Czy zawarcie przez rolnika umowy zlecenia wyklucza go z rolniczego ubezpieczenia społecznego?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008r., Nr 50, poz. 291 z póź. zm.) ubezpieczeniu społecznemu rolników podleją z mocy ustawy (obowiązkowo): rolnik, zamieszkujący i prowadzący na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, osobiście i na własny rachunek działalność rolniczą jako posiadacz samoistny (tj. właściciel, współwłaściciel) albo zależny (np. dzierżawca, współdzierżawca) gospodarstwa rolnego o powierzchni powyżej 1 ha przeliczeniowego użytków rolnych lub dział specjalny produkcji rolnej, w tym również w ramach grupy producentów rolnych, a także małżonek rolnika oraz domownik stale pracujący w tym gospodarstwie, jeżeli rolnik ten, jego małżonek, domownik, nie podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu, nie ma ustalonego prawa do emerytury lub renty, albo nie ma ustalonego prawa do świadczeń z ubezpieczeń społecznych.

Rolnik lub domownik podlega innemu ubezpieczeniu społecznemu, jeżeli z tytułu zatrudnienia (bez względu na wymiar czasu pracy) czy innej aktywności zawodowej, objęty jest obowiązkowymi ubezpieczeniami: emerytalnym i rentowymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 nr 205 poz. 1585).
W związku z powyższym innemu ubezpieczeniu społecznemu polega:
- osoba, która wykonuje pracę w ramach umowy agencyjnej lub umowy zlecenia,
- osoba prowadząca działalność pozarolniczą, w tym - pozarolniczą działalność gospodarczą,
- osoba pobierająca zasiłek dla bezrobotnych.
Za osobę podlegającą innemu ubezpieczeniu społecznemu uważa się także osobę objętą zaopatrzeniem emerytalnym, określonym w odrębnych przepisach.

Rodzi się zatem pytanie, jaki wpływ ma zawarcie umowy zlecenia bądź umowy agencyjnej przez rolnika, który pozostaje w innym ubezpieczeniu regulowanym w ustawie z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników?
Jak z powyższego wynika zawarcie umowy zlecenia przez osoby fizyczne na terytorium Polski rodzi obowiązek ubezpieczeniowy.
Zgodnie z zasadą pierwszeństwa przy ustalaniu podlegania ubezpieczeniu, każde inne ubezpieczenie społeczne ma pierwszeństwo przed ubezpieczeniem rolniczym. Zatem rolnik traci możliwość podlegania w rolniczym systemie ubezpieczenia społecznego, w przypadkach podlegania innemu ubezpieczeniu.
Inna sytuacja dotyczy rolnika, który prowadzi działalność rolniczą oraz pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i dodatkowo zawarł umowę zlecenia lub umowę agencyjną, a poza tym ta pozarolnicza działalność gospodarcza nie staje się odrębnym tytułem ubezpieczenia.
Taka sytuacja nasuwa wiele wątpliwości i była rozpatrywana przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 października 2007r. (Sygn. Akt I UK 123/07, opublikowany OSNP za rok 2008, nr 23-24). Sąd Najwyższy orzekł, że przymus ubezpieczenia emerytalnego i rentowego na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia dotyczy również osoby podlegającej z mocy ustawy ubezpieczeniu społecznemu rolników.
W przedmiotowej sytuacji rolniczka podlegała ubezpieczeniu społecznemu rolników z mocy ustawy i jednocześnie prowadziła pozarolniczą działalność gospodarczą oraz dodatkowo zawarła umowę agencyjną z PPUP Poczta Polska. Zdaniem sądu „możliwość pozostania w rolniczym ubezpieczeniu społecznym dotyczy wyłącznie rolnika podejmującego pozarolniczą działalność gospodarczą (art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników), która jest innym tytułem do podlegania ubezpieczeniu społecznemu niż umowy zlecenia, czy agencyjne, co wprost wynika z treści art. 6 ust. 1 ustawy systemowej. Jednocześnie zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy systemowej, ubezpieczenie społeczne rolników regulują odrębne przepisy, jednakże
pod warunkiem, że nie podlegają oni obowiązkowi ubezpieczeń społecznych na pod-
stawie ustawy systemowej, co jest równoznaczne ze stwierdzeniem pierwszeństwa
przymusu ubezpieczeń emerytalnego i rentowych w oparciu o przepisy tego ostatnio
wymienionego aktu prawnego. W koherencji do tych uregulowań pozostają art. 7 ust.
1 i art. 16 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, według których rolnik
podlegający innemu ubezpieczeniu społecznemu nie jest obejmowany z mocy
ustawy rolniczymi ubezpieczeniami: chorobowym, wypadkowym, macierzyńskim oraz
emerytalno - rentowym.”
Tym samym Sąd Najwyższy potwierdził, iż rolniczka poprzez zawarcie umowy agencyjnej „wypadła” z rolniczego systemu ubezpieczenia społecznego.

