Problem uwłaszczenia chlopów na ziemiach polskich w XIX wieku
Przed przystąpieniem do szczegółowego omówienia tematu - bardzo istotnego dla kształtowania się ustroju społeczno-gospodarczego oraz politycznego ziem polskich we władaniu zaborców - dla lepszego zrozumienia problemu, rozpocznę od przytoczenia definicji podstawowych pojęć.
Feudalizm (z łaciny feudum - prawo do rzeczy cudzej) - ustrój społeczno-polityczny opierający się na hierarchicznej zależności (wasalności) jednostek pomiędzy sobą. Feudalizacja stosunków społecznych rozpoczęła się jeszcze w epoce starożytnej, przybrała na sile w średniowieczu w VII-IX w. By osiągnąć swą klasyczną postać w X-XIII w Europie Zachodniej. Ślady feudalizmu w postaci pańszczyzny przetrwały w Polsce do XIX wieku, a w niektórych regionach Węgier i należących wówczas do nich Orawy i Spiszu nawet do początków XX wieku.
Feudalizm lub system feudalny stanowi jeden z porządków (ustrojów) państwa. Dawniej polegał on na tym, że cesarz przydzielał książętom, później także szlachcie, swoje ziemie jako lenno, ci z kolei przydzielali je swoim zarządcom, a oni poszczególnym chłopom. Feudalizm jako system hierarchicznej zależności jednostek był systemem zdominowanym przez elementy tradycyjne, co oznacza, że władzę w nim z reguły sprawowali ludzie "szlachetnie urodzeni". Najbardziej istotnymi elementami feudalizmu były: wasalstwo, stosunki lenne, prywatne zamki obronne, rycerstwo.
Chłopi lub włościanie - warstwa społeczna zamieszkująca tereny wiejskie dominująca w społeczeństwach przedprzemysłowych, zajmująca się produkcją rolną. Chłopów charakteryzuje specyfika warunków życia, obyczajów i tradycji, wynikająca z powiązania warsztatu produkcyjnego z gospodarstwem domowym oraz uzależnienie procesu produkcji od warunków naturalnych.
Poddaństwem określana jest forma uzależnienia chłopów od pana w społeczeństwie feudalnym.
Wyróżniamy trzy rodzaje poddaństwa:
• osobiste
• gruntowe
• sądowe
Poddaństwo pojawiło się w Polsce w XII wieku, zostało zlikwidowane w XIX wieku.
Pańszczyzna to powinność, która polegała na tym, że poddani chłopi zobowiązani byli do wykonywania różnych prac w gospodarstwie pana (orka, siew, zbiory, wypas bydła, podróże z produktami pana na targ itp.
Uwłaszczenie chłopów - uwolnienie chłopów od poddaństwa i nadanie im na własność uprawianej przez nich ziemi w zamian za zwrot jej części lub za opłatą.
Na terenach Polski uwłaszczenie przeprowadzili w XIX wieku zaborcy.
W zaborze pruskim w 1811 roku został wydany edykt o uwłaszczeniu. Proces uwłaszczenia trwał do połowy lat sześćdziesiątych XIX wieku.
W zaborze austriackim uwłaszczenie rozpoczęło się w 1848 roku i trwało około dziesięć lat.
W zaborze rosyjskim edykt uwłaszczeniowy wydał rząd powstańczy w 1863 roku. Jednak praktycznego uwłaszczenia dokonał ukaz carski z 1864 roku.
Uwłaszczenie chłopów to proces nadania chłopom własności ziemi, oznaczający likwidację ich zależności feudalnej od panów. W zaborze pruskim edykt z 1811 przewidywał w zamian za uwłaszczenie odstąpienie przez chłopów dworowi 1/3-1/2 użytkowanej przez nich ziemi - jedynie w Wielkopolsce według reformy z 1823 wykup płacono w pieniądzach. W 1816r. zasięg reformy ograniczono do gospodarstw sprzężajnych (posiadających konie lub bydło pociągowe), ponadto później na Śląsku i w Wielkopolsce do posiadających 25 morgów magdeburskich (1 morga magdeburska to ok. 0,25 ha). Reforma ciągnęła się 40 lat. W 1850 ostatecznie uwłaszczono małorolnych w zaborze pruskim .Tzw. regulacje na tych terenach w I połowie XIX wieku oznaczały przejście gospodarstwa rolnego na własność chłopa i uwolnienie go od pańszczyzny w zamian za oddanie obszarnikowi części gruntów lub wykup, czasem były połączone z zamianą ziemi. Pojęciem „reformy regulacyjne” często określa się uwłaszczenie chłopów w zaborze pruskim.
