃSTWO RODU LABDAKIDÓW ŹRÓDŁEM TRAGEDII W „ANTYGONIE”
W „Antygonie mamy konflikt rozumu i serca, prawa ludzkiego z prawem boskim, jednostki z władzą.
RACJE KREONA
· Kieruje się racjami rozumu
· Najważniejszą wartością jest racja stanu
· Polimejkos zdradził naród naraził na bratobójczą wojnę musi być ukarany, a kara powinna odstraszać ewentualnych naśladowców
· Prawo ludzkie jest ważniejsze od bożego
· Król ma prawo wydać surowy wyrok, jeżeli celem jest dbałość o bezpieczeństwo ludu
· Wszyscy obywatele są równi wobec prawa nawet królewska córka
· Władca musi mieć autorytet, musi być stanowczy
Racje Kreona szanujemy i uznajemy ich słuszność, podoba się nam to, że król nie kieruje się nepotyzmem (nie ochrania krewnych). Niestety Kreon przegrywa jako władca i człowiek, ponieważ nie ustrzegł się grzechu pychy, kiedy przyszedł do niego syn Hajmon prosząc o darowanie życia Antygonie – narzeczonej mówiąc, iż lud nie chce jej śmierci, Kreon odpowiedział „lud mi nie będzie rozkazywał”. Mądry władca powinien pójść na kompromis szanować głos ludu okazać łagodność. Nie wolno mu być tyranem. Kiedy wieszczek Tejrezjasz przestrzega go, że prawo boskie jest ważniejsze od ludzkiego Kreon odpowiada, „Kto cię przekupił”. Mądry władca powinien umieć słuchać ludzi uważanych za moralne autorytety. Jak więc widzimy Kreon tylko do pewnego stopnia nam się podoba, z chwilą, kiedy przemienia się w tyrana gardzącego ludźmi, jest władcą niebezpiecznym. Sofokles pokazuje klęskę Kreona.
KONFLIKT TRAGICZNY KREONA
· Nie pochować Polimejka, Narazić się bogom, ale być może uratować państwo przed kolejnym szaleńcem, który zechce naśladować Polimejka.
· Pochować, czyli uznać, że śmierć jest wystarczającą karą i uszanować wolę bogów a wtedy lud uzna, że władca jest słaby.
RACJE ANTYGONY
· Kieruje się sercem
· Prawo boskie ważniejsze od ludzkiego
· Żaden władca nie ma prawa narzucać, kogo człowiek ma kochać a kogo znienawidzić
· Władca nie ma prawa ingerować w ludzkie sumienie
· Córka królewska musi pokazać ludowi, że jest coś ważniejszego od życia, czyli honor i wierność sobie
· Życie nie jest najważniejsze, nikt nie wie, bowiem ile czasu dali mu bogowie
· Jest przekonana, że iść na kompromis z władcą to zdradzić samego siebie i okryć się tchórzostwem
Antygona poprosi o pomoc Ismenę – siostrę w pochowaniu brata, a kiedy ta odmówi ze strachu, dokona tego czynu sama. Jest dumna, niezależna, idzie na śmierć płacząc, że nigdy nie spełni się jako kobieta i matka, ale świadoma, że nie ma wyboru.
KONFLIKT TRAGICZNY ANTYGONY
· Nie pochować brata i narazić się na srogą karę boską
· Pochować to skazać się na śmierć z ręki Kreona
WIELKOŚĆ I MAŁOŚĆ W „ANTYGONIE”
WIELKI:
Kreon, kiedy broni racji stanu i kiedy twierdzi, że prawo musi być równe dla wszystkich
Antygona, kiedy walczy z władcą o wolność sumienia jednostki
MAŁY
Kreon, kiedy gardzi ludem i odtrąca Tejrezjasza (przegrywa jako król i człowiek, bo samobójczą śmiercią ginie żona Eurydyka i syn Hajmon a on ma poczucie klęski)
Antygona, gdy odtrąca Ismenę pełna pychy i pogardy, bo nie życzy sobie, aby tchórzliwa siostra towarzyszyła jej w drodze na śmierć
WNIOSEK
Mądremu władcy powinno zależeć na obywatelach, którzy potrafią się sprzeciwić, mają własne zdanie i odwagę moralną.
