Praska Wiosna

Dojście komunistów w Czechosłowacji do władzy w 1948 r. rozpoczęło w tym kraju czas terroru i bezwzględnego zwalczania opozycji. Tysiące ludzi znalazło się w więzieniach. Wielu zamęczono podczas śledztwa lub zgładzono w egzekucjach. Dziesiątki tysięcy osób z różnych środowisk społecznych zamknięto w obozach pracy. Wrogów doszukiwano się także wśród członów partii komunistycznej; ponad 60 tyś uwięziono. Wytoczono procesy kilkunastu czołowym przywódcom partyjnym i państwowym. Dziesiątki z nich, oskarżonych o współpracę z ”imperialistami” lub wysługiwanie się Josipowi Ticie, skazano na karę śmierci. Wśród nich znalazł się także Rudolf Slansky – wicepremier i były sekretarz generalny KC KPCz.
Politykę pierwszego przywódcy Czechosłowackich komunistów, Klementa Gottwalda, kontynuował po jego śmierci w 1953 r. Antoni Nowotny. Choć współodpowiedzialny za zbrodnie okresu stalinizmu, zdołał on utrzymać się przy władzy skutecznie tłumiąc wszelkie tendencje reformatorskie, jakie nastąpiły po śmierci Stalina.
Upadek Nowotnego nastąpił w momencie, gdy rosnące niezadowolenie zaczęło ogarniać także najbliższych współpracowników. Ofensywę przeciwko Nowotnemu rozpoczął przywódca słowackich komunistów Aleksander Dubczek, doprowadzając do kryzysu w KC i w rezultacie do ustąpienia 5 stycznia 1968 r. Nowotnego z funkcji sekretarza partii. Jego odejście rozpoczęło żywiołowy proces tak długo wstrzymywanych reform.
W 1967r. proces reform wymknął się spod kontroli. Społeczeństwo coraz krytyczniej oceniało ekipę Nowotnego i oczekiwało jej odejścia, w KPCz zaś wzrastały wpływy coraz liczniejszej opozycji reprezentowanej z jednej strony przez reformatorów (Dubczek, Husak, Milann Hubl i Ladislav Nowomesky), a z drugiej – przez dogmatyków (Vasil Bilaka i Alois Indra). Próby powstrzymania krytyki przez odebranie buntowniczemu Czechosłowackiemu Związkowi Literatów tygodnika „Literarni noviny” wzbudziły liczne protesty i pogorszyły tylko położenie ekipy rządzącej. 31 października 1967 r., po awarii oświetlenia w akademikach jednej z dzielnic Pragi, studenci zorganizowali nocną manifestację pod aluzyjnym hasłem „Więcej światła!”, którą brutalnie rozbiła policja. Stało się to sygnałem dla opozycji wewnątrzpartyjnej, która na posiedzeniu plenarnym KC KPCz 19- 20 grudnia 1967r., za przyzwoleniem Moskwy, poddała gruntownej krytyce politykę Novotnego, 5 stycznia 1968 r. zaś usunęła go ze stanowiska I sekretarza. Novotny pozostał jednak prezydentem Republiki. Na nowego I sekretarza KC KPCz wybrano Dubczka, na opróżnione zaś przez niego stanowisko I sekretarza KC Komunistycznej Partii Słowackiej powołano Vasila Bilaka.
Nowe kierownictwo w pierwszych miesiącach stworzyło warunki do zapoznania społeczeństwa ze skalą i metodami represji z lat pięćdziesiątych, co doprowadziło do całkowitej kompromitacji odsuniętej od władzy ekipy. Kilku wysokich urzędników, zaangażowanych bezpośrednio w przygotowania procesów politycznych, popełniło samobójstwo, sam zaś Novotny, pod presją opinii publicznej, 22 marca 1968 r. złożył rezygnację z urzędu prezydenta. Jego następcą został generał Ludvik Svoboda, który 8 kwietnia 1968 r. powołał nowy rząd z reformatorem Oldrichem Cernikiem na czele.
