Kant jako psycholog, pedagog i filozof
Życiorys
Immanuel Kant urodził się w r.1724,zmarł w 1804.Rodzina jego była prawdopodobnie pochodzenia szkockiego. Ojciec był rzemieślnikiem. Długie życie Kanta miało przebieg niezmiernie prosty, jednolinijny i jednostajny. Urodził się w Królewcu i w Królewcu przeżył i zakończył życie. Wiódł żywot ześrodkowany całkowicie w pracy nauczycielskiej i pisarskiej.
Był filozofem uniwersyteckim, w przeciwieństwie do prawie wszystkich wybitnych filozofów osiemnastego wieku., którzy poza uczelniami wytworzyli swe poglądy i poza nimi je szerzyli.
On zaś zawdzięczał uniwersytetowi podstawy swej wiedzy, zarówno filozoficznej , jak i matematycznej i przyrodniczej. Przeszedł wszystkie szczeble kariery uniwersyteckiej .,Był-najpierw magistrem ,potem doktorem ,potem w 1755 roku docentem ,w 1770 profesorem logiki i metafizyki ,potem dziekanem i rektorem .Odkąd został profesorem ,mógł skupić się na swych pomysłach filozoficznych. Po wielu latach pracy już jako człowiek blisko sześćdziesięcioletni , ogłosił jej wyniki w ‘’Krytyce czystego rozumu’’.
Wtedy od razu sława jego rozeszła się szeroko. On zaś w napięciu twórczej energii pisał jedno po drugim swe zasadnicze dzieła . W 1796 roku starość i zanik sił zmusiły go do opuszczenia katedry , ale pisał jeszcze i potem; pracował na polu filozofii , aż do ostatniego , 80 roku życia.
Życie Kanta nie układało się zbyt pomyślnie dla pracy naukowej; wbijać się musiał powoli i mozolnie; po skończeniu uniwersytetu przez dziesięć lat musiał utrzymywać się jako nauczyciel prywatny; szczeble akademickie przechodził wolno , przy obsadzaniu katedr był dwukrotnie pomijany; przechodziły już lata męskie , gdy zajął stanowisko akademickie i zyskał tę względną zamożność ,która pozwoliła mu swobodnie żyć i pracować. Praca pedagogiczna w uniwersytecie była uciążliwa , wprost przygniatająca swym ogromem. Wykładał, zwłaszcza jako docent , wiele godzin dziennie , i nie tylko nauki filozoficzne, ale też matematykę , antropologię i geografię fizyczną.
Trudne warunki , obciążenie pracą i wątłość zdrowia Kant neutralizował niezwyczajnie ekonomicznym trybem życia. Było to życie przysłowiowo regularne , systematyczne i dobrowolnie nakładające sobie ograniczenia. Żył sam , nie założył rodziny. Instynktownie odrzucał powołania do innych uniwersytetów ,np. Erlangen , Halle , Jeny , które rokowały świetniejsze pole działalności nauczycielskiej , ale oderwałyby go od skupienia i spokoju.
Wytworzyła się opinia , że Kant – jakkolwiek wielkie było dokonane przezeń dzieło naukowe –osobiście był nudnym pedantem , ujemnym typem niemieckiego bakałarza , nie widzącego świata poza swoją
specjalnością.
W pamięci potomności pozostał na ogół tylko obraz starego Kanta . Tymczasem przez trzy czwarte życia był człowiekiem innego pokroju; wszechstronnie wykształcony i oczytany , obznajomiony , dzięki książką , z naukowymi i kulturalnymi nowościami Europy, reagował silnie na sprawy aktualne i zabierał głos w kwestiach żywotnych , obchodzących ogół . Swe wielkie dzieła ciężkie i schematyczne , pisał w późnym wieku , ale do lat sześćdziesięciu był raczej eseistą niż filozofem systematycznym. Miał wówczas żywy styl pisarski , nie brakło mu humoru i dowcipu. Nie zasklepiał się w swej pracy fachowej , nie stronił od ludzi. Natomiast pewne rysy moralne od początku do końca życia charakteryzowały Kanta: przede wszystkim niezwykła dyscyplina wewnętrzna. Surowa prawie purytańska moralność poparta była niepospolitą siłą woli. Był rygorystą , który wszelkie zagadnienia życiowe rozwiązywał z punktu widzenia obowiązku .Był przeciwieństwem ‘’ bujnego temperamentu’’ , a życie jego – przeciwieństwem życia z fantazją.
