Starożytny Egipt

Egipt, warunki naturalne

Egipt jest położony w północnej Afryce, w dolinie rzeki Nil. W starożytności za terytorium egipskie uchodził obszar rozciągający się od delty (nad Morzem Śródziemnym) do pierwszej katarakty, czyli pierwszego z wielkich progów skalnych przegradzających rzekę. Nil płynie w wąskiej dolinie wyżłobionej w skalistym podłożu. Jej szerokość waha się od kilku do kilkunastu kilometrów, jedynie u ujścia ma około 20 km. Wielkie znaczenie dla życia w dolinie miały regularne wylewy Nilu. Następowały one w stałej porze – od lipca do października każdego roku. Zalewały one dolinę, lecz jednocześnie nanosiły warstwę żyznego mułu. Miało to tym większe znaczenie, gdyż gorący klimat i skąpa ilość opadów uniemożliwiały wegetację roślin poza terenami stałych wylewów. By dłużej utrzymać wodę na polach Egipcjanie budowali kanały irygacyjne. Przyczyna tych wylewów poznana została dopiero w XIX w. Powodowało je topnienie śniegu w górach na terenie Abisynii. Egipt nie bez powodu został już w starożytności nazwany “darem Nilu”. Bez wody z rzeki życie byłoby niemożliwe. Nil wypełniał także i inne funkcje. Był głównym szlakiem komunikacyjnym i handlowym. Niewielki koszt żeglugi łodziami ułatwiał kontakty między ludźmi zamieszkującymi dolinę. Dolina Egiptu nie obfitowała w starożytności w surowce mineralne. Nie występowały metale, które należało sprowadzać z Nubii (złoto), Półwyspu Synaj (miedź). Całkowicie brak było cyny i żelaza. Stąd też mieszkańcy Egiptu o wiele później niż w innych krajach zapoznali się z narzędziami brązowymi i żelaznymi. Pustynia natomiast obfitowała w różne rodzaje skał, których obróbkę Egipcjanie opanowali w sposób doskonały.

Egipt, społeczeństwo

Ludność starożytnego Egiptu dzieliła się na kilka warstw. Najliczniejszą z nich stanowili chłopi. Stanowili oni ponad 90% ludności. Pracowali na ziemi należącej do władcy, którą jedynie dzierżawili. Wydajność upraw była wysoka, gdyż przy zapewnieniu odpowiedniej ilości wody uzyskiwano nawet trzykrotny plon w ciągu roku. Chłopi byli ludźmi wolnymi. Ich praca była bardzo ciężka. Musieli oni ręcznie czerpać wodę z rzeki i przelewać ją do kanałów irygacyjnych. Dopiero dużo później zaczęto stosować żuraw, który znacznie ułatwił pracę ludności chłopskiej. Chłopi byli zobowiązani do licznych prac na rzecz państwa. Była to przede wszystkim konserwacja kanałów oraz prace na rzecz panującego (np. budownictwo). Obok rolnictwa ludność trudniła się także rzemiosłem. Podstawowym materiałem do wytwarzania narzędzi był kamień, róg i kość. Drewno było w Egipcie drogie, gdyż sprowadzano je z odległych krain, głównie z Libanu. Egipcjanie poznali sztukę obrabiania metali. Najpierw była to miedź, później brąz, a dopiero w I tysiącleciu p.n.e. żelazo. Egipcjanie sztukę obróbki żelaza poznali za pośrednictwem bliskowschodnich królestw Mitanni i Hetytów. Dość wcześnie używano w Egipcie złota i srebra do wyrobu dzieł sztuki oraz jako środka płatniczego. Już w czasach Starego Państwa Egipcjanie utrzymywali bliskie kontakty handlowe z odległymi krainami, z których sprowadzali wyroby luksusowe (mirra, drewno cedrowe i hebanowe, kość słoniowa, złoto, srebro), eksportując w zamian zboże, tkaniny, ceramikę.

Wyższą od chłopów i rzemieślników grupę społeczną tworzyli urzędnicy. Korpus urzędniczy był wewnętrznie zróżnicowany i obejmował wiele szczebli: od zwykłego wiejskiego pisarza do najwyższego dostojnika – wezyra. Droga do urzędów była długa i bardzo żmudna. Wiodła ona przez naukę w szkołach. Zdobyte wykształcenie zwalniało z ciężkiej pracy fizycznej. Droga ta była otwarta także dla zdolnych ludzi z niższych warstw społecznych. Sprawny aparat urzędniczy zapewniał działanie państwa. Podobną rolę pełnili kapłani. Rozbudowany panteon wymagał wielu osób do obsługi świątyń i rozbudowanych form kultu religijnego. Wzrost potęgi kapłanów prowadził czasem do konfliktów z władzą państwową. Kapłani niekiedy odgrywali rolę czynnika destabilizującego państwo, gdyż dążyli do wzrostu znaczenia swych świątyń. Rola kapłanów wzrastała wskutek bogactwa świątyń do tego stopnia, że zaczęli oni sięgać po władzę za czasów VII X dynastii. XII dynastia była faktycznie dynastią kapłanów boga Amona z Teb.

