Metodyka podstaw rekreacji bowya

4. Metodyka rekreacji. Środki i zasady dydaktyczne Formy rekreacji Poprzez pojęcie formy rekreacji należy rozumieć sposoby organizacji i prowadzenia procesu działalności rekreacyjnej. Formy aktywności stosowane w rekreacji ruchowej są bardzo różnorodne, ponieważ zróżnicowane są zainteresowania i potrzeby ludzkie. Żadna klasyfikacja i podział nie jest dokładnie i wyczerpujący. Trzy znaczenia form rekreacji Różne rodzaje aktywności ruchowej (gry i zabawy, gry, gimnastyka, biegi, taniec, pływanie, żeglarstwo i inne). Formy organizacyjne rekreacji ruchowej (zespoły ćwiczebne, kursy, imprezy sportowo-rekreacyjne, wczasy, obozy, poradnictwo, wypożyczalnie sprzętu, itp.) Formy dydaktyczne rekreacji ruchowej (metody i formy prowadzenia zajęć, np. w formie ścisłej, zabawnej, współzawodnictwa, improwizacji ruchowej, itp.) Klasyfikacja form może być dokonywana również ze względu na: 1. Czas realizacji – prowadzenie zajęć w różnym okresie, np. w czasie przerw w pracy i nauce, czasie wolnym po pracy, podczas weekendu, urlopu. Szczegółowo można wyróżnić: formy okresowe – organizowane jednorazowe lub cyklicznie, są to zimowe i letnie formy rekreacji uprawiane doraźnie, aktywne formy wypoczynku weekendowego, obozy, szkolenia, wczasy sportowo-rekreacyjne, latem (np. wędkowanie, nurkowanie, kąpiele w morzu) i zimą (np. narciarstwo, snowboard). zajęcia całoroczne (systematyczne) – np. stałe zespoły ćwiczebne, kluby zainteresowań, ćwiczenia w czasie przerw w pracy 2. Miejsce realizacji – należy tu uwzględnić elementy terenu i środowiska. Uwarunkowania: terenowe – w miejscu zamieszkania, szkole, zakładzie pracy, ośrodku wypoczynku urlopowego lub weekendowego środowiskowe - środowisko przyrodnicze – ukształtowanie terenu, stopień zalesienia, rozmieszczenie wód (jeziora, morze, rzeki) – formy rekreacji plenerowej, np. kąpiele w morzu, żeglowanie, latanie na paralotniach - środowisko sztuczne > otwarte (parki, stadiony, boiska, obiekty rekreacyjne, ścieżki zdrowia, trasy rowerowe, trasy spacerowe) > kryte (sale gimnastyczne, hale sportowe, pływanie, kręgielnie, formy rekreacji: ćwiczenia kulturystyczne, aerobik, gra w kręgle, bilard, gry zespołowe) 3. Zaangażowanie uczestników formy konsumpcyjne formy aktywne ruchowo - odtwórczo – prowadzone przez instruktora - twórczo – samodzielne rozwiązywanie zadań ruchowych 4. Liczbę uczestników (indywidualnie z partnerem, grupowe, masowe) formy masowe obejmują duże imprezy formy rekreacyjne, pokazy i widowiska sportowo-rekreacyjne 5. Intensywność wysiłku relaksyjne średnio intensywne intensywne 6. Stopień trudności technicznej łatwe (biegi, jazda na rowerze) średnio trudne (gra w siatkówkę, pływanie) trudne (jazda na nartach, windsurfing, wspinanie) 7. Wiek ćwiczących dzieci młodzież dorośli starsi 8. Charakter struktur wewnątrz grupowych zajęcia w grupach spontanicznych zajęcia w grupach zorganizowanych 9. Na treści (gry i zabawy, gimnastyka, ...) Zespół ćwiczebny Jest podstawową jednostką metodyczno-organizacyjną, w ramach której odbywa się zorganizowane i systematyczne uprawianie rekreacji ruchowej. Liczba osób w zespole musi być różna, w zależności od rodzaju formy aktywności i warunków. Funkcjonowanie zespołów oparte jest na zasadach planowej i regularnej działalności. Celem jej jest stałe podnoszenie zdrowia, sprawności fizycznej, wydolności. Zajęcia stałych zespołów ćwiczebnych odbywają się najczęściej dwa razy w tygodniu przez cały rok lub sezon. Krótszy okres działania charakterystyczny jest dla zespołów ćwiczebnych, tworzonych np. na wczasach. Jednostka zajęć stałych zespołów trwa zazwyczaj od 30 do 90 minut, w zależności od formy aktywności ruchowej możliwości uczestników (stopień zaawansowania), wieku i oczekiwań (potrzeb). Zespół ćwiczebny – tok zajęć ruchowych Zajęcia w stałym zespole ćwiczebnym przebiegu zazwyczaj według schematu, czyli tzw. toku, który ustala kolejność grup ćwiczeń charakterystycznych dla danej dyscypliny zajęć, prowadzonych w zespole, w celu uzyskania racjonalnego przebiegu krzywej fizjologicznej natężenia wysiłku fizycznego przez podopiecznego przez zajęciach. Tok – Ogólny schemat jednostki dydaktycznej. Służy on do opracowywania osnów i konspektów zajęć. Toki są ogólnymi wytycznymi podanymi w formie przejrzystego schematu (złożonego z trzech części) I część wstępna – rozgrzewka II część wstępna – ćwiczenia, zajęcia III część wstępna – uspokojenie i rozciągnięcie I część – wstępna Obejmuje 20 % czasu zajęć i ma na celu: zorganizowanie grupy do pracy, nawiązywanie kontaktu z grupą określenie celu i zadań ćwiczeń ruchowych nastawienie do świadomego i aktywnego uczestnictwa w zajęciach, skupienie uwagi uczących wprowadzenie odpowiedniego nastroju do ćwiczeń przygotowanie organizmu do zwiększonej aktywności ruchowej, wzmocnienie organizmu i układu oddechowo-krążeniowego wywołanie ożywienia fizjologicznego i emocjonalnego. W części wstępnej powinny znaleźć się ćwiczenia ogólne rozgrzewające organizm. II część – główna Stanowi 65 % czasu przeznaczonego na zajęcia i obejmuje swoim zakresem: ćwiczenia o największym obciążeniu ruchowym składa się z ćwiczeń, które kształtują umiejętności i doskonalą sprawność motoryczną w tej części ma miejsce realizacja najistotniejszych zaplanowanych zadań trening układu krążenia i oddychania, rozwój koordynacji ruchowej, szybkości, siły, wytrzymałości Część główną możemy podzielić na 2 części: wprowadzająca (ćwiczenia kształtujące) – ma na celu doskonalenie rozwoju zdolności motorycznych potrzebnych w określonej formie rekreacji oraz realizację części postawnych zadań ruchowych, np. powtórzenie fragmentów gry czy opracowanie elementów techniki zasadnicza (ćwiczenia stosowane) – mającą na celu realizację zadań głównych III część – końcowa To 15 % czasu przeznaczonego na: ćwiczenia uspokajające o małym natężeniu rozluźniające lub koncentrujące czynności organizacyjne związane ze sposobami realizacji zajęć Zasady budowy toku zajęć ruchowych Fizjologiczno-zdrowotne – Uwzględniając krzywą natężenia wysiłku pozwala na odpowiednie stopniowanie obciążeń w zajęciach i wszechstronnie przećwiczenie, rozwijanie wydolności oraz nawyków higieniczno-zdrowotnych. Pedagogiczne – Związane z procesem nauczania i doskonalenia ćwiczeń i zadań prowadzących do wytworzenia i utrwalenia nawyku ruchowego przez dóbr odpowiednich metod. Psychologiczne – Związane z atmosferą procesu nauczania, motywowaniem ćwiczących i kształtowaniem osobowości oraz zachęcaniem do umiejętności panowania nad własnymi emocjami w dążeniu do rozwijania własnych zainteresowań. Organizacyjne – Dotyczą operowaniem przed, w trakcie i po zajęciach, odpowiadają za bezpieczeństwo uczestników, pozwalając uniknąć niepotrzebnych kontuzji czy urazów. Rodzaje toków TOK ZAJĘĆ Z GIMNASTYKI - Część wstępna czynności organizacyjno-porządkowe – powitanie, podanie celu i zadań zajęć ćwiczenia porządkowe, kolumna ćwiczebna zabawa lub gra orientacyjno-porządkowa - Część główna – A (ćwiczenia kształtujące) ćwiczenia ramion ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie strzałkowej ćwiczenia nóg ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie czołowej ćwiczenia ramion i nóg ćwiczenia tułowia w płaszczyźnie kombinowanej, poprzecznej ćwiczenia mięśni brzucha ćwiczenia równoważne bez przyrządów podskoki (przygotowanie do skoków) - Część główna – B (ćwiczenia stosowane) ćwiczenia równoważne na przyrządach ćwiczenia zwinnościowe (przewroty, przerzuty, itp.) ćwiczenia siłowe (zwisy, podpory, np. wymyk, odmyk, itp.) biegi, rzuty, skoki wodne i mieszane, tory przeszkód - Część końcowa ćwiczenia uspokajające (chód, marsz, ćwiczenia w formie zabawowej) ćwiczenia korektywne czynności organizacyjno-porządkowe, omówienie zajęć, pożegnanie TOK ZAJĘĆ Z ZESPOŁOWYCH GIER SPORTOWYCH - Część wstępna czynności organizacyjno-porządkowe – powitanie, podanie celu i zadań zajęć zabawa ożywiająca lub orientacyjno-porządkowa - Część główna – A (ćwiczenia kształtujące) ćwiczenia ramion ćwiczenia nóg ćwiczenia tułowia w różnych płaszczyznach ćwiczenia ramion i nóg ćwiczenia mięśni brzucha i grzbietu ćwiczenia skocznościowe - Część główna – B (ćwiczenia stosowane) ćwiczenia techniczne z piłką (6-8 ćwiczeń) ćwiczenia taktyczne (2-3 ćwiczenia) gra szkolna, uproszczona lub fragment gry - Część końcowa ćwiczenia uspokajające czynności organizacyjno-porządkowe zbiórka, omówienie zajęć, pożegnanie TOK ZAJĘĆ Z LEKKIEJ ATLETYKI - Część wstępna czynności organizacyjno-porządkowe zabawa ożywiająca lub orientacyjno-porządkowa - Część główna – A (ćwiczenia kształtujące) ćwiczenia ramion ćwiczenia nóg ćwiczenia tułowia w różnych płaszczyznach ćwiczenia ramion i nóg ćwiczenia