Jego surowy stosunek do życia był najjaskrawszym przeciwieństwem osiemnastowiecznego libertynizmu.
Poglądy Kanta
Zagadnienie i metoda filozofii
Nowe wyniki w filozofii Kant zawdzięczał w znacznej części temu , że postawił w niej nowe pytanie : Jak na podstawie przedstawień możemy wiedzieć cokolwiek o rzeczach ? Boć dane nam są tylko przedstawienia , a my sady wypowiadamy o rzeczach ; jakże możliwe jest to przejście od przedstawienia do rzeczy , od podmiotu do przedmiotu ? ‘’Zauważyłem ‘’- pisał w liście do M. Hertza – ‘’że brak mi jeszcze czegoś innego , na co w mych długotrwałych badaniach metafizycznych , podobnie jak i inni , nie zwracałem uwagi , a co rzeczywiście jest kluczem całej tajemnicy, jaka dotychczas tkwi w metafizyce. Postawiłem sobie mianowicie pytanie , na jakiej podstawie to , co w nas zowie się przedstawieniem , odnosi się do przedmiotu’’.
Badania jakie w tej sprawie zainicjował , Kant nazwał ‘’ transcendentalnymi’’(od transcendere , przekraczać) : miały bowiem odnaleźć przedstawienia , które przekraczają granice podmiotu i stosują się do przedmiotów . Badania te były dla Kanta najważniejsze z całej filozofii poznania , toteż filozofię swą dla której potem utarła się nazwa ‘’krytycznej’’ , sam przeważnie nazywał ‘’ transcendentalną’’.
Aby zagadnieniu temu dać bardziej dokładne i fachowe sformułowanie , Kant przeprowadził dwojaki podział sądów . Po pierwsze , rozróżnił sądy uzyskane na podstawie doświadczenia i sądy od niego niezależne ; pierwsze nazywał empirycznymi lub sądami a posteriori , drugie – sądami a priori.
Sądy a priori jako niezależne od doświadczenia , mogą mieć źródło tylko w samym umyśle. Cechami zaś , po których dają się poznać , są konieczność i powszechność.
‘’Doświadczenie poucza bowiem , że coś jest takie a nie inne , ale nigdy , że inne być nie może. Jeśli więc znajdzie się twierdzenie , które w myśli występuje jako konieczne , to jest ono sądem a priori.
Następnie doświadczenie nie daje sądom nigdy właściwej i ścisłej powszechność , lecz tylko przypuszczalną i względna...Jeśli więc jakiś sąd pomyślany jest jako ściśle powszechny , tzn. jeśli nie dopuszcza wyjątku , to nie jest wyprowadzony z doświadczenia , lecz jest ważny a priori’’.
Po wtóre Kant podzielił sądy na analityczne i syntetyczne. Sądy analityczne są to takie , które po orzeczeniu wypowiadają to tylko , co jest zawarte w podmiocie zdania , czyli to , co należy do definicji podmiotu bądź też daje się z definicji jego wyprowadzić. Syntetyczne są zaś sądy takie , które w orzeczeniu wypowiadają coś , co w podmiocie nie jest zawarte , co się z definicji podmiotu wyprowadzić nie da. Pierwsze objaśniają tylko wiedzę już posiadaną , drugie zaś rozszerzają wiedzę , bo pierwsze jedynie rozczłonkowują pojęcie będące podmiotem sądu , drugie zaś dodają do niego cechy nowe.
Podział ten Kant połączył z poprzednim podziałem sądów na apriotyczne i aposteriotyczne. I otrzymał następujące rodzaje sądów: analityczne które są zawsze a priori , syntetyczne a posteriori i syntetyczne a priori.
