Socjologia Herbert Spencer

Jednym z prekursorów socjologii i przedstawicielem ewolucjonizmu był Herbert Spencer 1820-1903 , -autor SOCIAL STATICS, THE STUDY OF SOCIOLOGY, oraz 10-ciu tomów SYSTEMU FILOZOFII SYNTETYCZNEJ.
Fascynował on swoich współczesnych, ponieważ ukazywał świat doskonale uporządkowany bez pomocy tradycyjnych autorytetów, świat zrozumiały dla ludzi wierzących tylko w naukę. Spencer zakładał zasadniczą jedność świata i praw nim rządzących jako jedną z przesłanek teorii rozwoju społecznego i przyjmował, że właściwym przedmiotem dociekań naukowych nie jest jakaś jedna wyizolowana dziedzina, lecz świat jako rozwijająca się całość. Spencer wyróżniał trzy fazy i trzy rodzaje ewolucji :
1. nieorganiczną,
2. organiczną,
3. ponadorganiczną.
Faz tych nie oddzielał od siebie ściśle, twierdząc, że wszelkie przejścia dokonywały się jak gdyby samoistnie . Prawa wszystkich trzech faz ewolucji są takie same, ale to nie znaczy, że zjawiska wyższej fazy mogą być zredukowane do zjawisk niższej fazy.

Kiedy mówimy o ewolucji ponadorganicznej, mamy do czynienia z pewną kategorią faktów, które nie występują w świecie organicznym lub tylko nieorganicznym. Są to te wszystkie procesy i wytwory, których powstanie wymaga skoordynowanego działania prowadzącego do rezultatów wykraczających pod względem swego zasięgu i złożoności poza to, co jest osiągalne przez działania jednostkowe. Zakładał niejaką zmienność natury ludzkiej, człowiek rozpatrywany jako członek społeczeństwa jest czymś innym niż człowiek jako przedstawiciel gatunku biologicznego . Społeczeństwo jest dla Spencera częścią natury, zwalcza on wszelkie koncepcje przypisujące stosunkom społecznym charakter konwencjonalny, zarazem jednak utrzymuje fikcję człowieka naturalnego i natury ludzkiej, która jest "antyspołeczna". Pewne zaczątki życia społecznego występują już wprawdzie w świecie zwierzęcym, ale według Spencera - pierwsze skupiska ludzkie ledwie można nazwać społeczeństwami.

Głównym czynnikiem procesu powstawania społeczeństwa jest przyrost ludności. Jego to presja zmusiła ludzi do wejścia w stan społeczny, uczyniła niezbędna organizację społeczną i rozwinęła uczucia społeczne. Człowiek rozwinął również swą inteligencję, sprawność i wynalazczość, inaczej bowiem nie byłby w stanie przystosować się do nowych warunków i musiałby zginąć z braku środków utrzymania.
Instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie się niespołecznego z natury człowieka do -naturalnego- współdziałania z innymi ludźmi, które staje się konieczne w miarę tego, jak ziemia się zaludnia. Im ludzi jest więcej, tym bardziej muszą być zorganizowani -zgodnie z prawem, że przyrost masy powoduje komplikowanie się struktury i różnicowanie funkcji.
Spencer przedstawił cztery główne założenia :
1. żadnej instytucji społecznej nie można traktować jako czegoś, co zostało wymyślone i świadomie wprowadzone w życie
2. zrozumienie i wyjaśnienie instytucji społecznych nie jest możliwe bez uwzględnienia ich genezy i przemian, jakim ulegały.
3. wszystkie instytucje są ściśle ze sobą powiązane, tworząc jeden system społeczny, którego funkcjonowanie zależy od współdziałania poszczególnych części i podsystemów .Pomiędzy tymi częściami istnieje consensus i naruszenie którejkolwiek z nich może zakłócić funkcjonowanie całości.
4. każda instytucja wypełnia określone i sobie właściwe funkcje, jeżeli bierze na siebie wypełnianie funkcji innych instytucji, grozi to naruszeniem równowagi całego systemu i jego regresem do stanu, w którym takie czy inne funkcje się nie wyodrębniły.

