Renesans - charakterystyka
Renesans to inaczej odrodzenie; okres w dziejach kultury europejskiej obejmujący lata od połowy XIV wieku do końca XVI stulecia. Najpierw pojawił się we Włoszech, następnie w innych krajach. Przyniósł przełom we wszystkich dziedzinach kultury, sztuki, nauki, filozofii, obyczajowości itd. W Polsce padł głównie na okres panowania Jagiellonów, trwał od końca XV wieku po lata trzydzieste XVII wieku.
Z wielu powodów renesans rozpoczął się we Włoszech. Oprócz tego, że istniała bogata tradycja artystyczna, Italia była również najbogatszym krajem ówczesnej Europy. Miasta znajdowały się w rozkwicie, bogaci kupcy i bankierzy pragnęli rozsławiać swoje imiona zamawiając portrety, budując wspaniałe pałace, ozdabiając rodzinne kaplice. I chociaż sama obecność tak szczodrego mecenatu nie miała gwarantować powstania wybitnych dzieł sztuki, to jednak stwarzała warunki, w których uzdolnieni artyści mieli wspaniałe możliwości do tego, aby w pełni rozwijać swój talent.
W szczytowym okresie renesansu tworzyli najwięksi geniusze tego okresu. Leonardo da Vinci (Mona Liza), Michał Anioł (Kaplica Sykstyńska) i Rafael (Madonny) mogli wydawać się swoim współczesnym ludźmi obdarzonymi ponadnaturalnymi zdolnościami. W rzeczy samej, to w ich czasach narodziła się koncepcja artysty jako kogoś wyjątkowego, a nie jedynie rzemieślnika wykonującego powierzone mu zadania.
Renesans odrzucił średniowieczny model człowieka, w jego miejsce zaproponował zainteresowane doczesnością, konkretem, indywidualnym życiem ludzkim. Zmienił też funkcję sztuki, która stała się źródłem przyjemności, pożytku, artysta zaś zyskał wysoką rangę społeczną. Renesans przypomniał również wspaniałe dokonania twórców i filozofów starożytnych, z ich dorobku czerpał wzory, inspiracje. Nawiązano do poglądów Arystotelesa, Horacego, ich koncepcji piękna. Pozwoliło to sformułować renesansowe reguły tworzenia oparte na czystości i jasności stylu, szukać u Horacego i Cycerona wzorów do naśladowania, inspiracji.
Odrodzenie w sztuce, kulturze wiązało się z szeregiem czynników pozaartystycznych. Jego fundament stanowiły wielkie odkrycia geograficzne i związane z tym bogacenie się niektórych miast, kształtowanie nowoczesnych, silnych państw, wynalezienie druku w połowie XV wieku, wreszcie reformacja. Ta ostatnia nie tylko pozbawiła Kościół katolicki sporej części wiernych, odmieniła go, ale również wniosła ważki wkład w rozwój poszczególnych kultur narodowych, w rozkwit piśmiennictwa, drukarstwa, szkolnictwa, nauki, nawet samych języków narodowych.
Reformacja w XVI - wiecznej Polsce okazała się ożywczym ruchem umysłowym, mimo, że nawet w okresie największych triumfów protestantyzmu polski Kościół katolicki utrzymywał pełnię swych przywilejów. Jednocześnie władzy Rzeczpospolitej, nawet po ogłoszeniu uchwał soboru trydenckiego (1563), nie dostosowali się do jego sugestii, aby wprowadzić represje wobec różnowierców. Ówczesna Polska wyróżniała się niespotykaną w Europie tolerancją religijną.
Reformacja to jeden z dwu głównych prądów myślowych renesansu. Drugim, równie ważnym, był humanizm. Zwarty w sentencji rzymskiego poety Terencjusza: „Człowiekiem jestem, i nic co ludzkie nie jest mi obce” skierował zainteresowania ku naturze człowieka, analizowaniu jego społecznych zachowań. Głoszono potrzebę kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej, uznano jej wartość, oceniono talenty – w średniowieczu najczęściej było przeciwnie. Człowiek, już nie Bóg, został pozostawiony w centrum świata – takie myślenie określa się mianem antropocentryzmu. Większość ideałów renesansu współkształtował Erazm z Rotterdamu wpływający na myślicieli, artystów w całej Europie, powszechnie ceniony. Głosił on między innymi pochwałę pokoju, przekonanie, że zło pochodzi z niewiedzy a człowiek z natury jest dobry.
Renesans polski to głównie twórczość Jana Kochanowskiego, Mikołaja Reja, jakby zamykającego okres Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Rozwijała się wtedy proza polityczna, naukowa, dyskursywna (Andrzej Frycz Modrzewski, Ł. Górnicki, S. Orzechowki). Język polski stał się językiem naszej literatury, zastąpił średniowieczną łacinę, rozwinięto go, ustalono podstawy ortografii. Przyswojono poezji i prozie polskiej wiele nowych gatunków wypowiedzi. Okres renesansu jako lata wspaniałego rozkwitu naszej sztuki, bywa niekiedy nazywany złotym wiekiem kultury polskiej.