Metoda transcendentalna-Sformułowanie takie ujawniało dobitnie nowość w postawieniu filozoficznego zagadnienia przez Kanta. Punktem wyjścia jego był fakt istnienia nauki. Dla Kanta nauka , taka mianowicie , która kroczy drogą ciągłego rozwoju , jest faktem ustalonym przez stulecia pracy badawczej ; krytyka filozoficzna nie może tego faktu kwestionować , natomiast powinna go wytłumaczyć. Filozofia ma poddać analizie naukę i wskazać warunki , pod jakimi nauka jest możliwa. Stosownie do przyjętej przez się terminologii , postępowanie to nazywał ‘’transcendentalnym’’. Transcendentalna metoda , w przeciwieństwie do psychologicznej , badała przedstawienia i sądy nie przez analizę umysłu , lecz jego wytworów ; analizowała obiektywny fakt : naukę. Faktem były dla Kanta takie nauki , jak matematyka , przyrodoznawstwo , natomiast nie była dlań faktem metafizyka , ze względu na brak stałego postępu i sporność zasadniczych jej stwierdzeń. I ona posługuje się twierdzeniami a priori , ale jej sady nie mają tej gwarancj , co matematyczne i przyrodnicze. Toteż filozofia transcendentalna musi wobec niej inaczej już stawiać swe pytanie: nie jak ale czy sądy syntetyczne a priori są w tym wypadku możliwe , czy więc metafizyka naukowa jest możliwa ?
Zmysłowość i rozum – Kant musiał przede wszystkim postawić sobie pytanie , jakim to władzą podmiotu zawdzięczamy poznanie podmiotu. Wchodziły w grę dwie zasadnicze władzę : zmysły i rozum.
Dwa dotąd istniały stanowiska w sprawie oceny źródeł poznania : racjonalizm i empiryzm.
Oba były jednostronne : racjonalizm cenił rozum , ale nie cenił zmysłów, empiryzm- odwrotnie, cenił zmysły , ale nie cenił rozumu. Kant ocenił obiektywnie oba źródła : oba w jego przekonaniu są niezbędne do poznania ; aby poznać rzecz , trzeba najpierw wejść z nią w kontakt , czego jedynie mogą dokonać zmysły , i po wtóre trzeba ją zrozumieć , co znów uczynić może tylko rozum.
To była nauka Kanta ‘’ o dwóch pniach poznania’’, stanowiąca wielką syntezę racjonalizmu i empiryzmu.
W każdym poznaniu przedmiotowym spotykają się dwa czynniki i oba są równouprawnione , bo oba są równie niezbędne. Kant stał na stanowisku , że poznanie odbywa się w dwóch instancjach.
Dało mu to do ręki kryterium pewności poznania, a mianowicie : w postaci wzajemnej kontroli władz umysłu.
Podział Kantowskiej krytyki poznania.-Każdy z dwóch władz umysłu ma swe odrębne właściwości i musi być rozważana oddzielnie. Zasadami myślenia zajmuje się logika. Kant postawił sobie za zadanie rozwinąć ten dział logiki , który traktuje o myśleniu apriorycznym , a który nazywał ‘’ logiką transcendentalną’’ . Poza tym podjął się zbudowania równoległej o apriotycznych czynnikach poznania zmysłowego; tej dał miano ;transcendentalnej estetyka; .
Ale myślenie (‘’rozum ‘’ w najszerszym znaczeniu ) obejmuje dwie różne funkcje: zdolność tworzenia pojęć na podstawie danego materiału oraz zdolność wyciągania wniosków wybiegając poza materiał doświadczalny w dziedzinę bytu absolutnego. Pierwszą zdolność Kant nazwał ‘’rozsądkiem’’ , drugą zaś ‘’rozumem’’ w węższym słowa znaczeniu. Stąd dwa działy transcendentalnej logiki: teoria rozsądku , czyli transcendentalna analityka , teoria rozumu czyli transcendentalna dialektyka.
Krytyka umysłu ma tedy razem trzy działy: estetykę analitykę i dialektykę , czyli teorię zmysłowości , rozsądku i rozumu. Analityka i dialektyka stanowią wprawdzie część tej samej logiki , jednakże związek analityki jest mocniejszy z estetyka niż dialektyką . One bowiem łącznie stanowią teorie nauki , uzasadnienie wiedzy rzetelnej , zarówno matematycznej , jak i przyrodniczej , dialektyka zaś stanowi teorię metafizyki ‘ krytykę wiedzy rzekomej.
Teoria poznania
Przestrzeń i czas.(Estetyka transcendentalna)
Podczas gdy rozum wytwarza pojęcia ogólne , zmysły dostarczają nam wyobrażeń jednostkowych . Dostarczają ich przede wszystkim na drodze receptywnej , gdy stykają się bezpośrednio z rzeczami i gdy rzeczy je pobudzają . Wynikiem pobudzenia zmysłów jest wrażenie.