W Galicji ogłoszono uwłaszczenie chłopów w 1848r., a wywalczyło je powstanie chłopskie (1846r.) i Wiosna Ludów. Formalnie chłopi Galicji otrzymali ziemię bezpłatnie, wykup jednak był zamaskowany w formie podatków.
Na podobnej zasadzie oparły się w 1864r. reformy uwłaszczeniowe rządu carskiego w Królestwie Polskim (ukaz z 18.03.1864), gdy pod wpływem powstania styczniowego chłopi przestali płacić czynsz i okup pańszczyzny. Carat nie mógł dać wsi mniej niż powstańcze dekrety uwłaszczeniowe z 1863r. W Galicji i Królestwie Polskim chłopi w większości utrzymywali serwituty. Były to uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich lasów i pastwisk, wywodzące się z epoki feudalnej. Podczas uwłaszczenia chłopów zarówno w Galicji, jak i w Królestwie Polskim przyznano obszarnikom własność terenów obciążonych serwitutami, a chłopom zastawiono prawo ich użytkowania. Były one powodem licznych zatargów między wsią a dworem. Zlikwidowano je w większości na schyłku XIX wieku, przeważnie zgodnie z interesami obszarników, a ostatecznie zanikły w okresie międzywojennym. Białostockie podlegało rosyjskiej reformie z 1861r. z późniejszymi modyfikacjami z 1863-64. Chłopów obciążono tu bezpośrednim wykupem. Uwłaszczenie chłopów odegrało wielką rolę w przejściu od feudalnej do kapitalistycznej formacji społeczno- gospodarczej w Polsce, jak i w całej Europie, przeprowadzono je, zachowując obok uwłaszczonej wsi także obszarniczy folwark (pruska droga rozwoju kapitalizmu w rolnictwie).
Kapitalizm to system gospodarczy opierający się na zasadach:
• wolnego obrotu towarami i usługami
• wolnej konkurencji pomiędzy podmiotami gospodarczymi
• wolnego obrotu kapitałem oraz środkami produkcji
Nazwa kapitalizm jest często używana dla określenia systemu społecznego, gospodarczego i politycznego występującego w krajach zachodnich.
Kapitalizm wymaga stabilnego pieniądza. W krajach z wiarygodną polityką monetarną jest to waluta lokalna, w innych krajach jest to często bardziej wiarygodna waluta obca (np. dolary) lub w dawniejszych czasach kruszce (złoto lub srebro).
Kapitalistyczny system produkcji był także przedmiotem badań Karola Marksa. Sformułował on tzw. teorię wartości dodatkowej, uznając za istotę systemu kapitalistycznego systematycznie odbieranie pracownikowi części wypracowanej przez niego wartości przez kapitalistę. Marks był także autorem tezy o cyklicznym i nieuniknionym charakterze kryzysów gospodarki kapitalistycznej.
Rozwiązanie kwestii chłopskiej dotyczyło zniesienia poddaństwa włościan, zniesienia pańszczyzny (formy renty feudalnej polegającej na przymusowej pracy chłopów na rzecz pana wykonywanej w zamian za użytkowanie ziemi), zniesienia oczynszowania (formy renty feudalnej polegającej na tym, że włościanie musieli składać właścicielom ziemi opłatę pieniężną lub daninę w naturze w zamian za użytkowanie ziemi) oraz uwłaszczenia chłopów (nadania im uprawianej ziemi na własność). Natomiast w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku, gdy wyżej wymienione problemy zostały na ziemiach polskich rozwiązane, kwestia chłopska nabrała innego znaczenia. Dotyczyła ona walki włościan o prawa polityczne, o reformę rolną, o oświatę na wsi itd. Programy rozwiązania kwestii chłopskiej na ziemiach polskich pojawiły się już u schyłku XVIII wieku - podczas powstania kościuszkowskiego, kiedy to 7 maja 1794 roku Kościuszko ogłosił tzw. Uniwersał Połaniecki znoszący przywiązanie włościan do ziemi pod warunkiem spłacenia przez nich podatków i długów, likwidujący władzę sądową panów nad chłopami, umacniający prawa włościan do uprawianej ziemi oraz zmniejszający wymiar pańszczyzny. Reformy Uniwersału Połanieckiego, w związku z rychłym upadkiem powstania i rozbiorem Polski (1795), okazały się nietrwałe. W XIX wieku państwo polskie nie istniało na mapach Europy. Było ono podzielone między Rosję, Austrię oraz Prusy. Społeczeństwo polskie składało się w ogromnej większości (około 80%) z chłopów, dlatego też rozwiązanie kwestii włościańskiej było dla Polaków równie istotne jak sprawa odzyskania niepodległości. Na ziemiach polskich powstawały liczne programy rozwiązania kwestii chłopskiej. Do sprawy tej odnosiły się również ugrupowania emigracyjne, które oddziaływały w pewnym stopniu na ziemie polskie.