Wiosną 1968 r. nader szybkiej pluralizacji uległa czechosłowacka scena polityczna. Do samodzielnej roli zaczęły aspirować ściśle dotąd uzależnione od komunistów partie satelickie: Czechosłowacka Partia Socjalistyczna, Czechosłowacka Partia Ludowa, oraz słowackie: Partia Wolności oraz Partia Odrodzenia. Powstało szereg inicjatyw obywatelskich jak Klub Zaangażowanych Bezpartyjnych (KAN) oraz klub byłych więźniów politycznych, zwany
K-231 od numeru represyjnej ustawy z 1948 r. „ o ochronie republiki ludowo-demokratycznej”. Podstawowe jednak znaczenie miały podziały wewnątrz KPCz. Po usunięciu Novotnego dotychczasowa opozycja rychło rozpadła się na zwolenników szybkiej demokratyzacji kraju, którym przewodził Dubczek, oraz „realistów”, którzy tak jak Husak czy Novomesky postulowali przede wszysdkim odzyskanie kontroli nad społeczeństwem. Ponadto w szeregach KPCz znajdowało się jeszcze sporo partyjnego betonu, którego przedstawiciele, tacy jak Bilak czy Indra, reprezentowali raczej radzieckie niż czechosłowackie interesy państwowe.
9 kwietnia 1968 r. ogłoszony został przez Komitet Centralny KPCz program działania, nazywany popularnie „programem otwartych drzwi”. Program zakładał iż rząd nie będzie wywierać nacisku na społeczeństwo, lecz mu służyć, że mogą istnieć niezależne stronnictwa i organizacje społeczne, a także, iż należy skończyć z kłamliwą propagandą, ograniczyć cenzurę, znormalizować stosunki z Kościołem rzymskokatolickim, zreformować gospodarkę, ograniczyć wpływy sił bezpieczeństwa i ustanowić federacyjną strukturę państwa. Nie kwestionowano natomiast „przyjaźni” z ZSRR i udziału CSRS w Układzie Warszawskim. Program miał charakter kompromisowy i nie zadowalał żadnej z partyjnych frakcji. Dokumentem o przełomowym dla „Praskiej Wiosny” znaczeniu okazała się ogłoszona 27 czerwca 1968 r. deklaracja „Dwa tysiące słów do robotników, rolników, naukowców, nauczycieli i innych”. Jego autorzy stwierdzili, że Czechosłowacja jest w trakcie odradzania się demokracji i podkreślali potrzebę wywierania stałego, mocnego nacisku na rzecz dalszych reform. „Rządowi swojemu – pisano w apelu – możemy okazać, że jak zajdzie potrzeba, stać przy nim będziemy z bronią, jeżeli wykonywać będzie to na co damy mu mandat”. Dokument podpisany początkowo przez 70 czołowych uczestników czechosłowackiego życia publicznego, stał się impulsem dla rozpoczęcia odbudowy społeczeństwa obywatelskiego: w ciągu kilku tygodni od opublikowania deklaracji podpisało się pod nią około 40 tyś osób.
Demokratyzacja W CSRS wywołała rosnący niepokój Kremla i źle skrywaną nienawiść w partiach satelickich. Podjudzany przez Gomułkę i Ulbrichta Kreml zareagował na manifest „2000 słów” histerycznym atakiem, tym ostrzejszym, iż sytuacja w CSRS oddziaływała na intelektualny ferment na Ukrainie. Począwszy od wiosny 1968 r. kierownictwo czechosłowackie zmuszane bało do nieustannego tłumaczenia się ze swoich decyzji przed rozmaitymi delegacjami „bratnich państw”. Do pierwszego takiego spotkania doszło 23 marca 1968 r. w Dreźnie. Po raz ostatni zaś Dubczek zapewniał o socjalistycznym charakterze przemian w kraju 17 sierpnia 1968 r. w Komarnie, podczas spotkania z Janosem Kadarem.
Deklaracje Dubczka nie znalazły zrozumienia u przywódców ZSRR, Polski, Węgier, NRD i Bułgarii. 16 lipca 1968 r. wystosowali oni do KC KPCz list – ultimatum potępiający praskie reformy, w którym znalazła się klasyczna wykładnia doktryny politycznej określanej później jako doktryna Breżniewa. Stwierdzono w nim że socjalizm w Czechosłowacji został zagrożony przez reakcję, co nie jest problemem wyłącznie państwa Czechosłowackiego, ale wszystkich krajów wspólnoty socjalistycznej, które mają prawo (jeśli nie obowiązek) udzielić mu pomocy środkami, jakie uznają za stosowne.
