Charakterystyka aktywów trwałych

Aktywa to majątek, środki gospodarcze, zasoby jednostki oraz zasoby pozostające pod kontrolą jednostki, które mają jej przynieść korzyści ekonomiczne, składniki trwale związane z jednostką. Jednostka osiąga korzyści ekonomiczne w okresie dłuższym niż 1 rok.
Polskie regulacje prawne nie definiują pojęcia aktywów. Ustawa o rachunkowości podaje definicje tylko wybranych aktywów: środków trwałych, inwestycji rozpoczętych, wartości niematerialnych i prawnych, rzeczowych składników majątku obrotowego, środków pieniężnych, dłużnych papierów wartościowych, należności długoterminowych i krótkoterminowych. W praktyce aktywa można podzielić na inne grupy niż by to wynikało z przepisów ustawy o rachunkowości. Jednym z kryteriów jest czas realizacji aktywów (zużycia bądź sprzedaży), czyli długości okresu oczekiwania na korzyści ekonomiczne. Tutaj wyróżniamy aktywa krótkoterminowe (bieżące – do 1 roku od dnia bilansowego) oraz długoterminowe (niebieżące - powyżej 1 roku od dnia bilansowego).
Kolejne kryterium to czas cyklu produkcyjnego, w którym wyróżniamy aktywa obrotowe i trwałe. Aktywa trwałe w ciągu więcej niż jednego cyklu produkcyjnego.
Następne kryterium to postać, pod jaką występują, czyli aktywa rzeczowe, aktywa niematerialne, aktywa finansowe oraz pozostałe aktywa (należności, rozliczenia międzyokresowe). Dokonując tych podziałów należy pamiętać, że do aktywów zalicza się także aktywa pieniężne (środki pieniężne).
Aktywa trwałe

I. Wartości niematerialne i prawne -
są to prawa majątkowe o przewidywanym okresie ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok, np. prawa autorskie, prawa do projektów, wynalazków, znaków towarowych itd.
- koszty zakończonych prac rozwojowych
- nabyta wartość firmy – różnica miedzy ceną nabycia jednostki lub zorganizowanej jej części, a niższą od niej wartość godziwą przejętych aktywów netto.
- nabyte autorskie prawa majątkowe np. programy komputerowe, prawa pokrewne, licencje, koncesje
- nabyte prawa do wynalazków, patentów, znaków towarowych, wzorów użytkowych, oraz zdobniczych
- know-how – wiedzieć jak: wartość informacji uzyskanych przez jednostkę związanych z wiedza przemysłową, naukową, handlową.
II. Rzeczowe aktywa trwałe -
np. środki trwałe o przewidywanym okresie ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok np, nieruchomości (grunty, prawo użytkowania wieczystego gruntu, budowle i budynki, lokale, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu; maszyny i urządzenia, środki trwałe w budowie, itd.). Każdy tzw. środek trwały o wartości jednostkowej powyżej 3,500 zł. - np. sprzęt komputerowy, wyposażenie biurowe - jest elementem rzeczowych aktywów trwałych. Środki trwałe podlegają odpisom amortyzacyjnym lub umorzeniowym. Zgodnie z nową ustawą nie ma obowiązku tworzenia tabeli amortyzacyjnej (planu amortyzacji), należy tylko ustalić i zapisać w zasadach finansowych okres lub stawki i metody jego amortyzacji. Nie ma obowiązku dokonywania comiesięcznych odpisów amortyzacyjnych, należy tylko je rozłożyć równomiernie w czasie.
- środki trwałe – spełniają warunki: okres użytkowania jest dłuższy niż 1 rok, są kompletne, do własnych potrzeb jednostki:
nieruchomości – grunty, prawo użytkowania wieczystego gruntu, budynki, lokale, obiekty inżynierii lądowej i wodnej, własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego.; maszyny, urządzenia techniczne; środki transportu; ulepszenia w obcych środkach trwałych; inwentarz żywy
- środki trwałe w budowie – budowa, montaż, ulepszenie środka trwałego
III. Należności długoterminowe -
należności z tytułu dostaw i usług, które stają się wymagalne powyżej 12 miesięcy od dnia bilansowego.
