Gady - charakterystyka

Gady, gromada kręgowców której największy rozkwit przypadł na erę mezozoiczną, z 18 rzędów gadów obecnie żyją tylko cztery, pozostałe wymarły w końcu ery mezozoicznej. Współczesne gady należą do czterech rzędów: żółwie, krokodyle, hatterie i gady łuskonośne, które dzielą się na dwa podrzędy: jaszczurki i węże, łącznie współcześnie żyje do 7000 gatunków. Skóra gadów jest sucha, z małą ilością gruczołów, pokryta jest rogowymi łuskami. Współczesne gady są zwierzętami zmiennocieplnymi (temperatura ich ciała jest zależna od temperatury otoczenia), natomiast stałocieplnymi były prawdopodobnie niektóre kopalne gady naczelne: pterozaury i dinozaury. Są zwierzętami, w przeważającej liczbie gatunków, lądowymi. Zapłodnienie wewnętrzne, wykluwający się z jaja osobnik podobny jest do dorosłych, brak formy larwalnej. Jaja składane na lądzie są zabezpieczane przed wysychaniem i zaopatrzone w dużą ilość substancji odżywczych, z dwiema błonami płodowymi. Większość gatunków ma jaja otoczone pergaminowatymi osłonkami, u niektórych są twarde wapienne skorupki np.: u żółwi, krokodyli, gekonów. Gady należą do zwierząt wybitnie ciepłolubnych, najliczniej występują w strefie tropikalnej i subtropikalnej. Systematyka gadów nie jest ostatecznie ustalona. Serce zbudowane jest z dwóch przedsionków i komory podzielonej niepełną przegrodą z wyjątkiem krokodyli u których przegroda jest pełna. Gady są jajorodne i jajożyworodne, a nieliczne są żyworodne.

Żółwie (Testudines, Chelonia), rząd gadów obejmujący 2 podrzędy z 12 rodzinami i ok. 250 gatunkami. Występują na wszystkich kontynentach (z wyjątkiem Arktyki i Antarktydy), w ciepłych morzach i oceanach. Charakteryzują się posiadaniem ochronnego pancerza składającego się z dwóch warstw - zewnętrznej z rogowych tarcz lub grubej, miękkiej skóry i wewnętrznej, zbudowanej ze spłaszczonych kości kręgosłupa, żeber właściwych i żeber brzusznych. Pancerz dzieli się na dwie części: grzbietową - karapaks i brzuszną - plastron, połączoną na bokach spojeniami zwanymi mostem. Kończyny dobrze rozwinięte, z palcami zakończonymi pazurami. U gatunków wodnych palce spięte błoną pławną lub kończyny przekształcone w długie, płaskie wiosła. Zębów brak. Na krawędziach szczęk ostre rogowe listwy. Jajorodne, jaja z wapiennymi osłonkami, kuliste lub owalne. Zapłodnienie wewnętrzne. U samców pojedynczy narząd kopulacyjny. Kopalne znane od permu. Dzielą się na dwa podrzędy: żółwie bokoszyjne i żółwie skrytoszyjne.

Krokodyle (Crocodylia), gady z rzędu obejmującego 3 rodziny: aligatory, gawiale oraz krokodyle właściwe (Crocodylidae). Są jedynymi żyjącymi współcześnie przedstawicielami gadów naczelnych, zaliczanymi do podrzędu Eusuchia. Znanych jest 22 współcześnie żyjących gatunków krokodyli, tworzących ok. 38 lokalnych podgatunków. Krokodyle są najwyżej uorganizowanymi gadami, mają twarde podniebienie oddzielające jamę nosową od jamy gębowej, całkowitą przegrodę serca, zęby osadzone w zębodołach. Ciało spłaszczone, kończyny krótkie, palce zrośnięte błoną pławną, głowa wydłużona, płaska, ogon masywny, długi. Ciało pokrywają płytki rogowe i tarczki kostne, tworzące szczególnie od strony grzbietowej gruby pancerz chroniący ciało. Ubarwienie grzbietu szare lub oliwkowe, spód ciała białawy. W oczach krokodyli znajduje się warstwa odblaskowa, stanowiąca przystosowanie do nocnego trybu życia. Krokodyle żywią się rybami oraz ptakami i ssakami. Większe gatunki napadają także na duże ssaki kopytne, a nawet na ludzi. Krokodyle są jajorodne (jajorodność), samica składa kilkadziesiąt jaj o twardej wapiennej otoce do wygrzebanego dołka, który zostaje następnie zasypany, pełniąc rolę swoistego inkubatora. Samice większości gatunków opiekują się gniazdem w okresie rozwoju jaj, a także młodymi w początkowym okresie ich życia. Do najmniejszych przedstawicieli krokodyli należą kajmany z rodzaju Paleosuchus, nie przekraczające 150 cm długości ciała. Największym gatunkiem jest krokodyl różańcowy (Crocodylia porosus), dochodzący do 9 m długości ciała. Liczne gatunki krokodyli są zagrożone wyginięciem, m.in. wskutek polowań dla skór. Hodowane dla uratowania gatunku w specjalnych ośrodkach hodowlanych lub rezerwatach.

