Armia Polska w ZSRR utworzona z inicjatywy ZPP pod dowództwem Zygmunta Berlinga

Związek Patriotów Polsk8ich powstał 27 października 1941 roku. Wtedy to na wiecu radiowym w Saratowie Wanda Wasilewska, Stefan Jędrychowski i Jerzy Putrament ogłosili „Manifest do Narodu Polskiego”, w którym zapowiadali utworzenie organizacji pod tą nazwą. Organem prasowym tej grupy stały się wznowione w maju 1942 roku „Nowe widnokręgi”. Na początku 1943 roku, jeszcze przed zerwaniem stosunków polsko- radzieckich grupa ta wysunęła postulat utworzenia organizacji kierującej sprawami polskimi w ZSRR. Powstanie słabego i uzależnionego od władz radzieckich komitetu sprzyjało planom Stalina wobec Polski.
Obradujacy w czerwcu 1943 roku I Zjazd ZPP przyjął deklarację ideową. Głosiła ona:
- ZPP powstał w celu zjednoczenia na czas wojny Polaków zamieszkałych na ziemiach radzieckich
- Ma na celu dopomóc narodowi polskiemu w wyzwoleniu ojczyzny spod niemieckiego jarzma
- Wlka o przywrócenie suwewrennych praw i niepodległości państwa polskiego
- Walka o odbudowę parlamentarno- demokratycznego ustroju w wolnej Polsce
- Umocnienie więzów przyjaźni między narodem polskim i narodami Związku Radzieckiego
- ZPP ma za zadanie zaspokojenia materialnych, kulturalnych i innych potrzeb Polonii w ZSRR
Przewodniczącą Zarządu Głównego ZPP została Wanda Wasilewska. We władzach poza komunistami zasiadali socjaliści i ludowcy przebywający w ZSRR w wyniku deportacji. Dla Polaków pozostających nadal w Związku Radzieckim, ZPP był jedyną instytucją mogącą pomóc im w sprawach bytowych czy związanych z opieką nad młodzieżą lub starcami. Tworzono sieć polskich szkół, bibliotek, przedszkoli, domów dziecka. Dzięki staraniom ZPP rząd radziecki podjął w kwietniu 1944 roku uchwałę o przesiedleniu Polaków z północnych obwodów do rejonów o łagodniejszym klimacie.
8 maja 1943 roku rząd radziecki na prośbę ZPP wyraził zgodę na utworzenie polskiej dywizji im. Tadeusza Kościuszki. Rejonem formowania były Sielce nad Oką w pobliżu Riazania. Na wieść o formowaniu polskiej jednostki nastąpił szybki napływ ochotników. Przybywali uchodźcy, wywiezieni, a także Polacy stale mieszkający przed wojną w ZSRR. Ci którzy w Armii Czerwonej znaleźli się, jako element podejrzany, w tzw. batalionach budowlanych byli używani do budowy drog, umocnień. Najcenniejsi byli ci którzy służyli w bojowych jednostakach AC ponieważ umieli już walczyć. Do 20 lipca w obozie sieleckim przebywało już 15, 7 tys. ludzi. Dowódcą dywizji został Zygmunt Berling, mianowany przez Radę Najwyższą ZSRR „generałem- majorem”. W dywizji noszono polskie mundury i orzełki, a nawet sprowadzono z Polesia znajdującego się w partyzantce sowieckiej polskiego księdza Franciszka Kubsza, aby pełnił rolę kapelana. Braki w kadrze oficerskiej uzupełniano oficerami sowieckimi polskiego pochodzenia, a dywizją opiekowało się NKWD. W ramach dywizji tworzono zalążki innych wojsk, m.in. pułk czołgów i eskadrę lotnictwa myśliwskiego. 15 lipca 1943 roku w rocznicę bitwy pod Grunwaldem dywizja złożyła przysięgę, a już w końcu sierpnia uznana została za gotową do działań bojowych.
Stalinowi, zwłaszcza przed spotkaniem „wielkiej trójki” w Teheranie, potrzebny był rozgłos wokół polskiego wojska walczącego wspólnie z Armią Czerwoną, toteż jeszcze przed zakończeniem szkolenia dywizja została skierowana na front i 12 października 1943 r. rozpoczęła natarcie na niemiecki pozycje niedaleko białoruskiego miasteczka Lenino. W dwudniowych walkach osiągnęła wyznaczone rozkazem cele ataku, ale poniosła straty sięgające ponad 25 % stanu osobowego. Niemcy stracili półtora tysiąca żołnierzy. Po zakończeniu walk dywizję wycofano na tyły w celu reorganizacji, ale bitwę przedstawiono jako wielkie zwycięstwo Polaków i dowód na to, że znaczna część popiera politykę sowiecką wobec Polski, natomiast Niemcy wykorzystywali jeńców i dezerterów do propagandy antykomunistycznej w GG.
10 sierpnia 1943 roku Związek Radziecki wyraził zgodę na formowanie 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Dowódctwo korpusu powierzono Z. Berlingowi. Jego zastępcą został gen. Karol Świerczewski „Walter”. W ramach 1 Korpusu utworzono: 2 DP im. Henryka Dąbrowskiego, 3 DP im. Romualda Traugutta, 4 DP im. Jana Kilińskiego, 1 Brygada Pancerna im. Bohaterów Westerplatte, 1 Brygada Kawalerii oraz 1 pułk lotniczy „Warszawa”. 16 marca 1944 roku 1 Korpus przekształcony został w Armię Polską w ZSRR. Dla Polaków deportowanych w głąb Rosji bądź osiadlych na kresach wschodnich było to często jedyną drogą powrotu do Ojczyzny.