Powstania na ziemiach polskich w XIX wieku

Celem mojej pracy jest scharakteryzowanie powstań na ziemiach polskich na przestrzeni XIX w.,czyli wyzwoleńczą walkę zbrojną. Cezurą początkową mojej pracy będzie 29 XI 1830, a więc data wybuchu powstania listopadowego, rozpoczętego atakiem podchorążych na Belweder, a końcową 2 III 1864 r., ukaz cara Aleksandra II uwłaszczający chłopów, będących początkiem końca powstania styczniowego. Terytorialnie praca moja będzie obejmować : królestwo Polskie (związane unią personalną z ces. Rosyjskim) Rzeczpospolitą Krakowską (pozostającą pod nadzorem wszystkich III zaborców do 1846 r.) i Królestwo Galicji i Lodomerii ,oraz Wielki Księstwo Poznańskie (włączone do Królestwa Prus).Częściami składowymi mojej pracy będą: powstanie listopadowe, powstanie krakowskie i rabacja galicyjska, powstanie wielkopolskie oraz powstanie styczniowe. W swojej pracy postaram się udowodnić,że powstania na ziemiach polskich w XIX w. Stały się momentem zwrotnym w tworzeniu się nowoczesnego narodu polskiego, przyspieszając dojrzewanie świadomości narodowej wśród najniższych warstw społecznych.
Wieczorem 29 XI 1830 roku spiskowcy uderzyli na Belweder, aby dokonać zamach na Wielkiego Księcia Konstantego, któremu jednak udało się ukryć. W tym czasie Wysoki z kilkoma zaprzysiężonymi przerwał zajęcia w Szkole Podchorążych wezwał do walki. Cywilni spiskowcy postanowili zwrócić się do biedniejszej ludności Warszawy na Starym Mieście. W ten sposób zgromadzona ludność ruszyła w kierunku Arsenału i go zdobyła. Nad ranem 30 XI Książe Konstanty wraz ze swoim otoczeniem ruszył na południe Warszawy. Tam skupiły się oddziały rosyjskie oraz część wojsk polskich, która nie przyłączyła się do ruchu. Równocześnie doszło do zebrania Rady Administracyjnej, której młodzi spiskowcy usilnie chcieli zaoferować władzę nad państwem. Rada zdecydowała się na rozszerzenie składu o: Adama Czartoryskiego, Joachima Lelewela i Józefa Chłopickiego. 1 XII 1830 roku zostało utworzone Towarzystwo Patriotyczne przez zwolenników powstania. Na prezesa został wybrany Joachim Lelewel, który tak na prawdę nie posiadał rzeczywistej władzy, posiadał ją Maurycy Mochnicki. Głównym celem ich działalności stało się nie dopuszczenie do stłumienia powstania przez ówczesne polskie władze. Rada Administracyjna pozornie zaakceptowała istnienie Towarzystwa, ale jednocześnie przygotowywała jego likwidację. 3 XII 1830 roku Rada Administracyjna przekształciła się w Rząd Tymczasowy, który wraz ze swoimi zwolennikami podburzał tłum przeciwko Towarzystwu Patriotycznemu. 5 XII 1830 roku Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem, w jego imieniu wyruszyła do Petersburga delegacja z petycją do cara, w której zostały zawarte postulaty: respektowania konstytucji, zakaz stacjonowania wojsk rosyjskich w Królestwie, przyłączenie do Królestw ziem zabranych ( Litwa, Wołyń, Podole). Żądano wypełnienia tego, co niegdyś obiecywał car Aleksander I. Powstanie miałoby okazać się walką o konstytucję, a nie o niepodległość. Car Mikołaj I Romanow odrzucił wszelkie rokowania. Chłopicki zrzekł się dyktatury. Towarzystwo Patriotyczne wznowiło swoją działalność i 25 I 1831 sejm przegłosował akt detronizacji cara. Władzę wykonawczą objął Rząd Narodowy. W II 1831armia rosyjska pod dowództwem Iwana Dybicza przekroczyła granice Królestwa