Zagadnienia na geografię.

Geopolityka – nauka powstała na przełomie XIX i XX wieku, badająca wpływ czynników geograficznych na zjawiska i procesy społeczno-polityczne. Termin ten został stworzony przez Szweda, Rudolfa Kjelléna. Po raz pierwszy użył go w swoim artykule naukowym pt. Studier öfver Sveriges politiska gränser, opublikowanym w Sztokholmie na łamach czasopisma "Ymer" w 1899 r. Ten rok uznawany jest za symboliczną datę narodzin geopolityki, jako nauki akademickiej.
Geopolityka dzieli się na geopolitykę akademicką i geopolitykę stosowaną.
Geopolityka akademicka jest interdyscyplinarną nauką, która bada związki i zależności pomiędzy powstawaniem i funkcjonowaniem państw a wpływem na to czynników geograficznych i czasowych. Geopolityka stosowana jest metodą prowadzenia polityki międzynarodowej, opartej przede wszystkim na determinizmie geograficznym. Jej fundamentem jest myślenie w kategoriach przestrzennych. Relacje państw postrzega ona w kategoriach konfliktów interesów i nieustannej rywalizacji o wpływy.
Termin geopolityka może mieć co najmniej pięć znaczeń:
Nauka o charakterze interdyscyplinarnym badająca zależności między wpływem czynników geograficznych i historycznych na powstawanie i funkcjonowanie państw (ośrodków siły).
Paradygmat badawczy, podejście naukowe (metoda, wzorzec), charakteryzujący się rozpatrywaniem zjawisk polityki międzynarodowej przez pryzmat kategorii geograficznych (wielkiej przestrzeni), wykorzystywaniem agregowanych wyników badań (złożonych z wielu danych obejmujących kilka-kilkanaście dziedzin wiedzy). W tym znaczeniu geopolityka bywa często postrzegana jako subdyscyplina nauk politycznych.
Metoda skutecznego wykorzystania wiedzy z zakresu geografii, historii, nauk politycznych, wojskowych i ekonomicznych w celu jak najskuteczniejszej realizacji celów politycznych danego państwa (ośrodka siły). Dla tego znaczenia słowa geopolityka używa się często określenia geopolityka stosowana (w odróżnieniu od geopolityki akademickiej w znaczeniu zawartym w pkt 1).
Doktryna zakładająca konieczność realizacji interesów państwa (ośrodka siły) tylko, lub przede wszystkim, przy użyciu metod i założeń geopolityki. Podstawowym punktem odniesienia jest dla niej Raum-motiv. Głównym założeniem tej doktryny jest ekspansja, poszerzanie pola geopolitycznego. Jednym z terenów eksperymentalnych dla geopolityki w tym rozumieniu jest wojna.
Jedna z pięciu kategorii określających i badających państwo według teorii stworzonej przez Rudolfa Kjelléna, dotycząca jego struktury przestrzennej. Dzieliła się na fizjopolitykę i morfopolitykę [1].
2. Scharakteryzuj trzy wymiary analizy geopolitycznej.

Geopolityka toczy się na trzech płaszczyznach
- płaszczyźnie geografii fizycznej – na pewnej niezmiennej przestrzeni
- warstwa kulturowa - jej podmiot to typ organizacji społecznej, (która zmienia się na przestrzeni tysięcy lat zmiany te dotyczą głównie religii, mentalności ludzkiej) na danym terytorium
- gra wielkich mocarstw – współczesne stosunki międzynarodowe jest to coś, co jest elastyczne, ciągle się zmienia ( położenie strategiczne)

Różnica miedzy geografią polityczną a geopolityką: geog polityczna zajmuje się badaniem wpływem państwa na daną przestrzeń, a geopolityka zajmuje się badaniem w jaki sposób przestrzeń wpływa na politykę państwa;

Geohistoria – geopolityka, która toczyła się w przeszłości.
- Przez geohistorię pojmujemy określenie czegoś innego niż implikowanego przez geopolitykę czegoś bardziej historycznego i szerzej pojętego, nie będącego tylko zestawieniem uschematyzowanej historii przestrzennej do obecnej i przeszłej sytuacji państw, najczęściej nadającej im tylko jeden wyraźny kierunek.
- Geohistoria to geopolityka tocząca się w przeszłości

Geostrategia - dotyczy aktualnie toczonej gry wielkich mocarstw oraz odnosi się do budowania scenariuszy średnioterminowych (5 – 10 lat) lub długoterminowych
(10 – 20 lat)
- Strategia polityczna obowiązująca w długim okresie czasu jeśli ta strategia ma szeroki wymiar geopolityczny regionalny lub lokalny nazywa się nie raz geostrategią
- Długofalowy plan działania odnosi się do budowania scenariuszy rozwoju geopolityki.

Geoekonomia – dyscyplina zajmująca się polityką oraz strategią, jaką należy się posłużyć aby wzmocnić konkurencyjność kraju. Termin ten wprowadził w końcu lat 80. XX w. amerykański ekonomista Edward Luttwak, według którego po zakończeniu zimnej wojny, siły militarne państwa przestały być głównym czynnikiem determinującym klasyfikację ważności na scenie międzynarodowej. Według Luttwaka siła militarna zostaje zastąpiona przez zdolności i siłę ekonomiczną.

Astropolityka (z gr. ástro - gwiazda; politiká - sprawy dotyczące państwa) – wyłaniająca się ostatnio w ramach geopolityki, nowa dziedzina wiedzy traktująca o relacjach między przestrzenią kosmiczną, techniką i technologią a polityką. W węższym ujęciu oznacza planowanie, lokację zasobów i struktur w przestrzeni kosmicznej w celu osiągnięcia zamierzonych celów polityczno-ekonomicznych. Pojmuje Układ Słoneczny jako miejsce rywalizacji i ekspansji. Mottem przewodnim astropolityki jest: "Kto panuje w przestrzeni kosmicznej, ten kontroluje świat."


Państwo – terytorium, ludność, władza.
Dwa podstawowe znaczenia:
a. Państwo to struktura organów władzy publicznej; aparat władztwa publicznego, „piramida” rządów. Nadając takie znaczenie terminowi państwo wprowadza się zarazem ostre rozgraniczenie między państwem a społeczeństwem. Państwo to tyle, co ludzie władzy: policjant, urzędnik, sędzia oraz organy publiczne, w których skład oni wchodzą – policja, ministerstwa, rządy itp.
b. Państwo to wspólnota ludzka (obywatelska). Wspólnota ta funkcjonuje nie tylko za życia jednego pokolenia, jest związkiem pokoleń. Dziedziczymy terytorium państwa, jego instytucje, symbole, przekonanie o znaczeniu państwowości dla jednostek i grup społecznych. Państwo jest zatem w tym znaczeniu organizacją społeczeństwa, organizacją obywateli. Jest to organizacja o charakterze terytorialnym i suwerennym.

