Historia procesu karnego- ateński model skargowy procesu.

Aby dobrze poznać współczesny proces karny, należy także poznać jego rodowód. Ponieważ dopiero mając pełen obraz historyczno- porównawczy możemy zauważyć całą gamę różnych rozwiązań techniczno- prawnych, form i typów procesów karnych, które pozwalają dokonać obiektywnej oceny współczesnej konstrukcji procedury karnej.
Omawiając formy procesu tj. skargową, inkwizycyjną oraz mieszaną, a także różnorakie jego typy, w pełniejszy sposób możemy poznać i zrozumieć funkcjonowanie obecnego procesu.
Jednym z najstarszych typów, a jednocześnie bardzo istotnych dla współczesnego prawa procesowego jest typ procesu Ateńskiego. Nie tylko stworzył on podstawy dla dużej części następujących po nim typów postępowania karnego, ale przede wszystkim realizował i rozwijał zasady, które odgrywają ważną rolę również we współczesnym prawie karnym procesowym.
Proces attycki miał charakter demokratyczny, czego przejawem była społeczna struktura sądownictwa oraz różnorodność sądów i trybunałów.
Najwyższym organem , który sądził w sprawach karnych było w Atenach Zgromadzenie Ludowe- Eklezja, które rozstrzygało na podstawie doniesienia, czyli ejsangeli sprawy o przestępstwa skierowane przeciwko państwu i jego interesom.
Nie mniej ważny był Sąd Heliastów, utworzony przez Solona, w którego skład wchodziło 6 tys członków podzielonych na 10 składów kolegialnych. Zakres spraw jaki trafiał do Sądu Heliastów był najszerszy, bo co do zasady przestępstwa nie zastrzeżone do sądzenia przez inne sądy należały do właściwości tego sądu.
Najstarszym sądem w Atenach był Areopag (51), początkowo orzekał on w sprawach o wszystkie przestępstwa , później jednak Archonci rozpatrywali tylko sprawy o niektóre zbrodnie np. zabójstwa umyślnego, podżegania czy pomocnictwa.
Oprócz tych trzech najważniejszych sądów wymienić należy Sąd Efetów (51), który składał się ze starszych obywateli ateńskich, a właściwe były mu sprawy o szczególne przypadki zabójstw w tym mężobójstwa, Kolegium Jedenastu- Hendeka, którego właściwością były sprawy złodziei i rabusiów, a także Kolegium Czterdziestu, które osądzało sprawy drobne.
Wymienione sądy to te najbardziej typowe, takie które rozpatrywały największa liczbę spraw, jednak jurysdykcja w sprawach karnych należała w Atenach również do wielu innych organów o mniejszym znaczeniu.
Przebieg procesu prowadzonego przed sądami i trybunałami w Atenach nie wiele różnił się od współczesnego toku, jest one pewnego rodzaju wzorcem dla wszystkich późniejszych rozwiązań.
Pomijając czynności mające symbolikę jedynie religijną, czy znaczenie zwyczajowe, procedura rozpoczynała się złożeniem skargi przez oskarżyciela do odpowiedniego urzędnika np. Archonty lub Heliasty
Najbardziej charakterystyczną cechą ateńskiego prawa karnego był podział spraw na prywatne i publiczne, co łączyło się z istnieniem dwóch typów aktów oskarżenia, były to skarga prywatna- dike oraz skarga obywatelska- grafe, odpowiednik rzymskiej actio popularis. Przy dwóch rodzajach spraw nieodróżniano jednak, dwóch odrębnych postępowań. Przede wszystkim grafe miała doniosłe znaczenie, bo doprowadziło do utworzenia funkcji oskarżyciela publicznego oraz, w końcu specjalnego zawodu donosiciela.
Urzędnik, który przyjmował skargę badał poprawność aktu odbierał przysięgę, a często także kaucję pieniężną, która występowała najczęściej przy skardze prywatnej. Następnie wyznaczał właściwy sąd i inicjował posiedzenie wstępne, na którym zapoznawał sędziów ze sprawą i wyznaczał dzień rozprawy, zazwyczaj był to 30 dzień od złożenia aktu oskarżenia. Przed rozprawą oskarżenie było wywieszane na widok publiczny. Zanim rozpoczęła się rozprawa oskarżony mógł wnieść zarzuty (ekscepcje) przeciw skardze, które musiały byc rozpatrzone przez sąd przed dniem rozprawy. W procesie ateńskim nie występowało postępowanie przygotowawcze- każda ze stron na własną rękę zbierała dowody na obronę własnych racji.
Środkami dowodowymi były teksty ustaw, umowy, którymi nazywano wszelkie dokumenty w tym także testamenty, przysięgi stron, jednak najważniejsze były zeznania świadków, które składać mogli jedynie mężczyźni. Niekiedy brano pod uwagę także zeznania niewolników złożone na torturach tzw. basanos.
Rozprawa była jawna i publiczna, a jej elementy nie odbiegały znacznie od współcześnie występujących, były to odczytanie aktu oskarżenia, mowa oskarżyciela, kolejne przesłuchania świadków przez strony, a na koniec przemówienia stron, których czas regulowany był zegarem np. klepsydrą.
Sędziowie milcząco przysłuchiwali się całemu przebiegowi, nie ingerując w tok procesu, a następnie decydowali w głosowaniu tajnym, dla wyroku zaskarżającego wymagana była przeważająca liczba głosów.
Wykonanie wyroków należało do Kolegium Jedenastu, zwykła karą była kara grzywny lub utraty praw,często wysterowała także kara wygnania, rzadko natomiast stosowano karę śmierci, a w sprawach niewolników najbardziej popularne były kary cielesne. Rozwinięte było również postępowanie odwoławcze, apelowano do Trybunału Heliastów, który wydawał wyroki ostateczne.
Zatem, proces ateński realizował formę skargową procesu, na którą składa się zespół zasad, takich jak:
- zasada kontradyktoryjności, która występowała w Atenach w czystej postaci- sąd milczał aż do głosowania, a strony prowadziły wywody, dla przedstawienia i obrony własnych racji;
-zasada skargowości- proces był wszczynany jedynie na podstawie skargi, która mogla mieć postać- prywatnej bądź publicznej, która w Atenach miała najczęściej charakter skargi ludowej;
- zasada swobodnej oceny dowodów, która była najczęściej przestrzegana, aby zachować demokratyczny charakter sądownictwa w Atenach;
- zasada bezpośredniości i koncentracji rozprawy, co oznaczało, że wszystkie tezy i dowody powinny być przedstawiane przed sądem, na rozprawie głównej, która zwyczajowo powinna się zakończyć przed zachodem słońca;
- zasada był również sąd kolegialny o charakterze ludowym- w praktyce oznaczało to że składy były dość liczne, czasami kilku tysięczne, a członków wybierali obywatele spośród siebie.
Zasady nie przewidywały ochrony przed niesłusznym czy bezpodstawnym oskarżeniem, istniał natomiast zwyczaj odwrotny- ostracyzm, czyli sąd skorupkowy, na którym Zgromadzenie Ludowe mogło bez żadnych dowodów uchwalić wygnanie obywatela uznanego za niebezpiecznego dla demokracji ateńskiej.
Jak widać proces karny ateński zasługuje na uwagę dlatego, że wykazuje on cechy rozwiniętego systemu, konsekwentnego co do swych założeń, przedstawia rozwiązania proceduralne znane i dziś, ale w pierwotnej formie, a zarazem stanowi dość typową ilustrację formy skargowej procesu.