Polskiego. Planował on szybki marsz w kierunku Warszawy i jej opanowanie, plan ten jednak nie został zrealizowany. Do pierwszego starcia doszło 14 II 1831 roku pod Stoczkiem, gdzie Polacy odnieśli zwycięstwo, fakt ten podniósł morale armii oraz ludności cywilnej. Mimo to wojska rosyjskie zbliżały się do Warszawy, decydująca o losach stolicy bitwa rozegrała się 25 II 1831 pod Grochowem, gdzie został ranny gen. Chłopicki. Jednak zwycięstwo odnieśli Polacy, gdyż gen. Dybisz zrezygnował z ataku na Warszawę i cofnął oddziały. Nowym wodzem naczelnym został mianowany przez sejm gen. Jan Skrzyneczki. Oddziały polskie ruszyły na wschód w kierunku Sieradza, gdzie odniesiono trzy zwycięstwa: pod Wawrem i Dębem Wielkim (31 III 1831) i pod Igraniami (11 IV 1831). W maju wojska polskie ruszyły w kierunku Łomży i Ostrołęki, marsz był powolny i w rezultacie Skrzynecki umożliwił armii liczącej ok. 77 tys. żołnierzy dowodzonej przez Iwana Paskiewicza połączenie z armią gen. Iwana Dybicza. 26 V 1831 doszło do bitwy pod Ostrołęką, która zakończyła się klęską wojsk polskich. Kiedy armia Paskiewicza bezpośrednio zagrażała Warszawie, 4 IX została wysłana delegacja przez gen. Jana Krukowieckiego, by zacząć rokowania, ale zostały one wkrótce zerwane. 6 IX armia Paskiewicza przepuściła szturm od strony Woli. Doszło do walk, po raz kolejny podjęto próbę rokowań. Obrona Warszawy nie miała już szans. Kazimierz Małachowski (od VIII 1831 naczelny wódz powstania listopadowego) 7 IX podpisał akt kapitulacji Warszawy. Sejm, rząd i wojsko opuściło stolice. Ostatnie posiedzenie sejmu odbyło się 23 IX 1831 roku, gdzie uchwalono „zawieszenie powstania”.
Powstanie listopadowe pokazało siłę i niezłomność polskich dążeń do odzyskania niepodległego bytu państwowego. Stanowiło szkołę patriotyzmu i obywatelskich postaw dla żołnierzy pochodzenia chłopskiego i mieszczańskiego. Stało się inspiracją do rozwoju poezji i literatury patriotycznej. Pomagało w ciężkich latach niewoli zachować tożsamość narodową. Według Andrzeja Szczęśniaka powstanie listopadowe budziło świadomość narodową ludów pozbawionych własnej państwowości, jak Czesi, Słowacy, czy Chorwaci.
Po klęsce powstania listopadowego nie umarły w Polakach dążenia wyzwoleńcze mimo silnych represji cara Rosji Mikołaja I. W Warszawie powstał Związek Narodu Polskiego związany z Towarzystwem Demokratycznym Polskim. Związek i Towarzystwo przygotowały nowe powstanie, które miało się głownie opierać na przyłączeniu chłopów do powstania. Problem dotarcia z agitacją powstańczą do chłopów stanowił dla spiskowców trudność nie do przezwyciężenia. Wybuch powstania ustalono na 21-22 II 1846 roku. Jednak jeszcze przed powstaniem, na skutek donosu władze pruskie aresztowały wyznaczonego na naczelnego wodza, Ludwika Mierosławskiego. Spowodowało to, że do żadnych wystąpień w zaborze pruskim nie mogło dojść. 