Istnieje 5 typów definicji państwa:
a) funkcjonalne – opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono pełnić w danym układzie społecznym. Państwo to społeczna organizacja mająca rozstrzygającą władzę nad wszystkimi osobami zamieszkującymi określone terytorium, której głównym celem jest rozwiązywanie wspólnych problemów
i zabezpieczenie wspólnych dóbr, a przede wszystkim utrzymanie porządku.
b) elementarne – opierają się na sformułowanej przez Georgia Jellinka
(1851 – 1911) teorii trzech elementów. Te trzy elementy składowe państwa to: ludność, terytorium, władza najwyższa. Państwo jest zatem trwałym związkiem ludzi stale osiadłych na danym terytorium, podlegających jednej, wyłącznej władzy zwierzchniej.
c) psychologiczne – państwo to zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich. Stosunki takie zachodzą na płaszczyźnie kontaktów pomiędzy rządzącymi i rządzonymi. Prawem rządzącego jest wydawanie określonych decyzji i wymaganie ich realizacji, a obowiązkiem rządzonego jest wykonywanie tych decyzji pod groźbą użycia przymusu państwowego.
d) socjologiczne – określają państwo jako społeczność polityczną. Państwo to zespół ludzi będących członkami lub funkcjonariuszami określonych instytucji
i posiadających z tej racji określone prerogatywy.
e) klasowe – państwo jest instrumentem klasowego panowania.


Suwerenność zewnętrzna gwarantuje, że państwo jest niezależne od innych państw w podejmowaniu decyzji. Suwerenność ta polega także na braku możliwości wpłynięcia na państwo za pośrednictwem organizacji międzynarodowych, międzynarodowych grup nacisku i sojuszy politycznych.


Naród - grupa społeczna oparta o więzy krwi;
- zjawisko, grupa polityczna (naród = społeczeństwo), wspólnota polityczna;
- wspólnota historyczna.
Naród utworzona w procesie historycznym trwała wspólnota ludzi, która powstała w wyniku współżycia jednostek, rodzin i grup w określonych warunkach przyrodniczo-biologicznych oraz ukształtowała rozumiane przez siebie i przekazywane z pokolenia na pokolenie:
- potrzeby, emocje i wyobrażenia;
- ich artykulację – język;
- środki i sposoby ich zaspokojenia, nadając im swoisty dla własnego poznania sens kulturowy.
W politologii pojęcie naród używane jest w dwóch znaczeniach. Pierwsze z nich ma charakter symboliczny. Naród to abstrakcyjna wspólnota polityczna, której dobru
podporządkowane mają być działania polityków. W tym kontekście wskazuje się na naród jako źródło lub piastuna suwerennej władzy państwowej. Tego typu sformułowania
odnajdujemy często w konstytucjach lub deklaracjach polityków. Podkreślają one element integracji - przeważający nad rzeczywistymi zróżnicowaniami, stanowiącymi podłoże wyodrębniania różnych grup społecznych.
Naród może być też definiowany jako konkretna zbiorowość społeczna, z reguły żyjąca w granicach jednego państwa oraz wyodrębniająca się wspólnym językiem.

Arktyka to czwarty, choć jakże ignorowany, zimnowojenny front geostrategiczny, obok Europy, Bliskiego Wschodu i Azji Wschodniej (wg określenia Zbigniewa Brzezińskiego)[2].

Heartland – jeden z elementów koncepcji geograficznej osi historii, przedstawionej przez Halforda Johna Mackindera na posiedzeniu Royal Geographical Society w 1904 roku. Heartland miał być według niej jądrem Wyspy Świata, naturalną fortecą, obszarem warunkującym panowanie nad resztą globu. Tworzyć go miały terytoria obejmujące Rosję, zachodnie Chiny, Mongolię, Afganistan, Beludżystan oraz Iran. Na słabe strony tej teorii wskazywał m.in. Nicholas Spykman, formułując koncepcję Rimlandu.

Prawo rosnących przestrzeni:
- obszar państwa poszerza się wraz ze wzrostem ludności;
- towarzyszy temu rozwój kultury;
- państwo zwiększa swój obszar kosztem państw mniejszych;
- granica jest elementem przejściowym, świadczy o sile bądź słabości państwa;
- państwo musi się rozwijać, poszukuje terenów do ekspansji;
- rozwój terytorialny – kosztem organizmów słabych;
- wysiłek w ekspansji terytorialnej rośnie w miarę postępu ekspansji (apetyt rośnie w miarę jedzenia).

Słabość – przesilenie imperialne – jeżeli państwo wchłonie za dużo obszarów to jest zmuszone do utrzymania tych obszarów.

Ekspansja = siła.

Geografię Ratzela można zdefiniować jako darwinowską filozofię przestrzeni, ponieważ ożywiają ją teorie ewolucji gatunków i walki o przetrwanie.

10.Koncepcje geopolityczne Rudolfa Kjellena.

Rudolf Kjellen Szwed germanofil – zakładał, że przyszłym światem będą (powinni) rządzić Niemcy. Jako pierwszy użył terminu geopolityka (1899 r.), definiując geopolitykę jako jedną z pięciu kategorii, w obrębie których analizuje się typologię państw oraz ich wzajemne stosunki (pozostałe 4 to: demopolityka, ekopolityka, socjopolityka i kratopolityka).

Kryteria badania państwa:
- z perspektywy organizacji władzy (kratopolityka);
- jak wyglądają stosunki wewnętrzne w państwie (socjopolityka);
- kondycja psychiczna narodu (etnopolityka);
- życie ekonomiczne państwa (ekopolityka);
- z perspektywy położenia geograficznego (geopolityka)

Uważał, że europejska równowaga potęg oraz pax Britanica są skazane na zagładę
i że świat powinien ukształtować się w trzy panregiony polityczno-gospodarcze:
- amerykański – Stany Zjednoczone – zachodnia hemisfera, obie ameryki;
- blok niemiecki – Europa + Afryka – którego silny rdzeń stanowiłby blok niemiecko-skandynawski;
- blok japoński – Wschodnia i Środkowa Azja.