Z tego powodu tak niebezpieczne są ingerencje rządu w życie gospodarcze, obyczaje, stosunki rodzinne, religie. Te cztery założenia skupiają się w koncepcji społeczeństwa jako "organizmu". Spencer twierdził, że "zasady organizacji" czy też "ogólne prawa organizacji" organizmów biologicznych i społecznych są takie same, - ta analogia odwoływała się do pięciu podstawowych podobieństw między społeczeństwem a organizmami. :-jedne i drugie cechuje wzrost masy, -w jednych i drugich dokonuje się w miarę wzrostu różnicowanie części i komplikowanie budowy wewn., - w jednym i drugim ma miejsce różnicowanie się funkcji, -w jednym i drugim poszczególne części są od siebie wzajemnie zależne i funkcjonowanie żadnej z nich nie jest możliwe bez funkcjonowania pozostałych, -w jednym i drugim niezbędne dla życia jest wypełnianie odpowiednich funkcji. Całość jest trwalsza od któregokolwiek ze swych składników.
Twórca "ZASAD SOCJOLOGII" dostrzega też zasadnicze różnice pomiędzy społeczeństwami a organizmami biol. Społeczeństwo nie ma określonego kształtu, określonej formy zewnętrznej. Społeczeństwo jest całością rozproszoną w przestrzeni, w związku z czym kooperacja pomiędzy jego częściami wymaga komunikacji symbolicznej. W społeczeństwie różnicowanie się funkcji jest wydatnie ograniczone, gdyż nie wykształca się w nim i nie może wykształcić się żaden organ, w którym koncentrowałyby się czucie i świadomość. Jak mówi Spencer, każda część organizmu społecznego jest niemal w takim samym stopniu zdolna do odczuwania szczęścia i niedoli: nie może być pomyślności społecznej, która nie byłaby pomyślnością każdego z członków społeczeństwa jako jednostki. Poszczególne części społeczeństwa nie są przyporządkowane określonym punktom przestrzeni, lecz wykazują znaczną ruchliwość.

Organicysta Spencer twierdził, że społeczeństwo jest tylko zbiorową nazwą dla pewnej liczby jednostek. To połączenie organicyzmu z nominalizmem stanowiło z pewnością jedną z największych teoretycznych trudności socjologii Spencera. W socjologii tej zawarty był bowiem dylemat: z jednej strony głosił tezę, iż cechy społecznej całości wywodzą się z cech jej części składowych, z drugiej strony twierdził, że skutki jakie mogą być osiągnięte tylko przez połączone działanie wielu ludzi, możemy wyróżnić jako społeczne .Z początku wynikają one, z sumowania się wysiłków indywidualnych, kiedy jednak społeczeństwa stają się wielkie i wysoko zorganizowane, uzyskują one taką niezależność od wysiłków indywidualnych, że zaczynają mieć swój własny charakter.
Tezy nominalistyczne, które wysuwał Spencer, nie były jednoznaczne. W jego socjologii zawarta jest wyraźna antynomia ;z jednej strony kusi go antropologia pozwalająca wyjaśniać wszelkie działania społeczne cechami przysługującymi jednostkom, z drugiej strony antropologia ta jest dla niego nie do przyjęcia, gdyż rujnuje całą konstrukcję filozoficzną, której ważnym elementem jest właśnie powstanie cech ludzkich pod wpływem społeczeństwa.

Spencer stwierdza, iż pewne cechy jednostek ludzkich są stałe i studiując wyposażenie psychiczne człowieka pierwotnego- szuka zarazem ludzkich cech elementarnych; opiera się jej, kiedy przez analizę instytucji ujawnia zmiany, jakim ów człowiek w trakcie ewolucji ulegał, a także głosi, że im bardziej ewolucja ponadorganiczna jest zaawansowana, tym mniejszą rolę grają czynniki "pierwotne". Jedynym wyjściem jest przyjęcie formuły wzajemnego oddziaływania : cechy całości są pochodne od właściwości części, ale te z kolei kształtują się pod wpływem całości i zmian, jakim ona ulega.

Spencer pisze: "Kiedy tylko połączenie się ludzi ulega utrwaleniu, rozpoczynają się akcje i reakcje między zbiorowością a każdym jej członkiem- tak, że obie strony wpływają wzajemnie na swoją naturę. Kontrola sprawowana przez "agregat" nad jego częściami zmierza nieustannie do urobienia ich działań, sentymentów oraz idei odpowiednio do wymogów społecznych, te zaś działania, sentymenty oraz idee w tej mierze, w jakiej są zmieniane przez zmieniające się warunki, zmierzają do ukształtowania społeczeństwa zgodnie ze sobą .Tak więc do pierwotnej natury jednostek i pierwotnej natury społeczeństwa, jakie te jednostki tworzą, trzeba dołączyć wytworzone natury tych jednostek i tego społeczeństwa. W ostatecznym rachunku, modyfikacje wzajemne stają się potężną przyczyną przekształceń zarówno jednostek, jak i społeczeństwa.

