Szkolnictwo polskie pod zaborem austriackim
W zaborze austriackim w pierwszej połowie XIX w. szkolnictwo było germanizowane. Ucisk narodowy był w nim obecny. szkolnictwo było tam słabo rozbudowane i o niskim poziomie. Nauczycielami zostawali przeważnie Niemcy, a język polski dopuszczony był tylko w szkołach parafialnych. Niemieckie były szkoły średnie i uniwersytet lwowski. Sytuacja zmieniła się, kiedy w okresie przekształcania monarchii austriackiej w Austro-Węgry poszczególne kraje uzyskiwały samorządy terytorialne i własne sejmy. Prawdopodobnie najszerszą autonomię miała w latach 1861 – 1873 Galicja. To dawało możliwość rozwoju kultury narodowej, w tym szkolnictwa polskiego. Z drugiej strony zacofanie gospodarcze, tych terenów i konserwatyzm elit społecznych były przeszkodą w szerzeniu oświaty wśród dzieci z warstw niezamożnych. Szkolnictwo elementarne w połowie obejmowało zaledwie 23% dzieci w wieku 6 – 12 lat.
Józef Dietl (1804-1878, działacz burżuazji galicyjskiej, wybitny lekarz, profesor i rektor U.J., pierwszy autonomiczny prezydent Krakowa, poseł na Sejm Krajowy oraz członek Rady Państwa w Wiedniu) ogromnie dużo zrobił na polu reorganizacji i repolonizacji szkolnictwa w Galicji. Dzięki niemu została powołana w 1866 r Rada Szkolna Krajowa, odrębna przez pewien czas galicyjska władza oświatowa nad szkołami ludowymi i średnimi. Do jej kompetencji należał nadzór pedagogiczny, mianowanie nauczycieli, układanie programów, zatwierdzanie podręczników. Językiem wykładowym – język polski; następuje sekularyzacja szkół (nauczanie religii pozostaje); szkoła ludowa – obowiązkowa i bezpłatna - nabiera charakteru ogólnokształcącego; powstają udoskonalone seminaria nauczycielskie; rozwijają się gimnazja klasyczne; są tworzone szkoły i kursy przemysłowe oraz rzemieślnicze. Postępowym dążnościom przeciwdziała konserwatywny obóz tzw. Stańczyków (m.in. próby dzielenia szkół ludowych na dwa zróżnicowane typy : miejski i wiejski, a także zwiększenie obciążeń finansowych rodziców gimnazjalistów), lecz narastający polityczny ruch chłopski (zorganizowany pod koniec wieku w Stronnictwie Ludowym) skutecznie walczy z hamowaniem oświaty ludowej. Dzieci chłopskie stawały się coraz częściej uczniami gimnazjów, co otwierało drogę do uniwersytetu.
Sprawy oświaty ludowej w Galicji były przedmiotem aktywnych starań różnych organizacji społecznych oraz związków nauczycieli. W 1882 r. Powstaje Macierz Polska we Lwowie, która publikuje tanie wydawnictwa książkowe ( ok. 250 tytułów) oraz gazety. Podobne instytucje powstają wkrótce w innych regionach, np. w Cieszynie (1885 – Macierz organizuje przede wszystkim polskie szkolnictwo; od ochronek do gimnazjów; w sumie 55 placówek) oraz w Warszawie pod nazwą Polska Macierz Szkolna (1905 – pierwotna nazwa Macierz Szkolna Królestwa Polskiego; w 1906 r. w 680 szkołach kształciła 63 tys. uczniów, prowadziła również ochronki, biblioteki, czytelnie i dokształcanie dorosłych).
Lekarz Henryk Jordan, inny profesor U.J. (filantrop, działacz społeczny), założył w 1889r. w Krakowie park zabaw, którego celem było organizowanie wolnego czasu dla młodzieży. Prowadzono w nim zajęcia dla dzieci i młodzieży nie mających należytej opieki i odpowiednich warunków w domu rodzicielskim. Zajęcia te były prowadzone przez wykwalifikowanych przewodników – instruktorów. Park Jordana dał początek tzw. Jordanowskim parkom i ogrodom zabaw dla dzieci i młodzieży w całej Polsce.
W zaborze austriackim działały dwa silne centra kultury i nauki: Kraków i Lwów. Uniwersytet krakowski – po okresie zniemczenia – wraca w 1870 r. do polskiego języka wykładowego i zaczyna świetnie się rozwijać, gromadząc zawsze spore grono znakomitych uczonych. Od 1897r. dopuszczono do studiów również kobiety. W 1900r. wśród 1405 studentów było 88 kobiet oraz 224 synów chłopskich.
Równie aktywnie działał uniwersytet lwowski, spolszczony na początku lat siedemdziesiątych. Utworzona z Akademii Realno – Handlowej, powstałej w 1835r. - Akademia Techniczna we Lwowie zostaje przekształcona w 1877r. w czterowydziałową uczelnię techniczną pod nazwą Szkoła Politechniczna (od 1919 Politechnika Lwowska). Była to pierwsza – i od 1915r. jedyna – politechnika na ziemiach polskich. W Dublinach pod Lwowem na bazie założonej w 1856r. przez Galicyjskie Towarzystwo Gospodarcze Szkoły Gospodarstwa Krajowego powstaje 1882r. Krajowa Wyższa Szkoła Rolnicza (później Akademia Rolnicza, od 1919 wcielona do Politechniki Lwowskiej).
Z inicjatywy uniwersytetu organizuje się w 1815r. Towarzystwo Naukowe Krakowskie, które od 1872r. staje się Akademią Umiejętności (1919 Polska Akademia Umiejętności), czyli polską akademią nauk, prowadzącą intensywne badania naukowe w wielu dziedzinach i jednocześnie bardzo bogatą działalność wydawniczą w zakresie publikacji naukowych. W okresie niepodległości zostaje uznana przez rząd jako instytucja uprawniona do reprezentowania nauki polskiej.
Bibliografia :
Krasuski J. – Historia wychowania, Warszawa, 1985
Kwieciński Z., Śliwerski B. – Pedagogika cz. 1, Warszawa 2006