mięśni brzucha i grzbietu - Część główna – B (ćwiczenia stosowane) nauka konkurencji lekkoatletycznej - całość konkurencji – pokaz - ćwiczenia przygotowawcze i pomocnicze do wskazanej konkurencji - Część końcowa ćwiczenia uspokajające czynności organizacyjno-porządkowe TOK ZAJĘĆ Z PŁYWANIA - Część wstępna czynności organizacyjno-porządkowe zabawa ożywiająca - Część główna ćwiczenia oswajające z wodą ćwiczenia prowadzone w formie ścisłej ćwiczenia przygotowawcze do nauki pływania pływanie właściwe gry i zabawy - Część końcowa ćwiczenia uspokajające czynności organizacyjno-porządkowe TOK ZAJĘĆ Z GIER I ZABAW RUCHOWYCH DLA DZIECI 7-10 LAT - Część wstępna czynności organizacyjno-porządkowe zabawa ze śpiewem zabawa lub gra orientacyjno-porządkowa - Część główna zabawa lub gra na czworakach zabawa lub gra rzutna zabawa lub gra bieżna zabawa lub gra skoczna - Część końcowa zabawa lub gra orientacyjno-porządkowa zabawa ze śpiewem czynności organizacyjno-porządkowe TOK ZAJĘĆ Z GIER I ZABAW RUCHOWYCH DLA DZIECI 11-12 LAT - Część wstępna zabawa ze śpiewem zabawa lub gra orientacyjno-porządkowa - Część główna zabawa z mocowaniem zabawa bieżna zabawa rzutna zabawa skoczna - Część końcowa zabawa ze śpiewem TOK ZAJĘĆ Z GIER I ZABAW RUCHOWYCH DLA DZIECI POWYŻEJ 12 LAT - Część wstępna zabawa lub gra orientacyjno-porządkowa - Część główna zabawa z mocowaniem zabawa bieżna zabawa rzutna zabawa skoczna - Część końcowa zabawa ze śpiewem Krzywa natężenia wysiłku Przebieg wydatkowania energii podczas zajęć ruchowych. Racjonalne stopniowanie wysiłku zakłada, że organizm należy przygotować do wysiłku, następnie uspokoić, aby powrócił do normalnej pracy. Natężenie wysiłku podczas zajęć można regulować poprzez odpowiedni dobór zadań, ich intensywność oraz czas trwania. I część – tętno wyjściowe – ok. 70 uderzeń na minutę, stopniowo wzrasta II część – tętno wzrasta i pod koniec części głównej osiąga najwyższy poziom - dla początkujących – 60-70 % max - dla średnio zaawansowanych – 70-80 % max - dla zaawansowanych – 80-90 % max III część – tętno wraca do poziomu wyjściowego 5. Osnowa zajęć rekreacyjnych Osnowa – Najbardziej szczegółowe pisemne opracowanie przebiegu zajęć ruchowych. Konkretny plan realizacji cyklu tematycznego w formie materiału ćwiczebnego, zbudowanego na schemacie toku zajęć, zawiera określoną kolejność zadań ruchowych, specyficznych dla określonej formy rekreacji, konkretnej grupy osób oraz niezbędnych warunków do realizacji, tj. stanu bazy, posiadanych urządzeń i przyrządów. Cele zajęć Cel zdrowotny – Kształtowania prawidłowej postawy ciała, poprawa koordynacji ruchowej, nawyki higieniczne, hartowanie. Cel kształcący – Opanowanie podstawowych form ruchu i umiejętności stanowiących podłoże do poznawania dalszych elementów technicznych w konkretnych dyscyplinach, np. nauka kozłowania piłki, nauka podań górnych i dolnych, nauka stania na rękach, nauka pozycji wyjściowych do ćwiczeń kształtujących, nauka leżenia przewrotnego, przerzutnego, wzmocnienie siły ramion, poprawa gibkości. Cel poznawczy – Umożliwia zdobywanie nowych wiadomości, związanych z różnymi dziedzinami życia, np. poznanie podstawowych przepisów gry, poznanie nazw ptaków, poznanie historii danego kraju. Cel wychowawczy – Wdrażanie do pełnienia ról grupowych i odpowiednich zachowań, np. nauka współpracy w grupie, integracje grupy, nauka zasad fair play, nauka asekuracji, umiejętności samodzielnego organizowania czasu wolnego. Etapy tworzenia osnowy charakterystyka grupy - liczba osób - wiek - płeć - poziom sprawności fizycznej analiza warunków - czas - miejsce zajęć - wybór sprzętu i przyborów ustalenie typu toku zajęć Opracowanie części II B wybór i analiza zadań głównych i dodatkowych (analiza zewnętrzna i wewnętrzna) wybór celów (kształcenia, zdrowia, wychowania) wybór ćwiczeń stosowanych wybór metod form prowadzenia zajęć sposób organizacji tej części Opracowanie części II A wybór ćwiczeń kształtujących wybór metod i form prowadzenia zajęć sposób organizacji tej części zajęć Opracowanie części III wybór ćwiczeń uspokajających podsumowanie zajęć Opracowanie części I czynności organizacyjno-porządkowe przedstawienie zadań dydaktycznych, motywacja, ożywienie organizmu sposób organizacji tej części zajęć Konspekt zajęć część toku nazwa ćwiczenia czas trwania i liczba powtórzeń organizacja uwagi