Powstanie styczniowe 1863-1864 zakończyło się klęską narodu polskiego, podobnie jak powstanie w 1830- 1831,a podstawowa różnica pomiędzy obu tymi powstaniami wynika między innymi, że po 1831 r. nie było zasadniczych zmian w układzie sił społecznych. Zmiany o charakterze przełomowym nastąpiły po roku 1864. Dokonywały się one jako rezultat reform uwłaszczeniowych, w marcu 1864r idąc śladami dekretu styczniowego po 1863r.ogłoszonego przez powstańczy Rząd Narodowy. Ukazy uwłaszczeniowe obejmowały wszystkie kategorie chłopów, we wszystkich kategoriach majątków, wyjąwszy osady przy karczmach, młynach, cegielniach i kuźniach a następnie ziemie oddane w czasową dzierżawę na podstawie pisemnych umów. Zasadniczą treścią tych ukazów było przekazanie całej ziemi posiadanej faktycznie przez chłopów w ich bezwzględną własność, skasowanie wszelkich powinności na rzecz dworu z tytułu użytkowania gruntów, wreszcie przejęcie przez państwo odszkodowania, wypłacanego ziemiaństwu. W ten sposób system poddańczo-pańszczyźniany uległ w Polsce ostatecznej likwidacji. Ukazy carskie odbierały dworowi prawo wyłącznej produkcji i sprzedaży piwa i wódki, a więc prawo propinacji. Które przez wieki stanowiło dodatkowe narzędzie wyzysku wsi przez pana, żerującego na ciemnocie i nałogu ludności wiejskiej. Wielką natomiast wadą omawianych reform było pozostawienie 64 serwitutów leśnych i pastewnych, które ukazy z 1864 r. stabilizowały pod względem prawnym, jako relikt feudalizmu uniemożliwiający prowadzenie racjonalnej gospodarki na terenach objętych uprawnieniami serwitutowymi. Jest bowiem rzeczą zrozumiałą, że o takie tereny nie dbał dwór jako formalny tylko ich właściciel, ani też wieś jako ich użytkownik, nie posiadający jednak w stosunku do nich prawa własności .Do dalszych wad ukazów uwłaszczeniowych należy zaliczyć stworzenie dla folwarku możliwości zaokrąglenia swych posiadłości w toku reformy i zapewnienie mu szansy zagarnięcia najlepszych ziem. Okazywało się, że osady chłopskie, zwłaszcza nowo powstałe, miały często charakter skomplikowanej szachownicy, spychane były na krańce wsi, z reguły obejmując najmniej urodzajne grunty. Ogólnie biorąc reforma rolna zmniejszyła w poważnym stopniu liczbę chłopów bezrolnych, a mianowicie z 1340 tys. do 220 tys. jednocześnie jednak zwiększyła się bardzo wydatnie ilość gospodarstw. Zaznaczyć trzeba, że całość reform uwłaszczeniowych pomyślana była przez rząd carski jako polityczny akt mający na celu pozyskanie chłopa polskiego na rzecz państwowości rosyjskiej poprzez wywołanie wrażenia w oczach wsi, że rząd odgrywa rolę jej opiekuna w konfliktach społecznych z dworem. Chodziło tu wyraźnie o wykorzystanie antagonizmów klasowych w celu zahamowania procesu dojrzewania świadomości narodowej u chłopa polskiego, który to proces przekształcić go miał w czynnik opozycyjny w stosunku do obecnej władzy zaborczej.
W Księstwie Polskim, zbliżone do przeprowadzanych w tym samym czasie regulacji uwłaszczeniowych na ziemiach zajętych przez Prusy, podejmowała na mniejszą skalę średnia własność ziemiańska; natomiast przodowały w nich latyfundia magnackie, a zwłaszcza majątki rządowe i donacyjne, oczynszowane niemal w całości przed uwłaszczeniem. Oczynszowanie, najczęściej połączone z tzw. regulacją gruntów, miało mimo wszystko także dodatni wpływ na rozwój wsi: chłopi zyskiwali względną samodzielność gospodarczą, wciągali się w produkcję rynkową, a ich prawa do ziemi uległy wzmocnieniu (zwłaszcza przy oczynszowaniu wieczystym). Regulacja gruntów przyniosła nie tylko separację użytków wiejskich od folwarcznych, ale też likwidowała tzw. szachownicę, czyli pomieszanie gruntów folwarcznych i chłopskich wewnętrz samej wsi.