Nauka Kjellena o państwie zawierała elementy zarówno deterministyczne, jak
i biologiczne. Państwa widział jako istoty żywe, które rodzą się i umierają. Narządami państwa są granice polityczne, kończynami regiony produkcyjne, systemem nerwowym stolica, układem krążenia sieć komunikacyjna. Prawa rządzące w przyrodzie przeniósł Kjellen mechanicznie na obszar nauki o państwie. Stąd wszechobecna w jego pismach terminologia: „instynkt biologiczny", „organiczne indywiduum", „ciało państwowe". Zadanie geopolityki upatrywał w spełnieniu indywidualności geograficznej państwa i wskazaniu najskuteczniejszej drogi realizacji geograficznych postulatów. Nade wszystko zmierzał do określenia centralnej przestrzeni niemieckiej, niezbędnego minimum egzystencji narodu.
Za poligon doświadczalny geopolityki Kjellen uznał wojnę. To ona miała sprawdzić charakter państwa.

12.Koncepcje potęgi kontynentalnej Halforda Mackindera.

Problem dla Wielkiej Brytanii nie jest problem kontrpotęgi morskiej tylko potęgi lądowej. Walkę o hegemonię światową głównie rozgrywały potęgi lądowe i morskie. Konflikt powstaje gdy potęga lądowa lub morska zaczyna dominować.

Strona, która złamie monopol tzn. stworzy obok np. potęgi lądowej, potęgę morską, ma ogromną szansę wygrać konflikt i zdobyć hegemonię nad światem.

Sir Halford Mackinder (1861 – 1947) był najsłynniejszym zwolennikiem teorii kontynentalnej. Centralnym punktem jego myślenia było istnienie strefy – pierwotnie nazwanej pivot area (sworzeń świata), a następnie określonej terminem heartland (serce kontynentu) – geograficzna Europa Wschodnia – której kontrola gwarantowałaby panowanie nad masą kontynentalną, a w konsekwencji nad światem.

W 1904 r. uważał za bardziej niebezpieczną Rosję. Aby utrzymać równowagę na kontynencie i zagwarantować tym samym mocarstwom morskim przewagę nad resztą świata, stałą w myśleniu Mackindera jest rozdzielenie Niemiec od Rosji. Aby zatrzymać panowanie i rozwój Rosjan należy zdobyć panowanie nad obszarami brzegowymi (Europą i Arabią).
W pierwotnej wersji teorii opracowanej w 1904 r. tezą jest, że historia zawsze była
i będzie zdominowana przez konflikt pomiędzy mocarstwami kontynentalnymi
i morskimi. Według niej potęga kontynentalna zrodziła się w sercu Eurazji, w strefie pojętej między Azją Środkową i Oceanem Arktycznym, która stanowiła sworzeń historii. Była ona gigantyczną naturalną fortecą, niedostępną dla potęgi morskiej, z której wyruszały promieniście – do końca XVI w. – kolejne inwazje w kierunku „wewnętrznego półksiężyca” (inner crescent), to znaczy w stronę Chin, Indii, Bliskiego Wschodu i Europy. Po odkryciu Ameryki, państwa inner crescent zajęły „półksiężyc zewnętrzny” (outer crescent), to znaczy Amerykę, Afrykę subsaharyjską
i Australię, odwracając dotychczasowy układ sił i ustanawiając tym samym przewagę mocarstw morskich nad kontynentalnymi.

W 1919 r. Mackinder opracował koncepcję międzymorza – imperium Euroazjatyckie nie może zdobyć Europy Środkowej. Należy odgrodzić Niemcy od Rosjan – bo nie wolno dopuścić do ich sojuszu.

Po I wojnie światowej Mackinder przemianowując sworzeń świata na heartland
i przesuwając je na zachód tak, że objęło całą Europę Środkowo-Wschodnią, aż do linii Łaba – Adriatyk. Serce świata oznaczało pozycję strategiczną dla panowania nad „wyspą świata”, którą tworzyły Azja, Europa i Afryka. Kto rządzi „sercem kontynentu” panuje nad „wyspą świata”, kto panuje nad światową wyspą panuje nad światem. Głównym przeciwnikiem pozostawały Niemcy, tym bardziej, że Rosja na długo pozostałaby wyłączona z życia politycznego w wyniku rewolucji.

W 1943 r. Mackinder dokonał korekty twierdząc, że jest możliwy ograniczony sojusz USA – Rosja pod warunkiem, że Rosjanie nie wyjdą na obszary brzegowe – czyli poza swoją strefę wpływów. Jeżeli wyjdą należy obsadzić Europę i Daleki Wschód.

Tak jak kolej zwiększyła w przeszłości zdolność przemieszczania sił wewnątrz mocarstwa kontynentalnego, przyznając mu tym samym przewagę nad marynarkami potęg morskich zmuszonych do operowania na liniach zewnętrznych, tak siły powietrzne mogły obecnie przyznać mocarstwu kontynentalnemu zdolność uderzenia na przyczółki stworzone na peryferiach, bez obawy zniszczenia baz lotniczych przez mocarstwa morskie. W tym wypadku heartland zostało cofnięte znacznie na wschód, tak że jego najdalszy zachodni pokrywał się z grubsza z linią Leningrad – Moskwa – Stalingrad. Zasadnicze znaczenie Mackinder przyznawał zaś „środkowemu oceanowi”, to znaczy Północnemu Atlantykowi, czyli punktowi styku między Stanami Zjednoczonymi, Wielką Brytanią i kontynentem europejskim. Mocarstwo morskie
i mocarstwo kontynentalne półkuli północnej, a zatem Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, miałyby pozostać sojusznikami, aby równoważyć rosnącą wagę Chin
i Indii, przeżywających gwałtowny wzrost demograficzny oraz aby gwarantować pokój światowy.


11. Koncepcje potęgi lądowej Karla Haushofera.

Karl Haushofer, główny przedstawiciel niemieckiej geopolityki, chciał w przestrzeni życiowej Niemców widzieć „misterium" i spełnienie niemieckich nadziei. „Szukajmy zakorzenienia, wyrównania osadnictwa i odrzucajmy mieszanie ras". W wieloprzestrzennej frazeologii tych czasów występowała swoista mieszanina myślenia volkistowskiego i idealistycznego, znajdował wyraz mistycyzm ziemi oraz realny rasizm. Wyrażała się w niej zarówno mistyfikacja ziemi narodowej, jak
i kultury agrarnej. Przemysł i industrializację traktował bowiem Haushofer jako grzeszny przypadek kultury. Zdecydowanie odrzucał burżuazyjno-kapitalistyczną formację
i niemoralne zniewolenie ludzi przez kapitał. Temu niemoralnemu światu kapitalizmu przeciwstawiał usprawiedliwiony ład militarny.

Teorie potęgi kontynentalnej zakładają przewagę ziemi nad morzem, to znaczy przewagę państw, które są w stanie opanować euroazjatycką masę kontynentalną, nad potęgami morskimi zarówno peryferyjnymi (Europa i Japonia), jak i zewnętrznymi (Stany Zjednoczone).