(kwoty pieniężne od osób trzecich, czyli dług osób trzecich wobec jednostki) grupa należności wymagalne po 12 miesiącach od dnia bilansowego, należności wynikające z rozrachunków tytułu sprzedanych składników AT w postaci papierów wartościowych, środków trwałych innych
IV. Inwestycje długoterminowe -
nie użytkowane przez organizację, a nabyte dla osiągnięcia korzyści nieruchomości, a także udziały, akcje czy inne papiery wartościowe, udzielane pożyczki, itd.
(AT nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych, wynikających z przyrostu wartości tych aktywów, uzyskania z nich przychodów formie odsetek, dywidend. Płatne i wymagalne lub przeznaczone do zbycia w okresie przekraczającym rok. Od dnia bilansowego lub daty ich wystawienia, założenia , nabycia.
- nieruchomości inwestycyjne i wartości niematerialne i prawne – zostały nabyte z zamiarem uzyskania w przyszłości korzyści ekonomicznych, nie są używane do prowadzenia bieżącej działalności operacyjnej jednostki.
- długoterminowe aktywa finansowe: udziały – wkłady pieniężne lub rzeczowe wniesione przez jedn. do drugiej spółki; akcje – prawo do własności spółki i prawo do uczestnictwa w zysku do podziału
- inne długoterminowe aktywa finansowe: weksle, lokaty bankowe o terminie dłuższym niż 1 rok
V. Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe
- kwoty pieniężne należne organizacji, od osób fizycznych lub prawnych z tytułu rozliczeń z odbiorcami oraz z tytułu rozliczeń z pracownikami i z budżetem
Środki trwałe to rzeczowe aktywa trwałe, które są utrzymywane przez jednostkę w celu wykorzystania ich na potrzeby operacyjne w czasie dłuższym niż jeden okres sprawozdawczy. Z powyższej definicji, jak również z ogólnej definicji aktywów wynika, że dowolny składnik rzeczowych aktywów trwałych może być ujęty jako środek trwały, jeżeli spełnia jednocześnie następujące warunki:
1. można go wiarygodnie wycenić2. ,
3. jest kontrolowany przez jednostkę,
4. przewiduje się, że w przyszłości przyniesie jednostce korzyści ekonomiczne,
5. przeznaczony jest na potrzeby operacyjne jednostki,
6. przewidywany okres jego użytkowania wynosi powyżej jednego okresu sprawozdawczego.
Pierwszy z powyższych warunków jest łatwy do spełnienia, ponieważ środki trwałe pozyskiwane są zazwyczaj w wyniku zakupu lub wytworzenia przez jednostkę. Dokumenty, które potwierdzają te operacje, zawierają z reguły wiarygodną wycenę tych składników.
Sprawowanie kontroli nad danym składnikiem wynika najczęściej z tytułu własności, aczkolwiek kontrolowane mogą być również zasoby niestanowiące własności jednostki (np. użytkowane przez nią w trybie leasingu finansowego). Z kolei przyszłe korzyści ekonomiczne, jakie jednostka może osiągnąć z określonego składnika środków trwałych polegają przede wszystkim na wykorzystaniu go w toku prowadzonej działalności operacyjnej, czyli tej, do prowadzenia której jednostka została powołana. Ponadto przyjmuje się, że środkiem trwałym jest obiekt kompletny, zdatny do użytku w momencie przyjęcia do użytkowania. Nie musi to być cały obiekt w sensie fizycznym, może to być także jego część (np. lokal w budynku). Z drugiej strony możliwe jest tworzenie obiektów zbiorowych z takich samych lub podobnych pozycji, które jednostkowo są nieistotne (np. narzędzia, meble). A contrario, nie zalicza się do środków trwałych składników spełniających między innymi następujące warunki:
1. ich wartości nie można ustalić2. w sposób wiarygodny,
3. jednostka nie sprawuje nad nimi kontroli (np. nie są jej własnością),
4. istnieje przekonanie, że nie przyniosą one w przyszłości korzyści ekonomicznych,
5. wykorzystywane są w działalności inwestycyjnej (np. nieruchomości inwestycyjne, które jednostka utrzymuje ze względu na oczekiwany przyrost ich wartości lub traktuje jako źródło przychodów z czynszów),
6. przeznaczone są do sprzedaży,
7. znajdują się w fazie budowy lub wymagają montażu.