Reformy uwłaszczeniowe, choć inny był ich przebieg w każdym zaborze, miały wspólna treść: znosiły poddaństwo, likwidowały pańszczyznę i nadawały chłopom prawo własności do uprawianego gruntu, ale za odszkodowaniem właścicieli, bezpośrednim lub ukrytym ( jako podatek gruntowy).
W zaborze pruskim reforma chłopska, zapoczątkowana zniesieniem poddaństwa osobistego w 1807r., ciągnęła się do końca lat pięćdziesiątych XIX wieku: po 1815r. objęła także Poznańskie. Ograniczała ona możliwość wykupu prawa własności ziemi tylko do większych gospodarstw. Mniejsze działki masowo przyłączano do folwarków. Uwłaszczenie następowało za całkowitym odszkodowaniem, regulowanym w różnych formach ( wielu chłopów musiało np. oddać dworowi połowę gruntu). Ponadto chłopi tracili serwituty. Reforma zupełnie przeobraziła oblicze wsi. W Poznańskiem w 1859r. gospodarstwa o obszarze poniżej 5 morgów ( stanowiące 26,16% wszystkich gospodarstw) miały 0.58% ogólnej powierzchni ziemi uprawnej. Gospodarstwa 5-30-morgowe (30,85%)- 5,16%, gospodarstwa 30-300-morgowe (42,48%)- 32,54%, gospodarstwa 300-600 morgowe (1,01%)-4,39% i wreszcie gospodarstwa powyżej 600 morgów (2,5%)- 57,33%. W 1861r. było w zaborze pruskim 1 mln 398,5 tys. bezrolnych. Posiadacze dużych gospodarstw chłopskich, opartych na pracy najemnej, stanowili 48,3% ludności wsi i mieli w swych rękach aż 81,04% całej drobnej własności ziemskiej.
W zaborze austriackim reformę uwłaszczeniową, połączoną ze zniesieniem poddaństwa, ogłoszono w 1848r., pod presją powstania chłopskiego w 1846 roku w Galicji oraz Wiosny Ludów. Państwo musiało poczynić większe ustępstwa na rzecz wsi. Proces uwłaszczenia trwał do 1857 roku i objął 527 835 gospodarstw. Serwituty utrzymano, a odszkodowanie dla właścicieli przyjęło na siebie państwo. Po uwłaszczeniu grunty folwarczne obejmowały około 5,5 mln morgów (47,2%), chłopskie - 5,7 mln (48,8%), inne drobne wolne grunty- 0,4 mln (4%).
W Królestwie Polskim uwłaszczyły chłopów - wolnych osobiście od 1807r., ale pozbawionych prawa do gruntu (dekret grudniowy) - akty Rządu Narodowego z dnia 22 stycznia 1863 r., wprowadzone w życie przez oddziały powstańcze niemal w całym kraju. Ustały wszelkie świadczenia chłopów na rzecz panów. Carat, aby odciągnąć chłopów od powstania, musiał, więc nie tylko zgodzić się na uwłaszczenie, ale nawet przyznać im stosunkowo większe korzyści. W ten sposób reforma, która miała służyć celom zarówno rozwoju narodu, jak i jego wyzwolenia spod jarzma zaborcy, stała się środkiem zahamowania polskich dążeń odśrodkowych. Carat poszedł na ustępstwa wobec wsi również dlatego, że chłopi w wielu okolicach Królestwa okazali pozytywny stosunek do powstania, udzielając pomocy oddziałom partyzanckim i nierzadko wstępując do ich szeregów. W takiej sytuacji zwyciężyła w Petersburgu polityka szukania w polskim chłopie oparcia przeciwko „ panom i szlachcie”, za cenę reformy dogodniejszej nawet niż uwłaszczenie w samym cesarstwie rosyjskim. W 1864 r. władze ogłosiły nadanie wszystkim chłopom polskim posiadaczom gruntów prawa własności do ziemi - za odszkodowaniem na rzecz obszarników, wypłacanym przez państwo. Serwituty utrzymano. Co więcej, umożliwiono chłopom odzyskanie gruntów i serwituty zagarniętych bezprawnie przez dwory w latach 1846-64. Bezrolnym obiecano przydzielenie ziem z dóbr skarbowych i poduchownych. W rezultacie reformy 695 tys. chłopów otrzymało prawo własności do 8,7 mln morgów. Gospodarstw liczących poniżej 3 morgów ( nie objętych ochroną przed rugami w 1846 r. ani reformami A. Wielopolskiego, wprowadzającymi oczynszowanie z urzędu) było 29,6%. Od 3 do 15 morgów- 40,6%, ponad 15 morgów- 29,8%. Ok. 130 tys. bezrolnych otrzymało karłowate działki, przeciętnie po 3,7 morga; zaspokoiło to głód ziemi tylko w nieznacznym stopniu ( w 1859 r. liczbę bezrolnych szacowano na 1339 tys.). po uwłaszczeniu wielka własność ( prywatna i rządowa) utrzymała przeszło połowę użytków rolnych (10 427 692 morgów). Chłopom nie przysługiwało prawo do starań o odzyskanie nadziałów i serwitutów odebranych im przed 1846 r., a specjalny podatek gruntowy był zamaskowaną forma wykupu prawa własności ( chłopi płacili ok. mln rubli rocznie).