W następnych tygodniach przywódcy czechosłowaccy znaleźli się pod silną presją dyplomatyczną ZSRR i jego sojuszników. Potęgowało ją dodatkowo rozpoczęcie 20 czerwca 1968 r. na terenie CSRS największych w historii manewrów wojskowych Armii Radzieckiej. Pomimo to ani podczas rozmów w Ciernej nad Cisą prowadzonych w dniach 29 lipca do 1 sierpnia 1968 r., ani w trakcie debat 2 – 3 sierpnia 1968 r. w Bratysławie nie udało się zmusić ekipy Dubczka do uległości. W tej sytuacji przywódcy 5 państw Układu Warszawskiego zdecydowali się na przeprowadzenie operacji „Dunaj”, czyli na zbrojną inwazję na Czechosłowację w nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 r., oficjalnie na prośbę grupy anonimowych członków rządu i KC KPCz. Wojska rządowe nie stawiały oporu. Do walk na lokalną skalę doszło jednak w Pradze – głównie z radzieckim desantem, który opanował lotnisko i zaatakował rozgłośnię radiową. Łącznie liczbę ofiar inwazji szacuje się na około 200 osób, w znacznej części cywilów. Odpowiedzią Czechów i Słowaków były za to masowe demonstracje protestacyjne przeciwko interwentom.
Przywódcy państw biorących udział w agresji nie byli zainteresowani długotrwałą okupacją Czechosłowacji. Dubczka i kilku innych liderów „Praskiej Wiosny” przetransportowano w kajdankach do Moskwy, gdzie 26 sierpnia 1968 r. zmuszono ich do podpisania tzw. protokołu moskiewskiego, w którym wyrażali zgodę na stacjonowanie w CSRS wojsk radzieckich i zapowiedzieli odwrót z drogi reform. Była to faktyczna kapitulacja grupy reformatorów partyjnych, których w następnych miesiącach stopniowo odsunięto od władzy. Na pierwszy ogień 5 września 1968 r. poszedł minister spraw wewnętrznych Josef Pavel, kilkanaście dni później tj. 19 września ustąpił minister spraw zagranicznych Jiri Hajek, 17 kwietnia 1969 r. z funkcji I sekretarza KC KPCz zrezygnował sam Dubczek, zastąpiony przez cieszącego się zaufaniem Brażniewa Gustawa Husaka (od 1975 r. także prezydenta republiki).28 stycznia 1970r. ze stanowiska premiera ustąpił Cernik.
Wkroczenie wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji wywołało na Zachodzie powszechne oburzenie, jednak wobec faktu, iż sprawa dotyczyła wewnętrznych spraw obozu komunistycznego, nie nastąpiła żadna większa akcja dyplomatyczna. Prezydent USA Johnson protestował wprawdzie w imieniu „sumienia świata”, ale w kontekście wojny wietnamskiej głos jego nie brzmiał zbyt silnie. Johnson przeprowadził rutynową rozmowę z ambasadorem ZSRR i w istocie pogodził się z faktami. Oznaczało to brak zainteresowania Waszyngtonu wobec sprawy Europy Wschodniej. Minister spraw zagranicznych RFN Willy Brandt stwierdził wręcz, iż wydarzenia w CSRS nie zmienią bońskiej polityki wschodniej.
Pomimo protestów społeczeństwa Czechosłowackiego, których symbolem stało się samospalenie w Pradze – 16 stycznia 1969 r. – studenta Jana Palacha, nowe władze rozpoczęły wprowadzenie w życie polityki tzw. normalizacji, równoznaczną z restauracją totalitarnych porządków. W jej wyniku przywrócono cenzurę, pozbawiono pracy nieprawomyślnych naukowców, odbierając wielu z nich środki do życia i zmuszając do poniżających zajęć zarobkowych. Doprowadzono do emigracji około 150 tyś osób, a na fali rozrachunków wewnątrzpartyjnych usunięto z KPCz blisko pół miliona członków oskarżanych o „rewizjonizm”, niektórym z ich wytoczono nawet procesy sądowe. Z drugiej strony, aby stworzyć pozory kontynuacji niektórych reform zapoczątkowanych podczas „Praskiej Wiosny”, 30 października 1968 r. w Bratysławie uroczyście podpisano nową ustawę konstytucyjną, przekształcającą Czechosłowację w czecho-słowackie państwo federacyjne.
Doświadczenia „ Praskiej Wiosny” oraz pokazowa lekcja doktryny Breżniewa, podobnie jak wydarzenia marcowe w Polsce, skompromitowały radziecki model państwa i w ogóle komunizm w oczach znacznej części dotychczasowych sympatyków, którzy ku swemu zaskoczeniu odkryli antysemicki i imperialny charakter tej doktryny.
Klęska reformatorskiej koncepcji „socjalizmu z ludzką twarzą” załamała natomiast wiarę tach nielicznych kręgów opozycyjnych w krajach bloku radzieckiego, które krytycznie oceniając tzw. realny socjalizm, liczyły na jego ewolucję i postępującą demokratyzacje.