Środki trwałe są grupą pod wieloma względami zróżnicowaną. W ewidencji księgowej mogą być klasyfikowane według wielu kryteriów, w zależności od potrzeb informacyjnych jednostki i otoczenia (np. według rodzajów obiektów, według odpowiedzialności materialnej, według potrzeb statystyki państwowej i prawa podatkowego etc.).
Klasyfikacja dla celów bilansowych przedstawia się następująco: Aktywa trwałe
II. Rzeczowe aktywa trwałe
1. Środki trwałe
a. grunty (w tym prawo użytkowania wieczystego gruntu),
b. budynki, lokale i obiekty inżynierii lądowej i wodnej,
c. urządzenia techniczne i maszyny,
d. środki transportu,
e. inne środki trwałe.
2. Środki trwałe w budowie.
3. Zaliczki na środki trwałe w budowie.
Wycena początkowa środka trwałego to wycena przeprowadzana w momencie wprowadzenia danego składnika do ksiąg rachunkowych. Efektem tej wyceny jest ustalenie wartości początkowej środka trwałego (tzw. wartości brutto). Sposób wyceny zależy od sposobu pozyskania środka trwałego. Jak już wcześniej wspomniano, najczęstszym sposobem nabycia jest zakup lub wytworzenie we własnym zakresie. Jednak środki trwałe mogą pojawić się w wyniku innych zdarzeń, takich jak na przykład otrzymanie darowizny, wniesienie aportu czy zamiana na inny składnik aktywów.
W zależności od konkretnej sytuacji podstawą pierwszej wyceny środka trwałego może być:
· cena nabycia,
· koszt wytworzenia,
· inaczej ustalona wartość· godziwa.
Cena nabycia środka trwałego obejmuje:
· cenę zakupu czyli kwotę należną sprzedającemu, pomniejszoną o podlegający zwrotowi podatek od towarów i usług i podatek akcyzowy oraz rabaty, opusty itp., a powiększoną o cło i inne bezzwrotne podatki;
· koszty zakupu czyli dające się bezpośrednio przyporządkować· koszty poniesione w celu dostosowania środka trwałego do miejsca i warunków potrzebnych do rozpoczęcia jego działania zgodnie z zamierzeniami jednostki (np. koszty przygotowania miejsca, koszty transportu, załadunku, wyładunku, instalacji i montażu, rozruchu, honoraria za profesjonalne usługi etc.).
Koszt wytworzenia środka trwałego wyprodukowanego przez jednostkę we własnym zakresie wynika z zasad rachunku kosztów i obejmuje:
· koszty pozostające w bezpośrednim związku z budową danego środka trwałego,
· koszty poniesione w związku z doprowadzeniem środka trwałego do użytkowania,
· uzasadnioną część· kosztów pośrednio związanych z wytworzeniem środka trwałego.
Nie zalicza się do ceny nabycia lub kosztu wytworzenia następujących przykładowych kosztów:
· kosztów administracyjnych,
· kosztów promocji i reklamy,
· kosztów związanych z nietypowymi ilościami zmarnowanych materiałów, nadmiernych kosztów robocizny lub innych środków zużytych w procesie produkcji składnika.