organizacyjno-metodyczne Zasady dydaktyczne zasada świadomości zasada aktywności zasada poglądowości zasada wszechstronności zasada stopniowania trudności zasada systematyczności zasada trwałości zasada zmienności pracy mięśniowej zasada stopniowego natężenia wysiłku Środki dydaktyczne obiekty (plenerowe, otwarte i kryte) – centra rekreacyjne, kluby fitness, boiska, place zabaw, siłownie, salki do ćwiczeń urządzenia – drabinki przyścienne, żerdzie, liny, kraty, konstrukcje do gier sportowych przyrządy – elementy przenośne do mini gier rekreacyjnych, stoły do tenisa stołowego, materace przybory – piłki, obręcze, skakanki, woreczki, szarfy, chorągiewki środki pomiarowe – stopery, taśmy miernicze, wagi lekarskie, cykloergometry, sprzęt komputerowy środki do przekazu informacji – podręczniki, poradniki, taśmy z nagraniami podkładu muzycznego, sprzęt audiowizualny inne – nawierzchnia sali lub boiska, naturalne przeszkody terenowe, woda, śnieg, lód 6. Motoryczność Definicja motoryczności „Całokształt czynności ruchowych człowieka, sfera jego ruchowej aktywności, czyli to wszystko, co dotyczy przemieszczania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian położenia ciała lub jego części względem siebie” (Demel i Skład) „Całokształt przejawów, uwarunkowań oraz zachowań i potrzeb ruchowych człowieka” (Szopa) W strukturze motoryczności wyróżnia się dwa ściśle powiązane aspekty: potencjalny – wewnętrzne uwarunkowania ruchu – zdolności motoryczne efektywny – zewnętrzne przejawy ruchu – efekty motoryczne Definicja zdolności motorycznych Zdolności motoryczne definiuje się obecnie jako „kompleks indywidualnych właściwości psychicznych i fizycznych, rozwijających się na podłożu wrodzonych zadatków biologicznych (predyspozycji), warunkujących efektywne wykonanie czynności ruchowych”. Struktura zdolności motorycznych - H. Gundlach (1970) kondycyjne - oparte głównie na procesach energetycznych koordynacyjne – zdeterminowane przede wszystkimi procesami informacyjnymi - J. Raczek (1993) kondycyjne koordynacyjne kompleksowe Motoryczne zdolności kondycyjne - wytrzymałościowe - siłowe kompleksowe - zwinnościowe - szybkościowe koordynacyjne - łączenia - różnicowania - równowagi - orientacji - rytmizacji - szybkości reakcji - dostosowania Definicja koordynacji ruchowej „Zdolności człowieka do wykonywania złożonych ruchów dokładnie, szybko i w zmiennych warunkach” (Starosta) Motoryczne zdolności koordynacyjne Terminu „motoryczne zdolności koordynacyjne” po raz pierwszy użył Gundlach. Obecnie określa się je jako kompleks właściwości psychofizycznych, bazujących na funkcjach centralnego układu nerwowego, które regulują przebieg czynności ruchowych w zależności od zmieniających się warunków zewnętrznych. Nazwa zdolności koordynacyjnych Hirtz Blumme Raczek Starosta 1. kinestetycznego różnicowania ruchów + + + 2. zachowania równowagi + + + 3. orientacji przestrzenno-ruchowej + + + 4. przejawiania szybkiej reakcji + + + 5. rytmizacji ruchów + + + 6. łączenia ruchów + + 7. dostosowania + + 8. symetryzacji ruchów + 9. wyrazistości (ekspresji) ruchów + 10. rozluźnienia mięśni + 11. współpracy + Zasada kinestetycznego różnicowania ruchów – Polega na dokładnym czuciu siły, czasu i przestrzeni podczas wykonywania czynności motorycznej, podstawą jest czucie głębokie (mięśniowe), zwane analizatorem kinestetycznym, wielkość napięcia mięśniowego oraz rozmieszczenie ruchu w czasu i przestrzeni. Zasada zachowania równowagi – Obejmuje równowagę statyczną i dynamiczną, równowaga statyczna dotyczy stabilnego utrzymania ustawienia ciała, a równowaga dynamiczna odpowiada za zachowanie stanu równowagi w czasie wykonywania zdolności motorycznej i po jej zakończeniu. Zasada orientacji przestrzenno-ruchowej – Dotyczy szybkiej oceny położenia i ruchu całego ciała w czasie i przestrzeni w odniesieniu do ustalonego pola działania lub poruszającego się obiektu, jak również realizowaniu ruchu w żądanym kierunku. Zasada przejawiania szybkiej reakcji – Pozwala na szybkie wykonanie celowego i krótkotrwałego działania ruchowego na określony sygnał optyczny, akustyczny lub dotykowy, w którym uczestniczy całe ciała (reakcja globalna) lub jego część (reakcja lokalna). Zasada rytmizacji ruchów – Umożliwia uchwycenie, odtworzenie i wykonanie dynamicznych zmian ruchu w uporządkowanym, powtarzającym się