Już w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej generał Karl Haushofer popierał konieczność poszukiwania przez Niemcy porozumienia z Rosją i Japonią, aby obalić monopol morski i kolonialny mocarstw anglosaskich.

Według Haushofera świat miałby zostać zorganizowany na nowo w panregiony biegnące południkowo – z północy na południe – i charakteryzujące się właściwą równowagą „manometrów” politycznych, gospodarczych, kulturalnych itp. Takie przekształcenie, któremu na drodze stałyby mocarstwa anglosaskie, musiałoby zostać zrealizowane w porozumieniu z Rosją. Jedynie jeśli Rosja nie zostałaby przekonana w – w drodze dyplomatycznej – do wsparcia planu niemieckiego, należałoby pokonać ją i narzucić jej pokój. W każdym razie niezbędne było zniszczenie imperium brytyjskiego.

W wersji z 1941 r. występują 4 panregiony:
- Pan-Europa – obejmująca również Basen Morza Śródziemnego, Afrykę i Bliski Wschód aż do Zatoki Perskiej;
- Pan-Ameryka – składająca się z obu Ameryk;
- Pan-Rosja – która nie jest dosłownie wzmiankowana w 1941 r., podczas gdy w wersjach wcześniejszych rozciągała się na południe zajmując Indie;
- Pan-Pacyfika – pod hegemonią japońską obejmowała Chiny, Indonezję
i Australię.
Kraje śródziemnomorskie posiadałyby pewną autonomię w ramach Pan-Europy
i byłyby zdominowane przez Włochy.
14.Koncepcje geopolityczne Juliana Corbetta.

Brytyjczyk Julian Corbett (1854 – 1922) uważał, że strategia morska nie jest niezależna, lecz podlega strategii ogólnej. Był zwolennikiem tak zwanej projekcji potęgi morskiej w lądową. Czynnikiem rozstrzygającym jest konflikt lądowy. Flota służy jako narzędzie wielkiej armii lądowej. Należy zbudować armię ekspedycyjną. Centralną tezą stwierdzenia Corbetta było stwierdzenie, że konflikt nie może być rozstrzygnięty jedynie za pomocą sił morskich. O ile nie może sama wygrać wojny, potęga morska pozwala jednak na osiągnięcie zwycięstwa, zmuszając kontynentalnego przeciwnika do znacznego rozproszenia sił dla ochrony jego wybrzeża, umożliwiającego potędze morskiej przerzucenie jej sił na ląd.

15. Koncepcje geopolityczne Nicolasa Spykmana.

Nicolas J. Spykman – twórca teorii potęgi półwyspowej – uważał, że nie serce kontynentu hearland, lecz jego obrzeże – rimmland, pas półwyspowy i wyspowy, który otacza euroazjatycką masę kontynentalną, stanowi ośrodek napędowy dla konfliktów i najpoważniejsze zagrożenie dla pokoju światowego. Utrzymanie pokoju, które uwzględniałoby jednocześnie interesy narodowe USA, zakładałoby zatem uzyskanie niezbędnej kontroli nad tym regionem. Jego zjednoczenie byłoby katastrofalne dla interesów Stanów Zjednoczonych, z tego względu priorytetem geopolityki amerykańskiej miało być zapobieżenie takiemu zjednoczeniu, zarówno poprzez utrzymanie baz wojskowych w Europie i na Dalekim Wschodzie, jak i przez utrzymanie dobrych stosunków ze Związkiem Radzieckim, „naturalnym” sojusznikiem Waszyngtonu w zapobieżeniu agregacji obrzeży. Taki możliwy sojusz rosyjsko-amerykański miałby jednak granice: Moskwa nie powinna rozciągać swego panowania terytorialnego lub hegemoni na rimmland. Wówczas bowiem Stany Zjednoczone byłyby zmuszone – sprzymierzając się z Europą Zachodnią i Dalekim Wschodem – do interwencji w celu uniemożliwienia okupacji obrzeży. Formuła zaproponowana przez Spykmana była odwróceniem teorii Mackindera: „kto panuje nad obrzeżami kontynentu, panuje nad Eurazją; kto panuje nad Eurazją panuje nad losami świata.


16. Koncepcja potęgi powietrznej Aleksandra Seversy’ego.

Aleksander Seversky jest zwiastunem wojny termojądrowej. Czynnikiem decydującym o zwycięstwie w konflikcie jest lotnictwo. Wojna polega na tym, że przeciwnika można wybombardować. Rozwinął teorię dwóch potęg. Jeżeli amerykanie opanują Ural i w prawo – wygrają, albo jeżeli Rosjanie opanują wschodnie wybrzeże USA – to oni wygrają. Głównym teatrem działań wojennych będzie Arktyka – morze Arktyczne – biegun północny.

De Seversky dzielił świat na dwa wielkie kręgi, których centrami były serca przemysłowe USA i ZSRR, a ich zasięg równał się promieniowi rażenia ówczesnych bombowców strategicznych. Stany Zjednoczone panowały nad półkulą zachodnią; Związek Radziecki nad Eurazją; obydwa państwa posiadały analogiczny poziom siły skoncentrowany w północnych regionach Ameryki i Eurazji. Taka sytuacja utrudniałaby Stanom Zjednoczonym tworzenie baz lotniczych za granicą, gdyż do ich obrany byłyby konieczne duże nakłady ludzkie i finansowe.


17. Koncepcje georegionów Saula Cohena.

Saul B. Cohen (koncepcja geopolityki regionalnej) – poddał totalnej krytyce teorie Spykmana i Mackindera. Zwracał uwagę, że świat podzielony jest na regiony geostrategiczne i regiony geopolityczne.

Dwa regiony geostrategiczne to:
- morski świat handlowy – amerykański;
- kontynentalny świat eurazjatycki – strefa wpływu Związku Radzieckiego.
Wyróżniał ponadto jeszcze trzeci autonomiczny miniregion geostrategiczny, który tworzy Półwysep Indyjski, znajdujący się poza polem rywalizacji obu bloków.

Regiony geostrategiczne dzielą się na mniejsze regiony geopolityczne.
Dla świata morskiego są nimi:
- region anglo-amerykański i karaibski;
- Europa morska włącznie z Maghrebem (Europa Zachodnia + Zachodnia Afryka Północna);
- Ameryka Południowa;
- Afryka subsaharyjska;
- Oceania, w skład której wchodzą Japonia i Korea Południowa.

Świat kontynentalny składa się z dwóch regionów:
- heartland, który obejmuje także Europę Wschodnią;
- chińska Azja Wschodnia.