Za wartość godziwą przyjmuję się kwotę, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami. Wartość godziwą środków trwałych stanowi ich cena rynkowa. Jeżeli jednak nie jest możliwe ustalenie tej ceny, wówczas wartością godziwą tych aktywów jest wartość wynikająca z innych metod wyceny (np. z wyceny dokonanej przez niezależnego rzeczoznawcę). W sytuacji nieodpłatnego otrzymania środka trwałego za jego wartość godziwą uznaje się cenę sprzedaży netto takiego samego lub podobnego obiektu albo inną wartość godziwą. W przypadku pozyskania środka trwałego w drodze wymiany na inny składnik aktywów przyjmuje się, że jego wartość godziwa jest równa wartości godziwej przekazanego aktywu. Wartość początkowa środka trwałego może z czasem nie odzwierciedlać jego wartości godziwej, ponieważ:
· obiekt zostanie ulepszony,
· obiekt ulegnie zużyciu, czyli amortyzacji,
· zostanie dokonane przeszacowanie jego wartości,
· wystąpi trwała utrata jego wartości.
Ulepszenie środków trwałych polega na ich przebudowie, rozbudowie, modernizacji lub rekonstrukcji. Wartość użytkowa ulepszonych środków trwałych przewyższa ich początkową wartość użytkową mierzoną okresem używania, zdolnością wytwórczą, jakością produktów uzyskiwanych przy pomocy ulepszonych środków trwałych, kosztami eksploatacji lub innymi miarami. Ulepszenia należy odróżnić od remontów, które nigdy nie podwyższają wartości użytkowej obiektu, a jedynie ją przywracają. Dlatego też koszty remontów nie powiększają wartości środka trwałego, lecz obciążają wynik finansowy okresu, którego dotyczą.
Z kolei amortyzacja jest czynnikiem zmniejszającym wartość środków trwałych. Prawie wszystkie środki trwałe zużywają się stopniowo w wyniku ich użytkowania i wymagają odtwarzania. Zużycie środków trwałych należy uwzględnić w kosztach działalności przez cały okres użytkowania aktywu. W przeciwnym bowiem razie wynik finansowy nie byłby realny, gdyż nie odzwierciedlałby wartości zużytych środków trwałych, które brały udział w jego tworzeniu. Amortyzacją objęte są w zasadzie wszystkie środki trwałe z wyjątkiem:
· gruntów (poza gruntami eksploatowanymi odkrywkowo), które posiadają nieograniczony okres użytkowania,
· dzieł sztuki, eksponatów muzealnych itp. obiektów, które z czasem zyskują na wartości.
Rozpoczęcie amortyzowania nie może nastąpić wcześniej niż po przyjęciu środka trwałego do użytkowania, natomiast zakończenie nie później niż z chwilą zrównania odpisów amortyzacyjnych z wartością początkową środka trwałego lub z chwilą wycofania z użytkowania. Przeszacowania wartości środków trwałych proponowane są przez MSSF jako alternatywny sposób ich bieżącej wyceny. Ich celem jest ciągłe wyrażanie wartości środków trwałych w wartości godziwej (przeszacowanej). Przeszacowaniu podlega wartość początkowa środków trwałych i dotychczas dokonane odpisy amortyzacyjne (tzw. zakumulowana amortyzacja). Powstałą w ten sposób różnicę wartości netto środków trwałych odnosi się na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny. Różnica ta nie może być przeznaczona do podziału do momentu, kiedy uprzednio zaktualizowany środek trwały nie zostanie zbyty lub zlikwidowany. Dopiero wtedy kapitał z aktualizacji wyceny podlega zmniejszeniu o różnicę z aktualizacji wyceny, która wpływa na kapitał (fundusz) zapasowy lub inny o podobnym charakterze. Należy podkreślić, że w Polsce ten sposób korekty może być dokonywany wyłącznie na podstawie odrębnych przepisów, które regulują przeprowadzanie tzw. urzędowej aktualizacji wyceny środków trwałych (ostatnia taka aktualizacja została dokonana 1 stycznia 1995 roku). Jednostka nie może we własnym zakresie przeszacować w górę pierwotnej wartości księgowej środków trwałych, aby w ten sposób doprowadzić ją do wartości godziwej.