18 II 1846 roku spiskowcy galicyjscy galicyjscy okolic Tarnowa przystąpili do walki. Nieliczne oddziały wyruszyłyby z różnych stron uderzyć na Tarnów, ale część nie dotarła na umówione miejsce, a część czekała w podtarnowskich lasach na rozkazy, które nie doszły, bo nie miały, od kogo nadejść. Wracający z nieudanego ataku, często wpadali w ręce chłopów, którzy albo ich mordowali na miejscu, albo wydawali w ręce Austriaków. Jednocześnie z próbą ataku niedoszłych powstańców na Tarnów, zaczynała się rabacja chłopska, przez którą chłopi chcieli wymusić na cesarzu zniesienie pańszczyzny. Przywódcą powstania został chłop ze wsi Smarowy koło Jasła, Jakub Szela. Tymczasem w Krakowie 22 II 1846 dowódca wojsk austriackich, które parę dni przedtem wkroczyły do Krakowa, zdecydował się wycofać z miasta wraz ze swoimi oddziałami. Wieczorem tego samego dnia Kraków był wolny, ogłoszono powstanie Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Rząd ogłosił manifest do narodu, w którym zapowiadał przyznanie włościanom własności oraz zniesienie czynszu i pańszczyzny. Dnia 24 II 1846 działacz niepodległościowy, Jan Tyssowski ogłosił się dyktatorem, a jego sekretarzem został spiskowiec Edward Dembowski. Ten ostatni zdawał sobie sprawę, że jedyną szansą dla powstania jest porozumienie z ruchem chłopskim. Zorganizował on wielką procesję z księżmi na czele, która miała wyjść na spotkanie zbliżających się do Krakowa chłopów. Procesja ta wyruszyła 27 II i niemal zaraz po opuszczeniu miasta, dostała się pod kule Austriaków. Zabito Dembowskiego, Dembowskiego Tyssowski z oddziałem opuścił Kraków. Władze austriackie przystąpiły do pacyfikacji ruchu chłopskiego. Stosując chłostę i aresztowania zmuszono chłopów do odrabiania pańszczyzny. Dwa lata po tym wydarzeniu wydarzeń III 1848roku do Krakowa doszła wiadomość wydarzeń wybuch powstania wydarzeń Wiedniu, co obudziło nadzieję Polaków na zmiany. 17 III 1848 powstał w Krakowie Komitet Narodowy. Współpracujący z Ludwikiem Mierosławskim chłopi zaczęli masowo odmawiać wykonania świadczeń pańszczyźnianych. Komitet Narodowy pamiętając o wydarzeniach „rzezi galicyjskiej” wezwał szlachtę do darowania pańszczyzny. Aby uprzedzić działania polskiej szlachty, gubernator austriacki ogłosił w Galicji 22 IV uwłaszczenie chłopów. W ten sposób władze austriackie utwierdziły na wsi obraz dobrego cesarza. Po załagodzeniu niepokojów na wsi Austriacy przystąpili do rozbrajania demonstrantów demonstrantów Krakowie. Wybuchły walki uliczne 26 IV oraz rozwiązano Komitet Narodowy.
Powstanie Krakowskie z 1846 roku trwające 9 dni i przyniosło likwidację Wolnego Miasta Krakowa. Wiosna Ludów w Galicji zakończyła proces uwłaszczenia chłopów w zaborze austriackim.
Kiedy 20 III 1848 roku dotarła do Poznania wiadomość o rewolucji w Berlinie, obudziła ona nadzieję na zmiany. Tego samego dnia został utworzony Komitet Narodowy z udziałem ziemianina Wielkopolskiego, Macieja Mielżyńskiego i Gustawa Potforowskiego, którzy zamierzali wykorzystać rewolucje w Berlinie do uzyskania autonomii. Chłopstwo usuwało urzędników pruskich oraz rozbrajało mniejsze oddziały wojska. Została również zawarta umowa z Rządem w Berlinie w Jarosławiu, w której Ludwik Mierosławski w imieniu Komitetu Narodowego zobowiązał się ograniczyć liczbę oddziałów polskich (kosynierów) do liczby ok.3 tys. W czterech obozach ( Książ, Miłosław, Pleszew, Września) w zamian za reorganizacje prowincji. Umowa ta nie została dotrzymana przez rząd w Berlinie, który dokonał reorganizacji wyłączając część prowincji, którą uznał za niemiecką w tym także Poznań. Dnia 29 IV 1848 roku wojska pruskie zaatakowały obóz kosynierów w Książu. Rząd w Berlinie wycofał się z obietnicy autonomii dla prowincji polskiej.
Wydarzenia te spowodowały, że w okresie Wiosny Ludów sprawa polska stała się symbolem walki o wolność.