Pomiędzy dwoma regionami geostrategicznymi istnieją „strefy pęknięcia” na Bliskim Wschodzie i Azji Południowo-Wschodniej, które nie posiadają wspólnych czynników integrujących, niezbędnych dla stabilności i spójności. Takie strefy są miejscem konfliktów, które zachowują jednak charakter lokalny.
Dla Stanów Zjednoczonych korzystne byłoby promowanie wzmocnienia, autonomii
i integracji zarówno Europy, jak i azjatyckiego Wschodu. Szczególnie nie powinny one przeciwstawiać się zjednoczeniu Europy i dozbrojeniu Japonii. Kiedy bowiem dokonałyby się te dwa procesy, zacząłby stopniowo kształtować się świat wielobiegunowy, który charakteryzowałby się równowagą dużo stabilniejszą i mniej niebezpieczną niż w świecie dwubiegunowym.


19. Koncepcje geospołeczne Francisa Fukuyamy.

Francis Fukuyama – dzisiejszy świat zmierza do końca historii. Cywilizacja zachodu jest cywilizacją uniwersalistyczną. Świat zmierza do przyjęcia wartości europejskich, a ziemia przejdzie w epokę planetarną, nastąpi unifikacja świata.

Podstawowy ustrój – demokracja, a gospodarczo – wolny rynek.

Fukuyama twierdził, że zwycięstwo kapitalizmu nad komunizmem w zimnej wojnie wyznaczyło koniec historii, pojmowany nie jako koniec wszelkich wydarzeń, lecz jako osiągnięcie przez proces historyczny punktu kulminacyjnego, którym jest liberalna demokracja. Demokracji nie jest w stanie pokonać żadna inna siła, np. potęga Islamu, gdyż nie jest ona w stanie wytwarzać, ani dystrybuować bogactw. Uniwersalne nadejście demokracji uczyniłoby możliwym stworzenie światowego rządu.

18.Koncepcje geohistoryczne Paula Kennedy’ego.

Paul Kennedy (1 koncepcja po 1991 r.) deklinizm – zależność między gospodarką a wojskiem. Przewaga zachodu nad resztą świata wynikała z przewagi handlowej (gospodarczej) oraz przewagi wojskowej.

Wiek XXI będzie wiekiem Azji. Wszystko wróci do równowagi pomniejszy się dystans (dysproporcje) pomiędzy nami a nimi.
Hegemonia Zachodu dobiega końca.

Dwa supermocarstwa posiadają nadal arsenały jądrowe, więc nadal istnieje groźba III wojny światowej (termojądrowej). W tym Rosja jest biedna, nie stać jej na utrzymanie tego arsenału.

Wyróżnił 5 potęg (biegunów):
- USA (potęga uniwersalna) – kulturowa, polityczna, gospodarcza i wojskowa;
- Unia Europejska – przede wszystkim potęga gospodarcza → wojskowa;
- Rosja – broń jądrowa + surowce strategiczne (uran, gaz, ropa naftowa);
- Chiny – wschodzące mocarstwo, bardzo wzmocniły pozycję gospodarczą;
- Japonia – dziś supermocarstwo gospodarcze.


21. Koncepcje Alvina i Heidi Tofferów.

Tofflerowie zauważyli, że system cywilizacyjny jest niesłuszny, definicje cywilizacji są nieprecyzyjne.

Ich teoria nosi nazwę – trzeciej fali cywilizacyjnej.

Tofflerowie dowiedli w sposób przekonywający, że różne typy wojen określają geopolitykę trzech cywilizacji – rolniczej, przemysłowej i postindustrialnej. Trzy cywilizacje współżyją z sobą jednocześnie w różnych częściach kuli ziemskiej
i charakteryzują się swoimi sposobami wytwarzania dóbr oraz prowadzenia wojny
(a zatem również i utrzymywania pokoju). Podział między cywilizacjami nie jest zatem geograficzny lecz pionowy, jako że współżyją one na tych samych terytoriach. Cywilizacja postindustrialna musi wyodrębnić środki niezbędne zarówno do kontrolowania zarówno wojen „rolniczych” i „przemysłowych”, jak i oczywiście „postindustrialnych”. Jest to jedyny sposób na utrzymanie pod kontrolą anarchii wynikającej z bałkanizacji świata, proliferacji państw powstających poprzez podział dotąd istniejących państw oraz rozproszenia potęgi w wyniku proliferacji jądrowej
i rakietowej.

1 fala – rolnicza – wojna rycerska;
2 fala – przemysłowa (industrialna) – wojna masowa;
3 fala – wiedza (postindustrialna) – wojna precyzyjna.

Podstawowym wyznacznikiem potęgi państwa będzie ogromna przewaga jakościowa (jakość życia, jakość technologii).
Nastąpi odwrót od społeczeństw masowych. Powrót do tradycyjnych systemów wartości – rodzina.
Podstawowym kapitałem 3 fali jest wiedza a nie pieniądz.
Europa i USA są już w 3 fali a kraje arabskie nadal w 1.
Technologia niweluje przewagę Zachodu – broń biologiczna i chemiczna.
Wojna asymetryczna – bronią może być wszystko np. atak na NY z 11.09. Nie można wyliczyć potencjału jednej ze stron.


20. Koncepcje cywilizacyjne Samuela Huntingtona.

Samuel Huntington – świat wcale nie dąży do zjednoczenia (internacjonalizacji). Polityka będzie wielobiegunowa i będzie miała charakter rywalizacji między cywilizacjami.

Wyróżnił 8 cywilizacji:
- Chińską;
- Japońską;
- Zachodnią (USA + Europa);
- Latynoamerykańską;
- Afrykańską;
- Prawosławną;
- Islamską.

Podstawowym wyznacznikiem cywilizacji jest przynależność do danego bloku religijnego. Główny konflikt będzie między Zachodem a Islamem i Chinami, które mogą zjednoczyć się przeciwko Zachodowi. Postuluje fakt, żeby Zachód ograniczył swoją obecność militarną i polityczną, gdyż może to doprowadzić do wybuchu wojny. Dysproporcje potencjałów między Zachodem a Azją zmniejszają się.

Prawdopodobieństwo sojuszu między cywilizacją konfucjańską a islamską może ilustrować całość chińskich dostaw broni do krajów muzułmańskich. Lecz jeszcze silniejszym uzasadnieniem owej tezy jest większa możliwość pogodzenia chińskiego modelu rozwoju z wartościami cywilizacji islamskiej (świadczą o tym sukcesy ekonomiczne Indonezji i Malezji) oraz – przede wszystkim – fakt, że Chiny nie starają się w kontaktach z innymi cywilizacjami narzucać im własnych wartości co natomiast stara się robić Zachód.