Ale czy poza wrażeniami wyobrażenia nie zawierają żadnego innego czynnika? Owszem – powiada Kant – po wyłączeniu wrażeń zostają jeszcze w nich dwa czynniki : przestrzeń i czas. Wszelkich bowiem wrażeń doznajemy w przestrzeni i czasie , ale przestrzeń i czas nie są przedmiotem wrażeń . Można by zarzucić , iż nie należą one do wyobrażeń , lecz do pojęć.
Jednak nie: cechuje je bowiem nie ogólność , właściwa pojęciom , lecz , właściwa wyobrażeniom , jednostkowość. Przestrzeń jest tylko jedna : gdy mówimy o wielu przestrzeniach , to rozumiemy przez to tylko część jednej przestrzeni ; a tak samo i czas jest jeden.
Kant w myśl postawionego zagadnienia , starając się wykryć czynniki aprioryczne wiedzy , szukał ich też w wiedzy zmysłowej , w wyobrażeniach ; szukał wyobrażeń , które byłyby a priori , a przez to powszechne i konieczne. Oczywiście wrażenia nie wchodzą tu w grę ; są bowiem właśnie wyraźnie i na wskroś empirycznym czynnikiem poznania ; jedynie więc przestrzeń i czas mogą być wyobrażeniami a priori. Kant podjął dowód , iż są nimi istotnie. Dowód ten zawierał dwa główne argumenty : a) Przestrzeń nie jest wyobrażeniem empirycznym. Nie jest możliwe , by była zaczerpnięta z doświadczenia zewnętrznego , gdyż właśnie , odwrotnie , wszelkie doświadczenie zewnętrzne zakłada wyobrażenie przestrzeni. Gdzie bowiem nie ma przestrzeni , tam nie może być mowy o czymś ‘’zewnętrznym ‘’ , czyli leżącym ‘’ na zewnątrz’’ nas ; abyśmy mogli , jak to czynimy rzeczywiście , wrażenia rzutować na zewnątrz , na to musimy już posiadać wyobrażenie przestrzeni . b) Przestrzeń jest wyobrażeniem koniecznym. Niepodobna jej usunąć z myśli ; można wyobrazić sobie , że nie ma przedmiotów w przestrzeni , ale niepodobna wyobrazić sobie , że nie ma przestrzeni. –Analogicznie Kant argumentował również na rzecz aprioryczności czasu.
Czymże więc są przestrzeń i czas , których wyobrażenia są nieempiryczne i konieczne? Nie są niczym realnym , bo wtedy naturalnym sposobem ich poznawania byłby sposób empiryczny , a za to wyobrażenia ich nie miałyby cechy konieczności. Zresztą , jakżeby przestrzeń i czas mogły być realne na podobieństwo rzeczy ? Trudno to nawet wyobrazić sobie : byłyby wtedy jakimiś naczyniami obejmującymi wszystkie przedmioty , ale naczyniami szczególnego rodzaju , bo nieskończonymi i pozbawionymi ścian. Jeśli nie są realne , to muszą być – idealne; nie należą do świata rzeczy lecz – pochodzą z naszych zmysłów. Zmysły nasze nie wytwarzają ich z wrażeń , lecz je od siebie do wrażeń dodają. Odbierając mianowicie wrażenia , ujmują je w pewien porządek , bądź jako współczesne , bądź jako następujące po sobie. Pierwszy porządek nazywamy przestrzenią , drugi – czasem. Dla określenia roli przestrzeni i czasu Kant użył starych , Arystotelesowskich pojęć formy i materii , które zastosował do poznania , tak jak Arystoteles stosował je do bytu ; mówił ,że przestrzeń i czas są formami zmysłowości. Materia wyobrażeń jest empiryczna ( wrażenia) , ale forma ich ( przestrzenna i czasowa ) jest a priori.