cyklu, zdolność ta przejawia się dostosowaniu własnych ruchów do wybranego rytmu zewnętrznego, (np. do muzyki), albo przyjęciu celowego rytmu własnego, wewnętrznego. Zasada łączenia ruchów – Polega na zdolności do powiązania i koordynowania ruchów części ciała (kończyn, głowy, tułowia) pod kątem osiągnięcia zamierzonego celu działania. Zasada dostosowania – Pozwala na wdrożenie optymalnego programu działania oraz jego zmianę w razie dostrzeżenia lub przewidywania zmiany sytuacji, zmiany te mogą być niewielkie (minimalna korekta) lub duże (przerwanie programu działania i rozpoczęcie nowego). Zasada symetryzacji – Zdolność przenoszenia (transferu) techniki ruchów z jednej strony ciała na drugą, ta zdolność wymaga współdziałania dwóch półkul mózgowych. Zasada wyrazistości ruchów – Polega na wyrażaniu emocji wywołanych rytmem, dźwiękiem i melodią za pomocą estetycznych ruchów. Zasada rozluźnienia mięśni – Polega na umiejętności wybiórczego rozluźnienia mięśni nie uczestniczących w ruchu, albo tych mięśni, które są zaangażowane w działanie bezpośrednio po zakończeniu ruchu. Zasada współpracy – Polega na umiejętności łączenia naszych ruchów z czynnościami partnera, przewidywaniu czynności, odpowiedniego modyfikowania naszych czynności. Okresy ontogenetyczne Okres noworodka i niemowlęcy - od urodzenia do ok. 11-12 miesiąca życia Okres poniemowlęcy i przedszkolny - poniemowlęcy – 1-2 rok życia - przedszkolny – 3-5 (6) rok życia Okres młodszy szkolny - 7-11 (12) rok życia Okres pokwitania i młodzieńcy - pokwitania – 12-15 rok życia - młodzieńczy – 16-18 (20) rok życia Okres wieku dorosłego i dojrzałego Okres starości - wczesna starość – 60-75 rok życia - późna starość – powyżej 75 roku życia Okres noworodka i niemowlęcy Przychodzące na świat dziecko, mimo że jest niemal całkowicie bezradne, przynosi ze sobą znaczącą liczbę odruchów, zwanych bezwarunkowymi. Ich mechanizm jest wrodzony, a reakcje charakteryzuje niezawodność, niezmienność i natychmiastowość występowania. Niektóre spośród pojawiających się odruchów pozostaną przez całe życie, inne natomiast zanikają we wczesnym dzieciństwie. Cechy odruchów bezwarunkowych wykazuje, przykładowo, wydzielanie śliny podczas spożywania pokarmu, zwężenie źrenicy po silnym jej oświetleniu, odruchy oddychania, ziewania, czkawki. Charakterystyczną cechą motoryczności niemowlęcia są ruchy „błędne”, czyli mające nikły związek z otaczającą rzeczywistości. Ruchy błędne są: nieskierowanymi na cel, nieskoordynowanymi, czyli nieskładnymi i nie powiązanymi między sobą, nieopanowanymi, czyli dokonującymi się mimo woli, bez świadomości i zamiaru ich wykonania. Dziecko dostrzegając jakiś przedmiot, reaguje nań ruchami całkowicie nieskładnymi, sztywnymi i rozlewnym, jakby „całym sobą”. Równocześnie z elementarnymi ruchami chwytnymi rozwija się i doskonali lokomocja. Od stopniowego unoszenia głowy i ramion, przez różne formy siadania, pełzania, stawiania z podtrzymywaniem, raczkowania dochodzi się do względnie samodzielnego chodu. Swoim uporem i wolą opanowania tych czynności dziecko może stanowić niejednokrotnie najwspanialszy wzór dla rodziców. U niemowlęcia stopniowo doskonalą się czynności chwytne, w czym zmysł dotyku jest wspomagany relatywnie dobrze już rozwiniętymi zmysłami wzroku oraz smaku. W rozwoju motoryki niemowlęcia następuje więc tzw. „etap ruchów manipulacyjnych”. Dziecko uczy się, który przedmiot jest blisko, a który daleko, dostrzega różnicę między zimnym i ciepłym, poznaje zjawiska wynikające z prawa ciążenia, uczy się rozróżniać kolory i ich odcienie. Ruchy chwytne i manipulacyjne należą do tzw. małej motoryki. W rozwoju chwytania można wyróżnić etapy: wyłączenie odruchu zamykania dłoni, reakcję ruchową obejmująca niemal całe ciało na widok przedmiotu, ukierunkowane bezpośrednio na cel działanie kończyn górnych. Okres poniemowlęcy i przedszkolny W okresie od 1 do 3 roku życia zarówno doskonalą się stopniowo formy pokonywania przestrzeni, opanowane tylko w niewielkiej mierze w niemowlęctwie, jak i pojawiają się czynności zupełnie nieznane. Chód już może odbywać się po zróżnicowanych płaszczyznach, zaczynają występować kontrolowane formy biegu, kształtują się pierwsze przejawy samoobsługi oraz pojawiają się umiejętności rzutów i podskoków. Wrodzone uzdolnienia motoryczne mogą się w pełni rozwijać tylko w procesie