Huntington zakłada takie zderzenie na podstawie 5 przesłanek:
- różnice między cywilizacjami są zasadnicze i niezmienne. Jego zdaniem to właśnie cywilizacje są główną przyczyną konfliktów, które w przyszłości ulegną intensyfikacji, ponieważ opanowane przez Zachód środki masowego przekazu dają obraźliwy dla biedaków (kraje Trzeciego Świata) obraz zachodniego bogactwa oraz propagują przeciwne ich kulturom wartości, postrzegane jako narzędzie kolonizacji i manipulacji;
- technologia zmniejszyła wagę odległości, jako elementu separującego, a tym samym utrudniła współżycie różnych cywilizacji;
- „odwet Boga” stanowi element spójności o dużo większej wadze politycznej niż dotychczas, zastępując w pewnym sensie świadomość narodu;
- Zachód stał się o wiele mniej atrakcyjny i elity polityczne reszty świata zaczynają szukać swoich własnych korzeni, co jest także reakcją na masową kulturę amerykańską rozpropagowaną na cały świat dzięki całkowitemu opanowaniu mediów przez Stany Zjednoczone;
- różnice kulturowe i religijne są o wiele głębsze i bardziej zakorzenione w naturze ludzkiej niż polityczne i ekonomiczne. Tożsamość religijna jest silniejsza od tożsamości etnicznej.

22. Koncepcje geostrategiczne Zbigniewa Brzezińskiego.

Zbigniew Brzeziński – (ostatnie supermocarstwo, imperium dobra, pax americana) amerykanie muszą prowadzić taką politykę aby zbudować federalizm światowy, aby świat zjednoczył się. Gospodarka + wojsko zostaną podporządkowane np. ONZ lub jej następcy.

Niedopuszczenie aby na wyspie świata powstał hegemon.

Podstawowe problemy świata będą się tworzyły na obszarze od Turcji aż po Chiny (eurazjatyckie Bałkany).
Zbigniew Brzeziński zwraca uwagę, że wojna między państwami z 3 fali jest niemożliwa, możemy natomiast mówić o konflikcie geoekonomicznym (np. USA – Europa).

Wojnę może prowadzić państwo biedne lub państwo bogate – na terytorium państwa biednego.

23. Koncepcje transatlantyckie Roberta Kagana.

Zdaniem Roberta Kagana, istniejący na początku XXI w. porządek światowy nie gwarantuje „końca historii”, zaś wspólnota transatlantycka powinna nie tyle obawiać się „zderzenia cywilizacji”, co dryfu na linii Zachód kontra Zachód. Paradoksalnie główny zarzut stawiany Europie nie dotyczy postulatu przekształcenia jej w zintegrowane supermocarstwo zdolne stawić czoła USA, lecz faktu, że ten nowy podmiot geoekonomiczny nie chce się właśnie stać potęgą światową w klasycznym tego słowa znaczeniu. Amerykanie nadal tkwią w świecie tradycyjnej geopolityki, kiedy Europejczycy zdecydowali się na budowę nowego ładu światowego opartego o zasady dekonstruktywistyczne. Europejczycy wolą dostrzegać wyzwania, jakim mogą stawić czoło za pomocą sobie właściwych instrumentów dyplomacji i pomocy finansowej. O militarnej słabości zadecydowała nie tylko niechęć europejskich rządów do ponoszenia związanych z tym wydatków. Towarzyszyło temu przekonanie, że zwycięski koniec zimnej wojny wraz z eliminacją strategicznego wroga przyniósł także w jakimś sensie kres geopolityki i zwolnienie od obowiązku myślenia w tych kategoriach. Nie dysponując odpowiednią siłą wojskową, by interweniować przeciwko groźbom natury militarnej, mieszkańcy Starego Kontynentu lekceważą je - wiedzą zresztą, że i tak zajmą się tym Amerykanie. Według Kagana Amerykanie to Szeryfowie – utrzymujący spokój w miasteczku, a Europejczycy to Barmani – którzy mają pretensję do szeryfa, że straszy im klientów.

Kagan uważa, że do analizy współczesnych stosunków międzynarodowych nie stosuje się już zasady homeostatu – wedle której porządek hegemoniczny rodzi z czasem kontrpotęgę, zdolną w pewnym okresie czasu rzucić wyzwanie mocarstwu „zstępującemu” – gdyż zmieniły się motywy oraz nastąpiła relatywizacja imperatywu przestrzeni. Zauważył, że inaczej powinna wyglądać strategia polityczna USA wobec Europy, która znalazła się w świecie postmodernistycznym – zresztą głównie dzięki protektoratowi wojskowemu Amerykanów – a inaczej wobec Azji, gdzie wciąż obowiązują nowożytne reguły równowagi sił w stosunkach międzynarodowych. W myśl tych założeń na terenie zachodniej części Eurazji USA powinna odgrywać rolę lidera (przywódcy) świata transatlantyckiego, zaś w stosunku do regionów niestabilnych politycznie przyjąć rolę „dobrotliwego” hegemona.

24. Koncepcje transatlantyckie Charlesa Kupchana.

Charls Kupchan twierdzi, że nowym konkurentem Waszyngtonu nie będą wcale Chiny czy świat islamu, lecz zjednoczona i poszerzona Unia Europejska. Dzieje się tak dlatego, ponieważ integracja Starego Kontynentu jest jednym z najistotniejszych zwrotów geopolitycznych XXI wieku. Porównuje on pęknięcie transatlantyckie do sytuacji Cesarstwa Rzymskiego pod koniec III w., kiedy to podział dominium na część romańską i grecką oraz utworzenie drugiej stolicy w Konstantynopolu rozpoczęło proces rozpadu imperium na część zachodnią (łacińską) oraz Bizancjum. Zauważa on, że UE nie posiada jeszcze aspiracji wielkomocarstwowych jednak jej rozszerzenie oraz wzmocnienie zdolności polityczno-wojskowych może doprowadzić do powstania gracza geopolitycznego zdolnego wyprzeć USA z całej Eurazji. Nawet jeśli początkowa potęga UE ograniczy się tylko do Europy z powodu syndromu „kryzysu wzrostu”, to równocześnie temu zjawisku będzie towarzyszyło osłabienie transatlantyckich więzi instytucjonalnych oraz redukowanie amerykańskiej obecności wojskowej na tym kontynencie. To z kolei pociągnie za sobą nie tylko wzrost rywalizacji USA – UE, lecz doprowadzi do dalszej defragmentaryzacji porządku światowego oraz zwiększy koszta statusu supermocarstwowego dla Waszyngtonu. Dlatego też – o ile nie dojdzie do rozsądnego kompromisu – możliwe jest starcie Zachód – Zachód, które przybierze charakter starcia kulturowo-ekonomicznego.