Klęska Rosji w wojnie krymskiej oraz klimat reform w cesarstwie rosyjskim 21 II 1861 roku zachęcił społeczeństwo Warszawy do wyrażenia poparcia dla uwłaszczenia chłopów. 27 II podczas kolejnej manifestacji w Warszawie, wojska rosyjskie zastrzeliły robotnika, 2 ziemian, rzemieślnika i ucznia. Reakcją władz rosyjskich na demonstracje w Warszawie stało się przyśpieszenie ukazu uwłaszczającego chłopów w Rosji, nastąpiło to w III 1861 roku. Chłopi mieli wykupić ziemie od państwa, przy czym płatność była rozciągnięta na kilkadziesiąt lat. Reformy cara Aleksandra II nie zadowoliły chłopów. Rozczarowanie reformą wyzwoliło nową fale powstań chłopskich w latach 1861-1863. Reforma uwłaszczeniowa nie objęła chłopów w Królestwie Polskim. W środowisku patriotów, wywodzących się z różnych grup społecznych, zaczęły się wyodrębniać się dwa skrzydła. Zyskały one nazwę obozu „białych” i „czerwonych”. Biali byli umiarkowanymi działaczami wywodzącymi się z Delegacji Miejskiej, Towarzystwa Rolniczego, środowisk liberalnych i konserwatywnych. Byli zwolennikami korzystania z uzyskanych od cara ustępstw, ale bez żadnych zobowiązań z ich strony. Postulowali prowadzenie pracy organicznej (wywodziła się z teorii H.Spensera, który reprezentował nurt filozofii- ewolucjonizm. Wskazał on analogię między organizmem społecznym, a ludzkim. Pozytywiści uważali, że społeczeństwo polskie jest właśnie takim organizmem, a każdy człowiek jest jego organem. Aby cały organizm był silny i zdrowy, silne i zdrowe musiały być jego organy. Postulowali oni umocnienie przemysłu, handlu, rolnictwa, całej gospodarki, bo tylko mocny ekonomicznie naród może myśleć o odzyskaniu niepodległości) i uwłaszczenie chłopów za pełnym odszkodowaniem dla dziedziców. Nie chcieli dopuścić do niekontrolowanego wybuch powstania, ale jednocześnie widząc rozwój organizacyjny obozu „czerwonych” dążyli do tworzenia przeciwwagi dla zbyt radykalnych programów i czynów. Działaniami „białych” kierowała sześcioosobowa Dyrekcja Krajowa (m.in. działacz gospodarczy i faktyczny przywódca Dyrekcji –Leopold Kronenberg, działacz polityczny, przywódca millenerów- Edward Urgens, działacz niepodległościowy- Karol Konstanty Majewski). Dyrekcja zbliżała się do obozu ugody z carem Aleksandrem II. Deklarowała gotowość uspokojenia kraju pod warunkiem przyłączenia Litwy do Królestwa Polskiego oraz nadaniu konstytucji. „Czerwoni” –radykalni działacze (m.in. przywódca lewicy-Jarosław Dąbrowski, spiskowiec- Narcyz Jankowski, działacz lewicowy- Zygmunt Sierakowski). Dążyli oni do utworzenia jednolitej sieci konspiracji podporządkowanej dyrektywą centrali. 17 X 1861 roku powołali Komitet Miejski przekształcony w IV 1862 w Komitet Centralny Narodowy, który współpracował z polskimi oficerami Armii Carskiej- Zygmuntem Sierakowski i Jarosławem Dąbrowskim, opracowywał plan powstania i rozbudowywał aparat tajnego państwa polskiego: władze wojewódzkie, powiatowe, miejskie, policję oraz pocztę. „Czerwoni” postulowali zmożone przeprowadzanie akcji i doprowadzenia tą droga do wybuchu ogólnonarodowego powstania. Współpracowali z tajną organizacją oficerską oraz z rosyjską „Ziemią i Wolą”. Kolor czerwony był symbolem ich chęci walki o niepodległość i równość społeczną. Jeszcze inną koncepcję reprezentował margrabia Aleksander Wielopolski (naczelnik Rządu Cywilnego od 18 VI 1862 do 12 IX 1863- faktycznie do 16 VII) dążył do pokojowego poszerzania autonomii Królestwa Polskiego i ugody z caratem. Jednocześnie chłopi Królestwa