ciągłego zmagania ze środowiskiem zewnętrznym. W drugim roku życia chód staje się już dość swobodny. Dziecko zaczyna też nosić przedmioty, co ma związek z doskonaleniem się równowagi, a więc umiejętności balansowania własnym ciałem. Około 16-18 miesiąca życia potrafi już pokonywać pewne przeszkody. Na przełomie drugiego i trzeciego roku pojawia się w biegu nieznaczna faza lotu, co wiąże się ze zdolnością wykonywania skoków. Mniej więcej w tym samym okresie ujawnia się też umiejętność wykonywania rzutów, przy czym technika wykazuje jeszcze istotne braki w zakresie koordynacji poszczególnych części ciała. W trzecim roku życia obserwuje się zaczątki tworzenia kombinacji, np. biegu i skoku oraz chwytu i rzutu. Rozwój motoryki w tym okresie jest ściśle związany z opanowaniem mowy i stopniowym przechodzeniem od myślenia konkretno-obrazowego do abstrakcyjnego. Na przełomie 2 i 3 roku życia pojawiają się praksje, czyli ruchy celowe, zgodne z przeznaczeniem przedmiotu. Okres wczesnego dzieciństwa cechuje ogromna chęć do ruchu i działania, co ma niewątpliwy związek ze zjawiskiem autostymulacji. Struktura, prawidłowy rozwój anatomiczny i funkcjonalny domagają się doskonalenia czynności pracujących narządów. Z uwagi na dość szeroki zasób i doskonałość wiele umiejętności ruchowych, wiek około 5 roku życia bywa nazywany „złotym okresem motorycznym” lub inaczej „pierwszym apogeum motorycznym”. Dość dalece zaawansowana jest już w tym okresie motoryczność o charakterze zabawowo-sportowym. Większość dzieci potrafi harmonijnie podrzucać i łapać piłkę, opanowało kombinację ruchową biegu z kopnięciem piłki, a niektóre potrafią już oddać skok z rozbiegu. Można przyjąć, że o ile w okresie niemowlęcym występował najszybszy w całej ontogenezie człowieka rozwój fizyczny, to w tym czasie następuje wyjątkowy przyrost w zakresie koordynacji ruchów. Dzieci z dużym powodzeniem uczą się jeździć na łyżwach i nartach, potrafią pływać, opanowują jazdę na dwukołowym rowerze oraz zaczynają już sobie dobrze radzić z ćwiczeniami gimnastycznymi, wymagającymi nieraz dość znacznej koordynacji i poczucia rytmu. Trudności pojawiają się jedynie z wykonaniem czynności wymagającym znaczniejszej precyzji ruchów. Proces nie w pełni zakończonej innerwacji sprawia, że jeszcze niezbyt efektywne jest zachowanie się dziecka przy wykonywaniu niektórych czynności związanych z samoobsługą, jak: zapinanie guzików, sznurowanie bucików, samodzielne jedzenie, mycie się. Jednym z często występuje problemów, przed jakimi stają rodzice i pedagodzy jest leworęczność dziecka. Szacuje się, że osoby praworęczne stanowią ok. 90-95 %. Kultura i tradycja powodują, że praworęczność jest dla dziecka korzystniejsza z punktu widzenia przystosowania psychicznego i społecznego: uczenie się jest łatwiejsze, wszelkie instrukcje są bardziej zrozumiałe, dostosowanie się do oczekiwań społecznych jest ułatwione, praworęczność sprzyja rozwojowi pozytywnej samooceny. Okres młodszy szkolny Okres ten rozpoczyna się z chwilą przekroczenia przez dziecko progu szkoły. Wstrząs, związany z nagłą zmianą warunków życia, a szczególnie ograniczenia, jakie narzuca instytucja szkolna w zakresie ruchliwości dziecka, nie pozostają bez wpływu dla rozwoju motoryczności. Rodzi się zatem konieczność dogłębnego poznania naturalnych potrzeb ruchowych dziecka, co ma istotne znacznie dla stymulacji osiągniętego przez nie poziomu biologicznej dojrzałości. U uczniów w pierwszych klasach szkoły podstawowej obserwujemy: dość bogatą formę prostych czynności ruchowych (ruchy są na ogół harmonijne, rytmiczne, płynne, elastyczne) małe wyrobienie cech, z wyjątkiem dużej gibkości oraz dość znacznej zwinności, a nieraz swoistej szybkości rozumienie treści ruchów, co pozwala w ćwiczeniach przejść z zabawowych i zadaniowych form nauki na formy ścisłe wzbogacenie, zwiększenie siły działania i różnorodności motywów podejmowania czynności ruchowych, których wykorzystanie pozwala pedagogowi kształtować zainteresowania ruchowe ucznia W rozwoju człowieka bardzo silne jest zjawisko integralności przebiegu różnych właściwości i funkcji ustroju. Pożądane właściwości przejawiają tendencję do występowania razem. Nie zauważono ujemnej korelacji pomiędzy inteligencją a wysokością ciała, siłą, zdrowiem fizycznym lub zrównoważeniem emocjonalnym. Dzieci o małym zasobie umiejętności