25. Koncepcje geopolityczne Johna Mearsheimera.

John Mearsheimer uwzględniając możliwość powrotu do rywalizacji i gry wielkich mocarstw nawiązuje do deklinizmu Paula Kennedy’ego – przewiduje, że system międzynarodowy dąży jednak do odtworzenia równowagi sił, jaka panowała w okresie międzywojennym XX wieku. Stąd też proponując własny wariant neorealizmu (tzw. realizm ofensywny) zajmuje się on głównie kwestią konfliktu hegemonicznego pomiędzy potęgą zstępującą a mocarstwem wstępującym (kontrpotęgą). Przede wszystkim żywi on przekonanie, że różnica pomiędzy potencjałami poszczególnych graczy geopolitycznych ulokowanych w ramach jednego systemu zawsze prowadzi do hierarchizacji państw oraz do wyłonienia hegemona (system niezrównoważony). W dalszej perspektywie może to oznaczać albo powstanie tworu imperialnego, bądź też pojawienie się kontrpotęgi zdolnej do zrzucenia narzuconego wcześniej porządku strategicznego. Dzieje się tak dlatego, ponieważ w rzeczywistości mocarstwa dążą nie tyle do równowagi, lecz do zdobycia przewagi – gdyż ich postępowanie jest uwarunkowane potrzebą stworzenia własnej strefy bezpieczeństwa kosztem słabszych ogniw. Wojna pozostaje relatywnie skutecznym środkiem mającym na celu wzmocnienie własnej pozycji geopolitycznej, kosztem słabszego przeciwnika.

W swoich rozważaniach Mearsheimer powraca do klasycznego sporu geopolitycznego na temat konfliktu między potęgami morskimi a lądowymi i w sposób zdecydowany postuluje przewagę mocarstw kontynentalnych nad oceanicznymi. Jego zdaniem potęga lądowa wraz z silną marynarką i lotnictwem jest nie tylko w stanie zniwelować przewagę potęgi morsko-powietrznej, lecz także wygrać każdy konflikt zbrojny.

26. Koncepcje geopolityczne Josepha Nye’a.

Podstawowym zadaniem amerykańskiej strategii politycznej powinno być przełożenie argumentu siły w siłę argumentów (soft power). Porównuje on rywalizację wielkich mocarstw do rozgrywek toczonych na szachownicy, z tym jednak wyjątkiem, że w jego koncepcji odbywa się to w trzech wymiarach: klasycznej geopolityki, postmodernistycznej geoekonomii oraz na płaszczyźnie miękkich środków perswazji. W pierwszym dzięki posiadaniu przez USA armii ekspedycyjnej i potencjału wojskowo-technologicznego zdolnego do prowadzenia wojny asymetrycznej, jak
i klasycznego konfliktu zbrojnego są one niekwestionowanym liderem, którego potęga nie ma sobie równych. Jednakże zauważa on także, że amerykańska przewaga geoekonomiczna coraz częściej napotyka na wzrost pozycji gospodarczej Unii Europejskiej i Chin. Z kolei mniejsze pole manewru posiadają Stany Zjednoczone w dziedzinie soft power, gdyż są zmuszone do ponoszenia kosztów swego imperialnego wizerunku.

Na polu tradycyjnych stosunków międzynarodowych Stany Zjednoczone są w stanie zdystansować swoich rywali. Istnienie silnej konkurencji na polu geoekonomii zmusza USA do dialogu. Natomiast w sektorze trzecim (tj. soft power) zdolność wymuszania przez USA jest najmniejsza.

Nye wyraża przekonanie, że nawet największa potęga wojskowa nie jest w stanie obronić się przed skutkami wojny asymetrycznej i stosowania technologii niwelujących. Dlatego zwraca on uwagę na konieczność wzmocnienia przez USA potencjału zaufania. Przede wszystkim Stany Zjednoczone tak powinny definiować interes narodowy, aby jego realizacja nie służyła kształtowaniu postaw konfrontacyjnych, lecz przyczyniała się do rozwiązywania problemów globalnych oraz promowała wartości oparte o dialog i konsensus. Dlatego soft power to przede wszystkim gotowość do poszukiwania kompromisów i konsensusu dotyczących najistotniejszych problemów globalnych, nie zaś wyłącznie egoistyczne zabieganie o rację stanu kosztem słabszej strony.