Organizmy społeczne - podobnie jak organizmy jednostkowe, dają się podzielić na klasy i podklasy .I tak jak biologia odkrywa pewne ogólne cechy rozwoju, struktury i funkcji występujące we wszystkich organizmach, pewne inne cechy występujące tylko w niektórych ich określonych grupach i pewne jeszcze cechy występujące tylko w niektórych podgrupach, tak i socjologia musi poznać prawdy społecznego rozwoju, struktury i funkcji, z których jedne są powszechne, inne ogólne, jeszcze inne szczegółowe. Owe klasy i podklasy dają się przyporządkować generalnemu schematowi ewolucji oraz są wyróżniane przy pomocy kryteriów przez teorię ewolucji dostarczonych, a więc takich jak wielkość organizmu, jego zróżnicowanie wewn., komplikacja budowy itd. .Dlatego mówimy tu o kierunku ewolucji a nie o klasyfikacji i typologii społeczeństw.

Zajmując się kierunkiem ewolucji ponadorganicznej, Spencer wprowadził dwa odrębne punkty widzenia : klasyfikację i typologię.
Klasyfikacja stanowiła dokładny odpowiednik klasyfikacji biologicznych i dzieliła społeczeństwa ze względu na stopień ich złożoności. Wyróżniała społeczeństwa :
1. proste
2. złożone
3. podwójnie złożone
4. potrójnie złożone.
Klasyfikacja stanowiła ramy dla zbierania i porządkowania materiałów empirycznych, dla generalizacji i porównań.
Typologia przedstawia dwa biegunowe typy czyste, do których znane społeczeństwa jedynie mniej lub bardziej się zbliżają: typ militarny i typ industrialny .Jest narzędziem interpretacji danych oraz wyjaśnia zasadnicze struktury i procesy społeczne.
Niemniej jednak między klasyfikacją a typologią istnieją bardzo wyraźne związki. Społeczeństwa najbardziej zbliżone do typu industrialnego są zarazem na ogół społeczeństwami najbardziej złożonymi.

Spencer mówi o konieczności procesu demilitaryzacji społeczeństw na niej polega bowiem postęp społeczny , ale dostrzega również wysoko rozwinięte społeczeństwa militarne Rosja, Niemcy , dopuszcza również możliwość powstania społeczeństw militarnych w krajach nastawionych na pokojową wytwórczość. W sumie można sądzić, że przechodzenie od militaryzmu do industrializmu było dla niego takim samym żelaznym prawem ewolucji społecznej jak prawo rosnącej złożoności struktury i funkcji organizmów społecznych, a odchylenia od niego uważał za przejściowe i w perspektywie historii mało istotne.
Punktem wyjścia dla typologii Spencera było pojęcie " małego prostego agregatu", którego wszystkie części pozostają ze sobą w stosunku bezpośredniej współpracy bądź obchodząc się w ogóle bez ośrodka kierowniczego, bądź mając go tylko w zalążkowej postaci. Inaczej mówiąc jest to taka grupa, w której nie istnieją żadne podgrupy.
Społeczeństwa złożone "szerszy agregat" tym przede wszystkim różnią się od społeczeństwa prostego, że ich członkowie wchodzą do niego jako części prostych agregatów, które wchodzą w skład agregatu szerszego, ale zachowują swoją odrębną strukturę. Tak więc każdy z nich ma swój ośrodek kierowniczy, chociaż te ośrodki podlegają z kolei jednemu ośrodkowi społecznemu.
Ośrodkiem Spencerowskiej typologii było przeciwstawienie dwóch rodzajów organizacji społecznej-, z których jeden wynikający bezpośrednio z dążenia do celów indywidualnych i prowadzący pośrednio do pomyślności społecznej - rozwija się nieświadomie i nie musi być narzucany. Drugi -wynikający bezpośrednio z dążenia do celów społecznych i prowadzący pośrednio do pomyślności indywidualnej- rozwija się świadomie i jest narzucany.