ruchowych i niskiej sprawności ogólnej gorzej adaptują się do wymagań stawianych przez szkołę i wykazują trudności w dostosowaniu się do grona rówieśników. Z drugiej strony obserwowana, szczególnie w klasach niższych, nadmierna gotowość do ruchu, brak możliwości koncentracji na jednej czynności może być powodem poważnych kłopotów wychowawczych i podstawowym źródłem trudności w przyswajaniu umiejętności nie tylko natury ruchowej. Okres wczesny szkolny sprzyja dynamicznemu rozwoju wszystkich zdolności motorycznych. Szczególnie wzrasta w tym okresie zwinności. Dymorfizm płciowy w motoryce, chociaż już wyraźnie zaznaczony, nie jest jeszcze tak silny, jak w późniejszych okresach życia. Chłopcy wykazują przewagę w szybkości biegu, rzutach i skokach, a dziewczęta w gibkości oraz zręczności manualnej. W końcowym etapie okresu wczesnoszkolnego, tj. u dziewcząt ok. 10-11 roku życia i chłopców ok. 12-13 roku życia, następuje faza wyjątkowej łatwości przyswajania sobie ruchów nowych i o dość skomplikowanej strukturze. Zjawisko to zbieżne z przejawami wyraźnego zrównoważenia szkolnego, bywa określane jako „drugie apogeum w rozwoju motoryczności”, czy też, bardziej literacko jako „okres dziecka doskonałego”. Znamiennymi cechami są: harmonia proporcji ciała, refleksyjność ruchowa, celowość działania i wszechstronne zainteresowania motoryczne. Równocześnie dzieci charakteryzują się w tym okresie dość dużą umiejętnością koncentracji na jednej czynności oraz możliwością podejmowania systematycznej pracy nad sobą. Bez wytrwałej i dość już intensywnej pracy w tym okresie nad płynnością, ekonomią, obszernością ruchów, poczuciem rytmu, trudno nawet marzyć o późniejszych sukcesach w wymienionych dyscyplinach sportu. Okres pokwitania i młodzieńczy W okresie dojrzewania burzliwe przemiany zachodzą w całym ustroju. Procesy te nie omijają, oczywiście, również sfery motoryki. W niej znajdują swoje odbicie: bogate życie emocjonalne, dojrzewanie procesów hamowania i pobudzania w ośrodkach nerwowych, zmiany w równowadze fizjologicznej, intensywny rozrost morfologiczny i zmiany proporcji całego ciała. Obserwowane równolegle zjawisko skoku pokwitaniowego oraz nagłe przemieszczenie się środka ciężkości ciała ku górze powodują istotne zmiany jakościowe w motoryce. Badania i obserwacje rzadko też potwierdzają pojawiające się uprzednia stwierdzenia o szczególnej obawie przed uczeniem się nowych ruchów. W istocie jest to okres dalszego rozwoju, który prowadzi do osiągnięcia czegoś jakościowo innego, na nowym poziomie organizacji procesów i zjawisk. Prawdą jest jednak, że motoryczność podlega wyjątkowym przemianom: o ile jedne właściwości rozwijają się w tempie zbliżonym do poprzedniego okresu, o tyle dynamika zmian innych elementów motoryki jest ogromna i zupełnie wyjątkowa, wreszcie kolejne właściwości stopniowo kończą tu swój rozwój czy nawet podlegają zauważalnemu już regresowi. Okres dojrzewania w końcowym etapie prowadzi do ukształtowania się indywidualnego stylu motorycznego i wytworzenia się podstaw określonego modelu zachowań życia w kulturze fizycznej. Przewaga chłopców wynika w pewnej mierze ze wzrastania w okresie pokwitania mięśni barków, grzbietu i klatki piersiowej. Wzrost siły jest jednak przede wszystkim rezultatem wpływów hormonów kory nadnercza i jąder na budowę białkową i układy enzymatyczne włókien mięśniowych. Szczyt szybkości rozrostu mięśni występuje bardzo krótko po pojawieniu się szczytu szybkości wzrastania wysokości ciała. Dla motoryki człowieka poważne znaczenie mają zmiany, jakie po okresie dojrzewania płciowego ujawniają się w zakresie siły względnej, tzn. stosunku siły bezwzględnej do masy ciała. Po skoku pokwitaniowym masy ciała – szczególnie u dziewcząt – następuje gwałtowny przyrost masy ciała, głównie przez zwiększenie się ilości nieaktywnej tkanki tłuszczowej. Równocześnie zmieniają się proporcje ciała dziewcząt, tj. następuje poszerzanie bioder przy nieznacznym przyroście barków, co stawia dziewczęta na ogół w trudniejszej sytuacji w tych ćwiczeniach, w których chodzi o pokonywanie oporu własnego ciała (np. w ćwiczeniach gimnastycznych). Ogólnie przyjmuje się, że szybkość w okresie pokwitania nie ulega jakimś wydatnym zakłóceniom, jedynie u dziewcząt w niektórych testach obserwuje się od tego okresu tendencję do stabilizacji wyników, co zdaje się mieć