Reformy uwłaszczeniowe, przeprowadzone przez rządy reprezentujące interesy obszarników, pozostawiły obok uwłaszczonej wsi folwark obszarniczy i regulowały stosunki na wsi tak, aby dać maksimum korzyści dworom, a przynajmniej nie przynieść im uszczerbku, dzięki zaś odszkodowaniu i powolności przemian w ustroju rolnym umożliwiały wielkim właścicielom ziemskim przystosowanie do nowych warunków. Była to tzw. pruska droga rozwoju kapitalizmu w rolnictwie, zrealizowana najpełniej w zaborze pruskim, a mniej konsekwentnie, z przyczyn politycznych, w Galicji i Królestwie Polskim.
Rozwiązanie kwestii chłopskiej w znacznym stopniu przyczyniło się do powstawania wśród włościan świadomości narodowej. Warstwa ta wkroczyła do życia społecznego i politycznego, czego wyrazem było powstanie chłopskich partii politycznych w Galicji u schyłku XIX wieku. Chłopskie partie polityczne broniły interesów mieszkańców wsi. Poprzez wzrost świadomości narodowej wśród włościan, wzmocnione zostały znacznie siły polskiego narodu. Rozwiązanie sprawy chłopskiej pociągnęło za sobą wiele następstw społecznych, gospodarczych i kulturalnych. Doprowadziło do nadania chłopstwu ziemi oraz zniesienia poddaństwa i pańszczyzny na ziemiach polskich. Spowodowało ponadto znaczne przyspieszenie procesu przejścia rolnictwa do gospodarki kapitalistycznej, co z kolei stało się przyczyną ożywienia handlu i przemysłu rolno-spożywczego na wsi. Reformy uwłaszczeniowe miały także skutki negatywne. Chłopi wyzwoleni z poddaństwa zostali dopuszczeni do wolnego obrotu ziemią, więc praktykowali zakazane wcześniej działy rodzinne, co wobec dużego przyrostu naturalnego na wsi, powodowało ciągłe dzielenie gospodarstw na mniejsze działki. Panował więc głód ziemi. Najtrudniejsza sytuacja pod tym względem była w Galicji (w końcu XIX wieku 75% gospodarstw w Galicji miało powierzchnię poniżej 10 mórg). W Galicji gospodarstwa chłopskie były uzależnione od dworu. Przyczyną tego faktu było pozbawienie wsi serwitutów. Głód ziemi i wysoki przyrost naturalny na wsi powodował odpływ ludności wiejskiej ze wsi w celu poszukiwania pracy i poprawienia bytu. Był to odpływ do miast, a także emigracja sezonowa (np. do Saksonii, Westfalii, Nadrenii), a nawet emigracja na czas dłuższy lub na stałe (do Europy Zachodniej, do Ameryki Północnej i do Ameryki Południowej). W uwłaszczonej wsi zachodziły także zmiany na płaszczyźnie kulturalnej. Podniosła ona swoją stopę życiową, ale był to awans bardzo ograniczony i hamowany przez proces rozdrabniania gruntów. Część chłopów zaczęła jednak żyć trochę lepiej. W chatach pojawiły się lepsze sprzęty, zamożne chłopstwo zaczęło cenić i pielęgnować strój ludowy, w końcowych latach XIX wieku powszechnie używano na wsi lampek naftowych. Podsumowując, można stwierdzić, że sytuacja chłopów na ziemiach polskich w ciągu XIX wieku poprawiła się.