Wykazanie aprioryczności czasu i przestrzeni stanowiło jednak tylko połowę zadania , jakiego podjął się był Kant ; pozostawało jeszcze właściwe zadanie transcendentalne : wykazać , że te formy a priori stosują się do przedmiotów . Ale wywód transcendentalny był już zupełnie prosty. Jeśli przestrzeń i czas są formami , w które ujmujemy wszystko , co dane jest zmysłom , to naturalne zjawiska stosują się do nich : nic nigdy nie może nam być dane , co nie byłoby przestrzenne czy czasowe . Jakimikolwiek rzeczy są samymi w sobie , w doświadczeniu zjawiają się zawsze jako uformowane przestrzennie i czasowo. Przestrzeń i czas stosują się do wszystkich zjawisk i z góry wiadomo , że do wszystkich muszą się stosować. Ponieważ mają siedlisko w podmiocie , ponieważ są formami subiektywnymi , więc stosują się tylko do zjawisk , ale za to do wszystkich zjawisk. Dlatego też doświadczenie ukazuje zawsze przestrzeń i czas jako realne ; natomiast transcendentalna analiza wskazuje , że są idealne ; stają się niczym , gdy zechcemy rozważać je niezależnie od doświadczenia i szukać ich w rzeczach samych w sobie.
Istota Kantyzmu
Istotę Kantyzmu stanowił pogląd , nazywany także ‘’ krytycyzmem ‘’ lub ‘’ transcendentalizmem ‘’ , wedle którego podmiot jest warunkiem przedmiotu , a pojęcia są warunkiem doświadczenia. Konsekwencjami tego poglądu były :
a) subiektywizm ( ale nadempirycznego podmiotu , bo warunkiem poznania przedmiotu jest natura podmiotu w ogóle , nie zaś taki czy inny ustrój poznającego umysłu ) , głoszący specjalnie subiektywność przestrzeni i czasu substancji i przyczynowości ;
b) agnostycyzm wobec rzeczy samych w sobie ;
c) aprioryzm wobec zjawisk.
Wynikała tedy z kantyzmu niemożliwość metafizyki ( o rzeczach w sobie ) i możliwość nauki powszechnej i koniecznej ( o zjawiskach) .
Charakterystyczną cechą kantyzmu był również nacisk na czynniki formalne, formalizm objawiający się nie tylko w teorii poznania , ale także w etyce i estyce.
Poza tym w kantyzmie znajduje się szereg myśli luźniej związanych z jego myślą zasadniczą i mogących być uznanymi za słuszne niezależnie od słuszności całego systemu .
Do nich należy sama metoda transcendentalna ; następnie nauka o ‘’ dwóch pniach poznania ‘’ , stanowiąca syntezę racjonalizmu i empiryzmu ; dalej , cała fenomenologia poznania ,np. oddzielenie wyobrażeń i pojęć sądów i idej ; wreszcie podstawowe koncepcje etyki i estetyki , ustalające pojęcie moralności i pojęcie piękna .
Zwolennicy
Filozofia Kanta nie oddziałała od razu ; Krytyka czystego rozumu , zawierająca myśli nowe a trudne , na ogół nie została zrozumiana , nawet przez ówczesnych zawodowych przedstawicieli filozofii ; dopiero ‘’ prolegomena ‘’ uprzystępniły nowe stanowisko. Do rozpowszechnienia Kantyzmu przyczyniły się popularnie napisane ‘’ Listy o filozofii kantowskiej ‘’ , ogłoszone w latach 1786 i 1787 przez kantystę K.L . Reinholda ( 1755- 1823 ) . Od 1797r ., gdy Reinhold objął katedrę w Uniwersytecie Jenajskim , Jena stała się stolicą kantystów . Po ukazaniu się trzech ‘’ krytyk ‘’ nastąpił już szybki rozwój kantyzmu. Powszechne stało się w Niemczech przekonanie , że jest on doniosłym dla filozofii zwrotem i że każdy musi się wypowiedzieć za nim czy przeciw niemu. Zwolenników znalazł we wszystkich akademickich ośrodkach Niemiec : w Królewcu , w Berlinie , Halle , Marburgu , Lipsku , Getyndze , Wiedniu. Myśl Kanta opanowała nie tylko zawodową filozofie, ale również oddziała na nauki specjalne : matematykę , przyrodoznawstwo, a zwłaszcza na teologię.
Pociągnęła literatów , przede wszystkim wielkich poetów niemieckich
A chodź filozofia Kanta nie uzyskała nigdzie takiego znaczenia jak w Niemczech , wszelako jeszcze przed końcem stulecia ukazały się o niej dzieła w Anglii , Holandii , we Francji i Szwecji.
BIBLIOGRAFIA
1. Historia Filozofii – Władysław Tatarkiewicz . ; Filozofia Nowożytna do roku 1830
Warszawa 1993 , Wydawnictwo Naukowe PWN