Polskiego, dodatkowo zachęcani uchwałą Towarzystwa Rolniczego, odmawiali pańszczyzny, a ludność bezrolna coraz głośniej domagała się nadziału gruntów. Polityka ugody prowadzona przez Wielopolskiego poniosła ostatecznie klęskę jesienią 1862roku. Hrabia upatrywał głównego oponenta swych planów w obozie „czerwonych”. Uważał, że aby skutecznie rozprawić się z „czerwonymi” trzeba dokonać poboru młodzieży do carskiego wojska, gdyż to wśród niej kryją się najbardziej radykalne grupy. Pobór do wojska, w którym służba trwała od 10 do 25 lat miał na celu usunięcie z kraju elementów rewolucyjnych. Pobór zwany „Branką” tym razem dotyczył młodzieży miejskiej, podejrzanej o działalność polityczną. Rekruci mieli być brani według imiennych wykazów, przy czym kontyngent wyznaczono na 2,5tys. osób. Cel tej polityczno-wojskowej akcji nie został przez władzę osiągnięty. Znaczna część młodzieży opuścił, bowiem Warszawę, aby schronić się w okolicznych lasach. „Branka” została przeprowadzona siłami policji i carskiego wojska w nocy z 14 na 15 I 1863 roku. Istniał, bowiem realna groźba dekonspiracji planów powstańczych. Powstańczych tej sytuacji „czerwoni” byli zmuszeni podjąć walkę w terminie niedogodnym, przedwczesnym (powstanie planowano na wiosnę 1863). W dniu wybuchu powstania 22 I 1863 roku Centralny Komitet Narodowy Ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wydał manifest programowy oraz dwa dekrety o uwłaszczeniu chłopów i nadaniu ziemi bezrolnym. Organizacja Narodowa w Królestwie liczyła około 25 tys. zaprzysiężonych powstańców, powstańców, których nie wszyscy stawili się na miejscu zbiórki, a broń palną posiadało tylko parę tysięcy.Siły te miały jako przeciwnika ponad 100 tysięczną armię rosyjską wyposażoną w 176 dział. Wszystko zależało od tego czy powstanie pociągnie za sobą masy chłopskie. W Paryżu zapanowało zakłopotanie, gdyż cesarz Francuzów Napoleon II doprowadził właśnie do zbliżenia z Rosja. W tym czasie Królestwo Prus skoncentrowały na granicy z Królestwem Polskim siły i zaoferowały swoją pomoc w stłumieniu powstania. Dnia 8 II 1863 specjalny wysłannik Berlina, gen Gustar Alvensleben podpisał tzw. Konwencję Alvenslebena, która dopuszczał przemarsz wojsk jednej ze stron przez terytorium drugiej w pogoni za powstańcami polskimi. Napoleon III wykorzystał nowy obrót sprawy polskiej do uzyskania nabytków terytorialnych od Prus i zaproponował Austrii przymierze, które mogło doprowadzić do zmiany sojuszy europejskich. Powstanie styczniowe po raz kolejny po powstaniu listopadowym umiędzynarodowiło sprawę polską. Na umiędzynarodowienie w wyniku powstania liczyli zwłaszcza „biali”. Francja. Wielka Brytania Austria ustaliły 6 punktów międzynarodowych negocjacji w sprawie polskiej. Do postulatów tych należały: amnestia, pewien zakres autonomii, dopuszczenie Polaków do urzędów, swoboda sumienia, polski język urzędowy i zgodny z prawem system rekrutacji do wojska. Car Aleksander II odrzucił w VII 1863 te sugestie. Niedawni przeciwnicy Rosji z wojny krymskiej nie byli jednak gotowi angażować się przeciw niej ponownie. Papież Pius IX oraz katolicy Ew Francji i Włoszech popierali Polaków ze względu na wyznanie. Szeregi powstańcze zasilili cudzoziemcy: Czesi, Włosi (Franciszek Nullo), Węgrzy (Otton Esterhary), Francuzi (Franciszek Rochebrun, Emil Faucheux) i Niemcy. Carski ukaz uwłaszczeniowy z 1861 roku zahamował ferment na wsi rosyjskiej. Walki na ziemiach polskich przybrały, więc charakter wojny polsko –rosyjskiej. Zwłaszcza od czasu, gdy