Aligatory (Alligatoridae), rodzina gadów z rzędu krokodyli, 4 rodzaje i 7 gatunków. Krótki, szeroki pysk, silnie wystające wzgórki oczne i nozdrza, charakterystyczny dla gadów układ zębów (zęby szczęki górnej wystają na zewnątrz). Żywią się płazami, ptakami, rybami, ssakami i wężami. Do aligatorów należą kajmany oraz 1 gatunek azjatycki - aligator chiński, z dorzecza Jangcy, oraz 1 gatunek z Ameryki Północnej i Południowej - aligator amerykański, hodowany na fermach krokodylich dla skór i mięsa.

Jaszczurki (Lacerta), rodzaj gadów z rodziny jaszczurek właściwych (Lacertidae), ich cechami charakterystycznymi są tarczki pokrywające głowę, często zawierające płytki kostne, ciało pokryte łuskami ziarnistymi i małymi na grzbiecie i bokach ciała, a dużymi prostokątnymi na brzuchu. Jajorodne, tylko jeden gatunek (jaszczurka żyworódka) jest jajożyworodny. Owadożerne, tylko największe gatunki: jaszczurka perłowa, jaszczurka trójpręga czy jaszczurka zielona polują również na drobne kręgowce. Nieliczne gatunki urozmaicają swój pokarm owocami. Ogon jest długi, smukły, łatwo się odrywa i szybko regeneruje. Do rodzaju tego należy ok. 50 gatunków, z których obecnie część zaliczana jest do rodzaju Podarcis. Jaszczurkami często nazywamy popularnie różne, często daleko tylko spokrewnione z jaszczurkami właściwymi, gatunki.