Natomiast w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2008 r. (sygn. akt II UK 348/07) stwierdzono, że wykonywanie czynności na podstawie umowy zlecenia nie stanowi podstawy do wyłączenia z ubezpieczenia społecznego rolników.
W tej sprawie podobnie jak w poprzedniej rolniczka prowadziła gospodarstwo rolne oraz pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie art. 5a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, a nadto zawarła umowę zlecenia.
Zarówno organ rentowy, jak i sąd pierwszej i drugiej instancji jako podstawę prawną oddalenia odwołania rolniczki od negatywnej decyzji KRUS podaje art. 5a ust. 1 pkt 3 podkreślając, że rolniczka nie spełniała ustawowego wymogu niepozostawania w stosunku pracy i w stosunku służbowym.
Zatem błędnie zostało przyjęte, że wykonywanie umowy zlecenia jest tożsame z wykonywaniem pracy na podstawie stosunku pracy lub pozostawania w stosunku służbowym.
Sąd Najwyższy podkreślił jedynie, że wyłączenie rolniczki z ubezpieczenia społecznego rolników nastąpiło na błędnej podstawie art. 5a ust. 1 pkt 3.

Podobny błąd popełnił KRUS w stosunku do sołtysów pełniących obowiązki inkasentów podatku. W czerwcu 2009 r. Kasa wydała decyzję o wyłączeniu sołtysa z ubezpieczenia społecznego rolników ze względu na podleganie innemu ubezpieczeniu społecznemu. KRUS uznał, że przez zawarcie umowy zlecenia doszło do powstania stosunku pracy między nim a urzędem miasta, co spowodowało obowiązek ubezpieczenia w ZUS. Jednocześnie ZUS wydał decyzję o podleganiu ubezpieczeniu społecznemu i zażądał zapłaty zaległych składek.
Sąd Okręgowy w Zamościu (sygn. IV U 1062/09), rozpoznając odwołanie sołtysa od decyzji KRUS, stwierdził, że między urzędem miasta a sołtysem jako inkasentem podatków nie istniał stosunek pracy. Czynności objęte umową nie miały charakteru stałego, ale jedynie okresowy, nie były wykonywane pod kierunkiem zleceniodawcy ani w wyznaczonym przez niego miejscu. Nie miały tym samym cech stosunku pracy określonych w art. 2 i 22 kodeksu pracy. Powołał się m.in. na stanowisko Sądu Najwyższego z 17 lipca 2008 r., że wykonywanie czynności na umowę-zlecenie nie prowadzi do wyłączenia z KRUS na podstawie wskazanych przepisów.
W kolejnym wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 5 września 2012 r. (Sygn. Akt III AUA 428/12) podobnie jak i w poprzednim kwestią sporną w sprawie było, czy zawarcie przez p. Elżbietę R. występującą w roli sołtysa wsi S. z gminą D. M. umów zlecenia dotyczących zobowiązania do pobierania podatków na terenie sołectwa stanowiło tytuł podlegania powszechnemu systemowi ubezpieczenia i jednocześnie powodowało ustanie wobec wnioskodawczyni ubezpieczenia społecznego rolników.
Sąd Apelacyjny orzekł, że zawarcie przez sołtysa z urzędem miasta umów zlecenia dotyczących zobowiązania się do pobierania podatków na terenie sołectwa nie powoduje ustania rolniczego ubezpieczenia społecznego na podstawie art. 5a ustawy z 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zobowiązanie sołtysa do poboru łącznego zobowiązania pieniężnego z tytułu podatków wynikało z uchwały rady miejskiej, która jest aktem prawa miejscowego i zawieranie w tym zakresie dodatkowo umów zlecenia było zbędne.
Wykaz źródeł:
1. Ustawa z dnia 20 grudnia 1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008r., Nr 50, poz. 291 z późn. zm.),
2. Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 nr 205 poz. 1585),
3. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 października 2007r. (Sygn. Akt I UK 123/07, opublikowany OSNP za rok 2008, nr 23-24),
4. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2008 r. (sygn. akt II UK 348/07),
5. Wyrok Sądu Okręgowego w Zamościu (sygn. IV U 1062/09),
6. Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 5 września 2012 r. (Sygn. Akt III AUA 428/12,
7. Grudzień A., Wpływ zawarcia przez rolnika umowy zlecenia na możliwość pozostania w systemie rolniczego ubezpieczenia społecznego, Ubezpieczenia w Rolnictwie, Materiały i Studia, KRUS, Warszawa 2010, Nr 39/2010,
8. Horbaczewski R., Sołtys inkasent pozostanie w KRUS, Rzeczypospolita, marzec 2010.
k.p.