Oparcie stosunków społecznych na przymusie nie było wynikiem czyjejś aberracji, lecz stanowiło warunek przetrwania społeczeństwa w walce o byt z innymi społeczeństwami. Przymus był pochodny od podporządkowania wszystkich funkcji organizmu naczelnej funkcji obrony przed zagrożeniem zewn., podporządkowania "systemów wewnętrznych" systemowi zewnętrznemu.
Spencer sądził, że można również określić warunki, w jakich różne typy społeczeństw się kształtują. Owe warunki to przede wszystkim istnienie lub nieistnienie konfliktu zewnętrznego, który odgrywa doniosłą rolę w procesie pierwotnego uspołecznienia i decyduje o tym, jakimi społeczeństwa w większości się stały. Zagrożenie zewnętrzne sprawia, ze wszystko zostaje podporządkowane jednemu celowi. Każdy zdolny do noszenia broni walczy, wszyscy inni pracują aby tę walkę umożliwić. Oznacza to podział społeczeństwa na klasy :wojowników-panów i pracowników-niewolników, bądź ludzi od wojowników zależnych, czego ekonomiczna podstawą jest własność ziemska. Oznacza to również ustanowienie organizacji życia zbiorowego, której naczelną zasadą jest rozciągnięcie organizacji wojska na całość społeczeństwa.
Społeczeństwo militarne ma w związku z tym tylko jeden ośrodek kierowniczy, który sprawuje "scentralizowaną kontrolę" nad wszystkimi jego członkami i nad wszystkimi sferami ich działalności, nie tylko zakazując pewnych czynów, ale nakazując co należy robić. Ośrodek taki łączy w sobie władzę religijną i świecką, wojskową i cywilną, polityczną i gospodarczą. Każdy członek społeczeństwa ma wyznaczoną dla siebie pozycję i pozostaje względem innych w trwałym stosunku hierarchicznej zależności .Każdy ma określony status, przeważnie zresztą dziedziczny, niezależny od tego co jednostka zrobi, nikt bowiem nie jest nagradzany za swą pracę, lecz otrzymuje wyłącznie przydział środków niezbędnych dla właściwego wykonywania zadań. Struktura społeczna jest sztywna i oporna na zmianę. Pełna kontrola rządu nad członkami społeczeństwa obejmuje również myśli i wierzenia jednostek. Wykluczony jest rozwój jakichkolwiek samorzutnych stowarzyszeń.
Prawo to nie służy ochronie interesów jednostek lecz jest nastawione wyłącznie na utrzymanie statusu, nierówności i utrwaleniu władzy, bo też jednostkowe interesy w takim społeczeństwie nie istnieją. Źródłem prawa nie są oczywiście, członkowie społeczeństwa, lecz siła i wola rządzących przedstawiana zwykle z sankcją nadprzyrodzoną. Podstawowe cechy takiego społeczeństwa to: konformizm, posłuszeństwo, lojalność, zamiłowanie do rutyny, brak inicjatywy, oglądanie się na autorytety, a także wiara w to, że istniejące stosunki są naturalne i jedynie możliwe.

Takie społeczeństwo jest nieuchronnie konserwatywne i wrogie wszelkim inicjatywom, mało plastyczne, z trudnością poddające się reorganizacjom, co z punktu widzenia Spencera było ogromną wadą z uwagi na zakładaną przezeń konieczność ustawicznej adaptacji do zmieniających się warunków.

Społeczeństwo industrialne stanowi dokładne przeciwieństwo społeczeństwa militarnego i stanowi swoisty ideał przedstawiany jako rezultat ewolucji. Głównymi składnikami tego ideału były: zamiast scentralizowanej kontroli -decentralizacja, zamiast regulacji pozytywnej- regulacja wyłącznie negatywna, zamiast jednostki państwa- ochrona jej interesów jako naczelne zadanie państwa, zamiast jednolitych wierzeń- różnorodność przekonań i opinii, zamiast regimentacji- wielość dobrowolnych stowarzyszeń, zamiast statusu- nagradzanie rzeczywistych zasług, zamiast izolacji- współpraca międzynarodowa, zamiast prawa broniącego statusu - prawo chroniące umowy między jednostkami, zamiast jednolitej władzy- wielość ośrodków kierowniczych i wyłączenie spod kontroli społecznej możliwie dużej części działań jednostkowych, zamiast konformizmu- poczucie niezależności i dążenie do zmian, zamiast kultu władzy- poszanowanie innych ludzi, zamiast przywiązania do stanowiska i miejsca - ruchliwość, zamiast konserwatyzmu- nastawienie na innowacje, zamiast przymusu zewnętrznego- przymus wewn. przekonań, zamiast zależności- partnerstwo.

Próbując wyjaśnić mechanizmy ewolucji społecznej Spencer borykał się z dylematami, które na gruncie jego systemu okazały się nie rozwiązywalne .Chciał wytłumaczyć wszystko biologicznymi i psychicznymi cechami jednostek ludzkich, do których sprowadza się w końcu każdy " agregat" społeczny ; z drugiej strony musiał uwzględniać zjawiska, które kształtowały się dopiero na poziomie ponadorganicznym.
Z jednej strony chciał widzieć społeczeństwo zdeterminowane bez reszty przez warunki przyrodnicze, z drugiej zaś strony zauważał, że społeczeństwo warunki te przekształca, wytwarzając "sztuczne" środowisko o rosnącym w miarę ewolucji znaczeniu.
W rezultacie stwierdził, że cokolwiek dzieje się w społeczeństwie ma swoje źródła bądź w przyrodzie, bądź w przyrodzie przekształconej przez ludzi, bądź wreszcie w ludziach samych.