FILOZOFOWIE GRECCY
IV WIEK p.n.e. ZOSTAŁ NAZWANY WIEKIEM FILOZOFÓW:
· SOKRATES słynna maksyma: „wiem, że nie wiem nic” jego uczniem był Platon. Sokrates stawiał pytania i poprzez zadawanie kolejnych uściślał problem i donażał niewiedzę zadufanych (pyszałków)
· PLATON wybitna indywidualność, idealista, jemu zawdzięczamy Topos teatru mundi („stały obraz teatru świata”). Platon twierdził, że ludzka dusza przybywa ze świata idei i na ile potrafi, realizuje przesłanie, które ma do wypełnienia tu na ziemi. Słowem jesteśmy aktorami, którzy powinni na ziemi zagrać dobrze swoją rolę. Dla Platona najważniejsza była dusza.
· ARYSTOTELES był filozofem, który pogodził Platona z materialistami, ponieważ powiedział „i ciało i dusza są równie ważne” za to znalazł uznanie u świętego Tomasza. Arystotelesowi zawdzięczamy „Poetykę” to znaczy uporządkowanie wiedzy o rodzajach i gatunkach literackich. Arystoteles napisał, jakie są wyznaczniki różnych gatunków słowem stworzył konwencje gatunku. Jemu zawdzięczamy pojęcie KATARSIS. Uważał, że sztuki powinny naśladować życie (zasada memesis)
· DIOGENES był cynikiem (odrzucał dobra materialne uważając, że one wręcz szkodzą człowiekowi „człowiek musi być nie mieć”) mieszkał w beczce chodził z latarnią i wołał „szukam człowieka”
· EPIKUREJCZYCY zostali ukształtowani przez Epikura. Uważają, że najważniejsza w życiu jest przyjemność, radość życia (nie mylić z hedonistami). Epikurej twierdził, że jedynym sposobem uniknięcia cierpienia jest cieszenie się życiem na łonie natury, żyć z nią w zgodzie. Horacy rzymski poeta spuentował to mówiąc „Carpe diem”, czyli chwytaj dzień
· ZENON z KITION stoicy uważali, że aby uniknąć cierpienia człowiek musi zachować równowagę ducha (zarówno w sytuacjach dramatycznych jak i bardzo radosnych) ograniczyć całkowicie emocje, bo są szkodliwe trzeba być człowiekiem cnoty (wewnętrzne męstwo, poważne traktowanie życia) prawym obywatelem, mężnym, mieć odwagę cywilną, wielką odpowiedzialność, o wiele większe wymagania od siebie niż od innych. Stoicy każą również żyć i wzorować się na naturze, „bo ona nas uczy harmonii i ładu serca” (na łonie przyrody)
FILOZOFOWIE I POECI RZYMSCY
· WERGILIUSZ twórca „Eneidy” (o założeniu Rzymu przez Eneasza) napisał też sielanki – słynne bukoliki (sielanki dzielą się na georgiki opiewające trud rolnika i bukoliki opiewające życie pasterzy. Słynnym autorem sielanek w Grecji był Teoktyk)
· OWIDIUSZ wielki liryk twórca metamorfoz (przemian)
· HORACY syn niewolnika, któremu dał wolność i zaopiekował się Mecenas. Zasłynął jako twórca pieśni (słynne carmina) jest autorem słynnych zasad:
a) Carpe diem
b) Zasada złotego środka (zachowaj umiar)
c) Bądź człowiekiem virtus (cnoty)
d) Non omnias morior (nie wszystek umrę)
e) Zostanie po mnie pomnik nie ze spiżu
f) Exegi monumentum poeta nie umiera, bo pozostaje po nim słowo a ono jest nieśmiertelne
g) Nil desperandum (nie trać nadzieii)
· MAREK AURELIUSZ cesarz filozof rzymski mówił: „życie nie jest szkołą tańca, lecz sztuką walki”, (ale walki ze swoją własną małością) oraz „ należy wreszcie odczuć, jakiego świata jesteś cząstką”.
· CYCERO mówca stoik filozof