Gekony, (Gekkonidae), rodzina jaszczurek bardzo liczna obejmująca w czterech podrodzinach łącznie ok. 90 rodzajów i 800-900 gatunków małych i średnich jaszczurek, większość gatunków nie przekracza 15 cm długości. Największy gekon Rhacodactylus leachianus z Nowej Kaledonii osiąga 50 cm długości i 800 gramów wagi. Najmniejsze np.: Sphaerodactylus parthenopion z Wysp Dziewiczych nie przekracza 4 cm długości. Gekony są szczególnie liczne w strefie tropikalnej i subtropikalnej. Przeważająca większość gatunków prowadzi nocny tryb życia, gdy brak konkurencji ze strony małych jaszczurek, a liczne aktywne nocą bezkręgowce są łatwo dostępną zdobyczą. Najprymitywniejsza z podrodzin - Eublepharine obejmująca 22 gatunki z sześciu rodzajów występuje w Azji, Afryce i Ameryce Północnej i Środkowej. Charakterystyczne dla nich są ruchome powieki, brak aparatu czepnego na stopach, jajka o skórzanej skorupce. Przynajmniej u części gatunków tej podrodziny o płci zwierzęcia decyduje temperatura w jakiej przebiega jego rozwój zarodkowy gekon lamparci. Podrodzina Diplodactylinae - występuje wyłącznie na Nowej Zelandii, w Australii i na Nowej Kaledonii. Obejmuje 15 rodzajów z ok. 98 gatunkami. Większość jajorodna, jedynie nowozelandzkie rodzaje Heteropholis, Hoplodactylus i Naultinus oraz Rhacodactylus trachyrhynchus są żyworodne. Rozwój zarodków w ciele samicy może trwać prawie rok. Owadożerne, jednak przedstawiciele rodzajów Hoplodactylus i Naultinus oprócz bezkręgowców jedzą również nektar i pyłek kwiatowy, a duże Rhacodactylusy z Nowej Kaledonii polują na jaszczurki, pisklęta ptaków i drobne ssaki. Podrodzina Sphaerodactylinae obejmuje pięć rodzajów i ok. 93 gatunki, których występowanie jest ograniczone tylko do obu Ameryk, gatunki małe i bardzo małe, zwykle nie przekraczają 10 cm długości. W rodzaju Ganatodes występuje wyjątkowo u gekonów wyraźny dymorfizm płciowy w ubarwieniu. Podrodzina Gekkoninae obejmuje 60 rodzajów i przeważającą większość gatunków gekonów na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Trzy gatunki gekonów są partenogenetyczne. Wyjątkowo wśród gekonów trafiają się gatunki o dziennym trybie życia, są to przedstawiciele rodzajów: Phelsuma, Naultinus, Heteropholis, Lygadactylus, Pristurus, Quedenfeldia i częściowo Gonatodes. Najbardziej charakterystyczną cechą gekonów jest ich umiejętność wspinania się na pionowe, a nawet gładkie powierzchnie, jest to możliwe dzięki specjalnym strukturom pokrywającym spodnie powierzchnie ich palców, są to szerokie blaszki zachodzące na siebie, pokryte polami mikroskopijnej (10-100 mikrometrów) wielkości wyrostkami skórnymi o kształcie łopatek, na jednym palcu może być milion takich kolców. Towarzyszy temu skomplikowana sieć naczyń krwionośnych i włókien nerwowych, które kierują ruchem szczecinek i wykorzystują siły przyciągania powierzchniowego do utrzymania ciała zwierzęcia na pionowej płaszczyźnie. Oryginalne barwy i kształty, ciekawa biologia i łatwe do zaspokojenia wymagania większości gatunków czyni z gekonów ulubione zwierzęta w hodowli terraryjnej, mającej wielu miłośników na całym świecie.
Węże (Serpentes), podrząd gadów z rzędu łuskoskórych. Charakteryzują się niewielką głową, o kościach trzewioczaszki luźno połączonych, co umożliwia im połykanie ofiary w całości, a uniemożliwia żucie pokarmu. Na kościach szczęki i żuchwy liczne zakrzywione ku tyłowi zęby chwytne. U węży jadowitych, obok zębów chwytnych, występują większe od nich zęby jadowe, zaopatrzone w bruzdę lub kanalik, którym jad spływa do ciała ofiary. Język jest długi, rozwidlony na końcu. Narząd słuchu silnie zredukowany. Oczy nie posiadają ruchomych powiek, są pokryte przezroczystą błoną, która jest zrzucana w czasie linienia. Ciało wydłużone, pozbawione kończyn (u niektórych szczątkowy pas miednicowy). Kręgosłup liczy od 140 do 435 kręgów. Żebra połączone z kręgosłupem za pomocą wiązadeł. Brak mostka i pasa barkowego. Narządy wewnętrzne położone niesymetrycznie. Narząd kopulacyjny podwójny. Jajorodne lub jajożyworodne. Zdecydowana większość prowadzi lądowy tryb życia (nadrzewne, naziemne i podziemne), nieliczne gatunki - ściśle wodny. Mięsożerne. Występują na całej kuli ziemskiej, we wszystkich środowiskach ekologicznych, z wyjątkiem obszaru wiecznych śniegów i najwyższych gór. Zdecydowana większość żyje w rejonach subtropikalnych i tropikalnych. Podrząd obejmuje ok. 10 rodzin i 2800 gatunków.

Zęby jadowe -zęby o specjalnej budowie, występujące u niektórych węży, służące do zabijania lub paraliżowania ofiary. Zęby te wyposażone są w rynienki, którymi ścieka jad wytworzony przez gruczoły jadowe. Zęby jadowe mogą znajdować się w głębi pyska, blisko stawu żuchwy - w takim przypadku, żeby wstrzyknąć ofierze jad, węże muszą mocno i głęboko chwycić ją szczękami. Niekiedy zęby jadowe umieszczone są z przodu górnej szczęki, czasem osadzone są w ruchomych kościach podszczękowych. Kości te zmieniają swoje położenie przy otwieraniu i zamykaniu pyska i dzięki temu długie zęby jadowe, mające budowę igieł do zastrzyków, są skierowane do tyłu w zamkniętej paszczy, natomiast sterczą w dół w paszczy otwartej.

Dinozaury, grupa wymarłych gadów, pojawiły się w triasie, gwałtownie rozwinęły w okresie triasu, jury i kredy. Wymarły nagle w końcu okresu kredowego. Wykształciły olbrzymie bogactwo form. Dzielą się na dwa wielkie rzędy: dinozaury gadziomiednicowe i dinozaury ptasiomiednicowe.

Pterozaury, występujące w jurze i kredzie ptasioszyje, latające gady naczelne, ze względu na budowę skrzydeł (błona rozpięta między wydłużonym czwartym palcem przedniej kończyny a bokiem ciała) podobne do dzisiejszych nietoperzy. Mięsożerne (najmniejsze owadożerne, średnie rybożerne, największe prawdopodobnie padlinożerne), stałocieplne i pokryte futrem. Dzielą się na rodziny pterodaktyli i ramforynchów.