Eurazjatyzm (z ros. jewrazijstwo) to oryginalnie rosyjska doktryna geopolityczna, przekształcona w ostatnich latach w ideologię stanowiącą uzasadnienie dla rosyjskich dążeń imperialnych.
Termin e. został ukuty w 1915 roku przez rosyjskiego geografa V. Siemenow-Tian-Szanskijego używającego w swoich publikacjach terminu „Eurazja rosyjska” (Russkaja Ewrazja); e. jako doktryna geopolityczna został stworzony na początku lat 20-tych XX wieku, następnie zapomniany i odtworzony po upadku ZSRR przez rosyjskiego naukowca, geopolityka, filozofa i polityka Aleksandra Dougine’a (ur. 1962).
E. to dzieło rosyjskich „białych” emigrantów (N. Troubetskoj, P. Savitski, N. Aleksjejew, L. Gumilew), którzy nie czuli jedności cywilizacji rosyjskiej z zachodnią. Stanowił doktrynę antyzapadnicką. Naprzeciw emigrantom krytykującym Rosję Radziecką z pozycji kultury zachodniej, eurazjaci stworzyli doktrynę głoszącą, że rosyjska kultura stanowi połączenie elementów słowiańskich i turko-muzułmańskich, co powoduje, że geopolitycznie i kulturowo Rosja stanowić by miała „trzeci kontynent” między materialistycznym i dekadenckim zachodem a orientem. Eurazjaci zajmowali niekonsekwentne stanowisko względem komunizmu; mimo że byli na emigracji, nie potępiali bolszewizmu widząc w nim pożądaną fuzję geopolityczną i doktrynalną między Europą i Azją, a konkretniej, przesunięcie cywilizacyjne Rosji z orientacji prozachodniej (carska Rosja XVIII i XIX wieku) na azjatycką. Wynikało to z koncepcji, że Rosja nie jest częścią cywilizacji zachodniej, lecz stanowi odrębną cywilizację wraz z tureckojęzycznymi nomadami Azji Centralnej. E. znajdował się w opozycji nie tylko wobec zapadników, ale także rosyjskich konserwatystów, zapadnictwu wrogich, gdyż odrzucał identyfikację kultury rosyjskiej z dziedzictwem bizantyjskim.
Zdecydowanie nowe znaczenie e. nadał w obecnych czasach Aleksandr G. Dugin, który uczynił z e. ideologię antyzachodnią, skierowaną przeciw Stanom Zjednoczonym, które są tu zwalczane przez radykalną krytykę kultury anglosaksońskiej (protestanckiej), opartej na indywidualizmie, handlu, wytwórczości i kulcie pracy. Naprzeciw tej rzekomo zdegenerowanej cywilizacji wyspiarskiej, Dugin buduje mistyczną wizję cywilizacji eurazjatyckiej, opartej na wartościach duchowych i sakralnych. Współczesne wydarzenia są przedstawiane jako starcie między cywilizacją wyspiarzy-kupców i uduchowionych ludzi orientu.
Skutkiem tej koncepcji jest uznanie za pozytywne wszystkich ideologii, religii i doktryn, które sprzeciwiają się amerykańskiemu stylowi życia. Dugin bez wahania czerpie wartości wspólnotowe i religijne z prawosławia i islamu, zasady gospodarcze z komunizmu, wizje ustrojowe z bizantynizmu, stalinizmu i teokracji wschodu. Głosi koncepcje neopogańskie (jest miłośnikiem włoskiego integralnego tradycjonalisty J. Evoli), zachwyca się antyzachodnią polityką i ideologią III Rzeszy, podbojami i modelem politycznym stalinizmu. Ideologia e., w ujęciu Dugina, stanowi mieszankę historycznych i obecnych religii i ideologii o nastawieniu antyindywidualistycznym, antyliberalnym i antydemokratycznym; stanowi przeciwieństwo tzw. społeczeństwa otwartego. Niekiedy Dugin uważany jest za tzw. narodowego bolszewika.
Poglądy Dugina warunkowane są jego pochodzeniem z kręgów komunistycznych elit władzy; jego ojciec był oficerem KGB. Chodzi mu o odnowienie imperium radzieckiego pod sztandarem jakiejkolwiek ideologii lub religii antyliberalnej. Stąd jego przywiązanie do tradycjonalistycznego nurtu prawosławia. Najpierw działał w ultranacjonalistycznej Pamiać, a w IV 2001 roku stworzył własną partię polityczną Eurazja i stał się jedną z najbardziej wpływowych intelektualnie osób współczesnej Rosji, utrzymując żywe kontakty zagraniczne, szczególnie z przedstawicielami tzw. nowej prawicy. Jego otoczenie stworzyło jeden z najbardziej znanych rosyjskich think-tanków. Dugin był doradcą wielu rosyjskich polityków, w tym także Wladimira Putina.

Pochodna od tego słowa to termin, neoneoeurazjaci, oznaczające współczesnych zwolenników eurazjatyzmu. Takie określenie często jest używane przez irkuckich dziennikarzy w stosunku do zwolenników organizacji politycznej o nazwie Jewrazijskij mir. Określają ich w ten sposób, ponieważ ich światopogląd i wartości, jakie wyznają są dalekie od idei prekursorów Eurazjatyzmu, dlatego też neoneoeurazjaci. Przemówienia i dzieła tworzone przez członków organizacji neoeurazjatyckich i neoneoeurazjatyckich bardzo często są przedmiotem rozmaitych badań naukowców zajmujących się tematem eurazjatyckim. Dlatego pewnie coraz częściej będzie się mówiło, że neoeurazjatyzm to dalsza część lub nawiązanie do eurazjatyzmu. Pani Iwona Massak poza wyżej wymienionymi argumentami by używać słowa eurazjatyzm a nie euroazjatyzm, podała jeszcze jeden, równie ciekawy, a mianowicie, że pierwszy polski badacz tego tematu używał sformułowania eurazjatyzm.

Przyczyny wewnętrzne:

-jedną z głównych przyczyn rozpadu ZSRR była tzw. GŁOSNOStczyli jawność,
Która pozwoliła na ujawnienie zbrodni dokonanych przez NKWB ,przez Stalina.
Miała na celu uzdrowienie stosunków w państwie , jednak w sposób pośredni przyczyniła się
Do rozpadu ZSRR,

- w roku 1953 umiera Stalin ,w 56 był 20 zjazd KC PZPR,gdzie po raz pierwszy ujawnione
zostają zbrodnie Stalina. Dochodzi do licznych powstań : pierwsze powstania zapoczątkowały :Węgry i Polska,

-państwa bałtyckie dowiedziały się o aneksji ( na podstawie tajnego paktu Ribentrob – Mołotow, to przyczyniło się do tworzenia ruchów narodowych np. na Białorusi =
Front Narodowy z Wozniakiem na czele,

-Gwałtowna liberalizacja życia publicznego przyniosła mnogość różnych organizacji politycznych o charakterze nieoficjalnym, w tym m.in. zalążków nowych partii i ruchów politycznych. Najwcześniej wykrystalizowały się one w republikach nadbałtyckich i zakałkazkich w postaci masowych frontów ludowych ( 1988 r. ). Dodatkowym efektem zmian było rozbudzenie konfliktów narodowych

-problemy gospodarcze,

- do wewnętrznej ,bezpośredniej przyczyny rozpadu ZSRR zalicza się PUCZ, (przegrany w sierpniu 1991 roku),był to tzw. PUCZ JANAJEWA , siły które popierał pucz to były siły
Konserwatywne ,chciały zatrzymać Gorbaczowa. Po przegranym puczu okazało się ,ze wzrosła rola Jelcyna ,czyli władzy rosyjskiej .Siły związkowe były bardzo słabe.,
-pojawiła się kolejna fala ogłaszania niepodległości przez republiki radzieckie,

-Pierejstojka –system reform Gorbaczowa, zdawał sobie sprawę, że kraj wymaga reform. Komunistyczne imperium nie było w stanie prowadzić skutecznie wyścigu zbrojeń z USA. Niedowładu gospodarki, patologii trapiącej społeczeństwo w różnych dziedzinach i degradacji środowiska naturalnego nie można było dłużej ignorować.



Przyczyny zewnętrzne:

- chęć oderwania państw europy środkowo-wsch. od totalitarnego reżimu politycznego,

-skomplikowane stosunki z poszczególnymi republikami,

-w większości państw do niepodległości doprowadziły elity komunistyczne. Państwa nadbałtyckie rozpoczęły rozpad ZSRR,gdyz najsilniej działały tam ruchy ,kraje nadbałtyckie
czuły swoją odrębność narodową, działania tych ruchów zmusiły elity do podjęcia działań w celu wyzwolenia,

-ingerencja Europy zachodniej oraz USA ,