Najwyższą grupę w społeczeństwie stanowiła rodzina panująca, której przewodził król. Zwykło się go określać mianem faraona, co jest terminem greckim i pochodzi ze zniekształconego terminu egipskiego “peraa” (lub “piro”), co oznacza “wielki dom”. Faraon był władcą absolutnym, uważanym za żyjącego boga lub – w późniejszym okresie – jego syna. Dzięki temu faraon sprawował władzę nie tylko polityczną, ale również religijną. Obowiązkiem panującego było zapewnienie porządku i bezpieczeństwa w państwie. Władza panującego była dziedziczna, lecz wielokrotnie zdarzały się uzurpacje, które usuwały dotychczas panujące dynastie i wynosiły nowe.
W życiu społecznym Egiptu uderzają dwie ciekawe cechy. Jest to niewielka, jak na czasy starożytne, ilość niewolników oraz duża samodzielność kobiet. Niewolnicy byli zwykle jeńcami wojennymi lub nabytkami w ramach wymiany handlowej z innymi państwami. Kobiety w Egipcie miały prawo do własnych majątków, dzieci dziedziczyły majątki w linii matki, a królowe, siostry i małżonki faraonów często współrządziły krajem. Zdarzyła się nawet w dziejach Egiptu kobieta – faraon. Była to królowa Hatszepsut.

Egipt, dzieje polityczne

Już w starożytności zdumiewano się trwałością państwa i społeczeństwa egipskiego. Jego niezmienność, przywiązanie do tradycji były czymś niezwykłym w czasach szybkich zmian, powstawania i upadania państw. Żyjący w IV w. p.n.e. kapłan egipski Menaton wyodrębnił w dziejach Egiptu 31 dynastii. Obecnie dzieje tego państwa dzieli się na następujące etapy:

Już w IV tysiącleciu p.n.e. na terenie Egiptu zaczęły powstawać drobne państewka. Wedle tradycji, Dolny i Górny Egipt zjednoczył Menes – twórca I dynastii. Miał on założyć stolicę państwa, miasto Memfis. Władza państwowa posiadała charakter absolutny, a ludność została zaprzęgnięta do wielkich prac irygacyjnych. W czasach Starego Państwa podjęto również wielkie prace budowlane, których widocznym do dzisiaj znakiem są grobowce faraonów – piramidy. Dzieje Egiptu obfitują w powtarzające się najazdy obcych ludów. Obok zniszczeń materialnych i przejściowej destrukcji państwa przynosiły one także nowe zdobycze cywilizacyjne, np. dzięki Hyksosom, którzy podbili Egipt około1680 r. p.n.e., przeniesione tam zostały takie przedmioty jak tarcze, miecze, hełmy, wozy bojowe, oraz umiejętność hodowli koni.
Największą potęgę Egipt osiągnął w czasach Nowego Państwa. Za panowania Totmesa III zajęta została Palestyna i Fenicja, a faraon otrzymał daniny od Asyrii, Hetytów i Babilonii. Apogeum świetności Egiptu były czasy panowania Amenhotepa III (1405 – 1362 r. p.n.e.). Podstawą potęgi egipskiej była w tym czasie znakomicie zorganizowana armia. Jej podstawę stanowili oszczepnicy oraz łucznicy. Nowością w uzbrojeniu był lekki wóz bojowy ciągnięty przez konie. Ekspansja w Azji Zachodniej zrodziła konflikt z innymi państwami. Szczególnie groźni byli Hetyci. Starcia z państwami azjatyckimi doprowadziły do utraty części zdobyczy. Próbę ich odzyskania podjął Ramzes II (1304 – 1237 r. p.n.e.). Rywalizację hetycko – egipską o panowanie w tej części Azji zakończył około 1200 r. p.n.e. najazd tzw. ludów morza. Egipt utracił południową Syrię, Palestynę, a na południu Nubię.