Trwała utrata wartości środka trwałego może wynikać z:
· obniżenia wartości rynkowej danego składnika,
· obniżenia przydatności (fizycznej lub ekonomicznej) danego składnika albo jego uszkodzenia,
· zmniejszenia zakresu lub sposobu użytkowania przez przedsiębiorstwo danego składnika spowodowanego np. zmianą technologii produkcji, zmianą zakresu działalności etc.,
· wystąpienia w otoczeniu przedsiębiorstwa niekorzystnych dla niego zmian o charakterze rynkowym, politycznym, prawnym etc.
Wystąpienie przesłanek trwałej utraty wartości powoduje konieczność dokonania tzw. odpisu aktualizującego wartość środka trwałego doprowadzającego wartość składnika aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych do ceny sprzedaży netto, a w przypadku jej braku - do ustalonej w inny sposób wartości godziwej.
Odpisy z tytułu trwałej utraty wartości obciążają pozostałe koszty operacyjne. Jeżeli jednak trwała utrata wartości dotyczy środka trwałego, którego wycena została uprzednio zaktualizowana in plus, to odpis taki w pierwszej kolejności zmniejsza różnicę z aktualizacji odniesioną na kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny. Dopiero ewentualną nadwyżkę odpisu nad różnicą z aktualizacji wyceny zalicza się do pozostałych kosztów operacyjnych. W przypadku ustania przyczyny, dla której dokonano odpisu aktualizującego, jednostka powinna dokonać ponownej korekty wartości środków trwałych. W tym celu należy zwiększyć wartość danego aktywu (maksymalnie do jego historycznej wartości) o równowartość całości lub odpowiedniej części uprzednio dokonanego odpisu aktualizującego, jednocześnie ujmując ten odpis jako pozostałe przychody operacyjne.
Reasumując, możliwe są następujące zmiany wartości środków trwałych:
a. in plus w wyniku:
o poniesienia kosztów ulepszenia środków trwałych,
o dokonania aktualizacji wyceny wartości środków trwałych na podstawie odrębnych przepisów,
o odwrócenia skutków wcześniejszego odpisu z tytułu trwałej utraty wartości.
b. in minus w wyniku:
o odpisów amortyzacyjnych,
o odpisów z tytułu trwałej utraty wartości.
Wycofanie środka trwałego z użytkowania może być spowodowane różnymi przyczynami: zużyciem, zniszczeniem, nieprzydatnością gospodarczą, sprzedażą, nieodpłatnym przekazaniem, zamianą etc. Jeżeli wycofywany środek trwały będzie miał jeszcze wartość bilansową większą od zera, to wpłynie ona na wynik finansowy (obciąży pozostałe koszty operacyjne) w okresie, w którym nastąpiło wycofanie. W przypadku sprzedaży należy ustalić różnicę pomiędzy ceną sprzedaży środka trwałego a jego wartością bilansową. Zysk z tej sprzedaży będzie wykazywany w rachunku zysków i strat w pozycji ?Pozostałe przychody operacyjne?, natomiast strata jako ?Pozostałe koszty operacyjne?.
W sprawozdaniach finansowych należy ujawnić następujące podstawowe informacje dotyczące środków trwałych:
· opis metod wyceny środków trwałych,
· przyjęte okresy użytkowania lub stosowane stawki amortyzacyjne,
· wartość· brutto oraz zakumulowaną amortyzację środków trwałych na początek i koniec okresu sprawozdawczego,
· główne przyczyny zmian w stanie środków trwałych (nabycie, sprzedaż, przeszacowania, odpisy aktualizujące, amortyzacja),
· rodzaje i kwoty ograniczeń dotyczące tytułu prawnego przedsiębiorstwa do środków trwałych oraz informacje o środkach trwałych będących zabezpieczeniem jego zobowiązań,
· wartość· czasowo nieczynnych środków trwałych,
· wartość· bilansową całkowicie zamortyzowanych a jeszcze użytkowanych obiektów,
· wartość· bilansową obiektów wycofanych z użytkowania i przeznaczonych do sprzedaży,
· inne istotne informacje.