stały się one przedmiotem rokowań międzynarodowych. Międzynarodowych lipcu Wielopolski wyjechał za granicę, a w następnym miesiącu car Aleksander II odwołał swojego brata, Wielkiego Księcia Konstantego Konstantego mianował namiestnikiem gen. Fiodora Berga. Berg terroryzował ludność i ściągał kontrybucję. Co miało podciąć finanse polskiego ruchu narodowego. W VIII 1863 roku „czerwoni” zarzucili Rządowi Narodowemu bierność, zwłaszcza w kwestii chłopskiego pospolitego ruszenia, a także fiasko interwencji międzynarodowej. We IX przewagę w rządzie zdobyli znów radykalni działacze. Posunięcia „Czerwonych” Radykałów spotykały się z krytyką bardziej umiarkowanych członków kierownictwa, którzy w porozumieniu z Hotelem Lambert wysunęli kandydaturę Romualda Traugutta na dyktatora powstania. Traugutt był emerytowanym podpułkownikiem. Włączył się do powstania w VII 1863 walcząc jako dowódca oddziału na Polesiu. Nie powołał on kolejnego rządu, lecz decyzję podejmował jednoosobowo, przy czym odezwy i korespondencję rządowe sygnowane były nadal trójherbową pieczeń rządu. W obliczu kryzysu, jakie przeżywało powstanie jesienią 1863 Traugutt zreorganizował kierownictwo powstańcze, podporządkowując naczelnikom wojskowym administrację cywilną. Mimo, że został dyktatorem z ramienia „Białych” Białych kwestii społecznej nawiązywał do programu „Czerwonych”. Plany przetrwania ruchu powstańczego w miesiącach zimowych 1864 roku jego rozszerzenia na wiosnę zostały przerwane aresztowaniem Traugutta 11 IV 1864 roku. Najdłużej przetrwał oddział księcia Stanisława Porzuskiego na Podlasiu, do wiosny 1865 roku. 2 III 1864 car Aleksander II ogłosił dekrety uwłaszczające chłopów także w Królestwie Polskim. Nadawały one chłopom własność ziemi przez nich użytkowanej. W zamian musieli płacić wieczysty podatek gruntowy, z którego władze maiły wypłacać odszkodowanie właścicielom ziemskim. Nie zniesiono natomiast serwitutów, które pozostały zarzewiem konfliktów między dworami, a wsią. Dekrety uwłaszczeniowe skutecznie odstręczyły chłopów od powstania. Zamiast kontynuować beznadziejną walkę z zaborcą, coraz liczniejsi chłopi decydowali się skorzystać z ukazów carskich. Powstanie zakończyło się klęską. W walkach poległo ok.20 tys. powstańców, prawie 2 tys. zostało straconych, bądź zmarło w więzieniach
Mimo zapowiedzi uwłaszczenie i początkowego sporego poparcia ze strony chłopstwa, przywódcą nie udało się zmobilizować tak masowego ich udziału, by mogło to zrównoważyć przewagę wojsk rosyjskich w Królestwie Polskim. W wyniku klęski w polskiej myśli politycznej dokonał się prawdziwy przewrót. Na dłuższy czas zerwano z ideą walki zbrojnej o niepodległość. Mimo początkowych potępień powstania, weszło ono do tradycji narodowej jako przykład męstwa, determinacji, poświęcenia i znakomitej konspiracji. Przelana krew stała się dla następnych pokoleń zobowiązaniem do podejmowania- w różnych formach i okolicznościach- starań o odzyskanie niepodległości. Powstanie stanowiło moment zwrotny w historii narodu polskiego, przyśpieszając dojrzewanie świadomości narodowej wśród najniższych warstw ludności.
Powstania polskie na ziemiach polskich w XIX wieku miały ogromne znaczeniu w tworzeniu nowoczesnego narodu polskiego. Umiędzynarodowiły sprawę polską, sprawiając, że nie jednokrotnie znalazła się ona na arenie międzynarodowej. Polska stała się symbolem niezłomności w dążeniu do odzyskania niepodległości. Powstania unarodowiły obywateli pochodzenia chłopskiego i mieszczańskiego.