Ostatnią niezależną dynastią w dziejach Egiptu była dynastia saicka. Jej panowanie przerwał najazd Persów. W 525 r. p.n.e. król Persji pokonał armię egipską w bitwie pod Peluzjum. Od tego czasu Egipt nigdy już nie odzyskał samodzielności. W 332 r. p.n.e. Persowie zostali pokonani przez Aleksandra Wielkiego. Po śmierci Aleksandra państwo egipskie stało się królestwem hellenistycznym pod rządami greckiej dynastii Ptolemeuszów (Lagidów), a w 31 r. p.n.e. po klęsce ostatniej królowej tej z dynastii Kleopatry i Marka Antoniusza, weszło jako prowincja w skład państwa rzymskiego.

Egipt, kultura

Dla zrozumienia kultury egipskiej konieczne jest poznanie religii. Była to religia politeistyczna, czyli dopuszczająca wiarę w wielu bogów. Egipski panteon był bardzo bogaty. Na szczycie hierarchii bogów stał Re, bóg tarczy słonecznej. Drugim bóstwem był Ozyrys, w którym widziano opiekuna natury, a jednocześnie boga świata umarłych. Ważne miejsca w panteonie zajmowali Horus (opiekun niebios i władzy faraona) oraz bogowie dwóch stolic: Ptah (Memfis) i Amon (Teb). Wśród bogiń czczono Hathor i Izydę. Łączenie bogów było często efektem przemian politycznych. Umiejscowienie stolicy całego państwa w Tebach spowodowało szybki rozwój kultu Amona i połączenie go z kultem Re (AmonRe). Cechą charakterystyczną wizerunków bogów było przedstawianie ich w postaci zwierząt lub ludzi z głowami zwierzęcymi. Wydaje się, że jest to pozostałość dawnych kultów animistycznych. Kult bogów sprawowali kapłani. Początkowo faraon był najwyższym kapłanem, ale ostatecznie funkcje sakralne i polityczne zostały rozdzielone i pojawił się oddzielny urząd arcykapłana. Świątynie, ob.ok pałaców królewskich i grobowców, były największymi budowlami wznoszonymi w Egipcie.

Egipcjanie wierzyli w życie pozagrobowe. Zakładali jednak, że jest ono nieodłącznie związane z istnieniem ciała, które jest siedzibą duszy. Dlatego, by uchronić je przed rozkładem, rozwinęła się skomplikowana praktyka mumifikowania zwłok. By zapewnić szczątkom doczesnym spokój, wznoszono grobowce. Ich wielkość i zamożność wyposażenia świadczyła o pozycji materialnej zmarłych. Na początku III dynastii pojawiły się wielkie grobowce – piramidy. Jednak nie zabezpieczały one dostatecznie ciał zmarłych władców. Stąd też poczęto chować ich w specjalnie ukrytych grobowcach w tzw. Dolinie Królów. Jednak już w starożytności większość z nich została obrabowana. Stąd też wielką sensacją było odkrycie w 1922 r. grobowca jednego z mało znanych faraonów z czasów Nowego Państwa – Tutanhamona. Dzięki niemu mamy wyobrażenie o wielkości darów grobowych składanych wraz z faraonem do grobowca.

Jednym z największych osiągnięć kultury egipskiej było pismo. Pojawiło się ono z powodów czysto praktycznych do prowadzenia zapisów gospodarczych (wykazy inwentarza, wielkości plonów, zgromadzone zapasy). Pismo to wywodzi się z rysunków przedstawiających ludzi, zwierzęta, rzeczy. Grecy nadali pismu egipskiemu nazwę hieroglifów. Do codziennego użytku pismo hieroglificzne zostało uproszczone do postaci tzw. pisma hieratycznego (kapłańskiego), a to z kolei do tzw. pisma demotycznego (popularnego). Najczęściej stosowanym materiałem piśmiennym był kamień, w którym rzeźbiono oficjalne teksty (modlitwy, rozporządzenia władców) oraz papirus, czyli specjalnie preparowane łodygi rośliny o tej samej nazwie. Pisano na nim trzcinką maczaną w tuszu.

Starożytni Egipcjanie mogli poszczycić się wieloma osiągnięciami naukowymi. Na szczególną uwagę zasługują osiągnięcia w naukach ścisłych – matematyce i astronomii. Rozwiązywano zadania z geometrii (obliczano pola powierzchni) i algebry. Obserwacje astronomiczne umożliwiły stworzenie kalendarza słonecznego i obliczenie długości roku (365 dni; 12 miesięcy po 30 dni oraz 5 dni dodawanych na końcu roku). Wielkie osiągnięcia miała egipska medycyna. Wśród lekarzy nastąpiła specjalizacja, według rodzajów leczonych chorób. Przy świątyniach istniały wielkie szkoły medyczne, w których przeprowadzano tak skomplikowane zabiegi jak trepanacja czaszki.