jednak związek raczej z kształtowaniem się typowej sylwetki kobiecej, niż znajdować uzasadnienie w jakichś wyraźnych zakłóceniach w mechanizmach koordynacji ruchowej. Ocena zmian, jakie zachodzą w zakresie zdolności wytrzymałościowych nie jest łatwa. W tradycyjnych testach wytrzymałości, tj. biegu na dłuższym dystansie lub biegu przez dłuższy czas, chłopcy poprawiają swoje warunki do ok. 20 roku życia, a dziewczęta do 13. roku życia. Przez pewien okres wytrzymałość utrzymuje się na ogół na zbliżonym poziomie. Do 11 roku życia dziewczęta uzyskują wyniki o ok. 15 % słabsze, a później ta różnica dochodzi do 30 %. W zakresie motoryczności sportowej mogą pojawić się pewne zakłócenia, które najwyraźniej ujawniają się w następujących działaniach: trudnych ruchach acyklicznych (np. ćwiczenia gimnastyczne na przyrządach) w ruchach kombinowanych przy uczeniu się nowych ruchów w postawie ciała podczas wykonywania ruchów oraz w przyruchach, przede wszystkim zaś w obrębie części ciała, które mają niewielkie znaczenie dla ostatecznego wyniku w danym działaniu w ruchach wymagających wyjątkowej dokładności i precyzji Zakłócenia te z całą pewnością nie dotyczą wszystkich osobników w okresie pokwitania, a na pewno nie dotyczą one każdego w jednakowej mierze. Stagnacja ta ma charakter okresowy i znika w końcowej fazie dojrzewania. Niekorzystne symptomy, które mogą towarzyszyć dojrzewaniu, w szczególnym nasileniu występują u sporej części dziewcząt. Zmieniający się obszar zainteresowań i odczuć raczej nie skłania ich do stałej troski o rozwój swojej sprawności ruchowej. To właśnie sprawia, iż pod koniec tego okresu przeciętnie, a więc nie uprawiające wyczynowo sportu, dziewczęta osiągają szczyt rozwojowych możliwości motorycznych w takich testach jak: szybkości biegowej, mocy, wytrzymałości i zwinności. Jedynie siła w swoim naturalnym rozwoju wykracza nieco poza okres pubertalny i osiąga swój szczyt rozwoju ok. 18 roku życia. Proces dojrzewania wpływa więc wyraźnie na rozchodzenie się linii rozwojowych motoryczności, charakterystycznych dla kobiety i mężczyzny. W okresie młodzieńczym, cechy te, wzmocnione dalszym dość intensywnym wzrastaniem ciała, rozwojem muskulatury, hormonalnym przestrojeniem ustroju, powrotem do równowagi między procesami pobudzenia i hamowania oraz rozwojem wegetatyki, stwarzają wszelkie podstawy dochodzenia w działaniach motorycznych do najwyższych osiągnięć. Pod koniec okresu młodzieńczego (ok. 20-24 lata) zachowanie ruchowe ma już niemal wszystkie istotne właściwości w pełni dojrzałości motorycznej kobiety i mężczyzny. Szczególnie znamienną cechą motoryczności staje się wysoka ekonomia ruchów oraz działanie dostosowane do potrzeb i celów wynikających z codziennego życia, nauki, pracy i uczestnictwa w sporcie oraz rekreacji fizycznej. Dla utrzymania sprawności, zdrowia i kondycji fizycznej, obok aktywnego trybu życia, pierwszoplanowe znaczenie posiadają racjonalne odżywianie, metody wypoczynku, higiena całego ciała. Okres wieku dorosłego i dojrzałego Codzienna aktywność życiowa oraz obowiązki zawodowe niejako prowokują w tym okresie do pewnej stereotypii zachowań motorycznych. Praca zawodowa, zwykle przebiega przy utrzymaniu jednostajnej, mało angażującej cały ustrój pozycji ciała, a często w hałasie, pyle, napięciu psychicznym. Można przyjąć, że z fizjologicznego punktu widzenia nic nie jest dzisiaj w stanie zastąpić sterowanych form aktywności ruchowej w postaci gier, sportów, gimnastyki, wycieczek. Oczywiście niezbędna jest również i tutaj troska o racjonalny wypoczynek, właściwe odżywianie oraz higieniczny tryb życia, a przede wszystkim stronienie od tytoniu i alkoholu. U ludzi trenujących wyczynowo sport pierwsze lata tego okresu cechuje szczególna ekonomia, celowość i refleksyjność motoryczna. Motoryka, wsparta uruchomieniem wszystkich rezerw organizmu, osiągnięciem najwyższego pułapu wydolności fizycznej oraz siły mięśniowej, sprzyja szczytowym wynikom w wielu dyscyplinach sportowych. Z upływem lat poziom motoryczności, nawet u osób nadal intensywnie trenujących, wykazuje tendencję do obniżania. Szczególnie szybki zdaje się występować w koordynacji ruchowej i szybkości, a nieco wolniejszy w zakresie wytrzymałości i siły mięśniowej. Znaczące różnice zachodzą w obrazie motoryki kobiet i mężczyzn. Na dymorfizm płciowy w budowie ciała nakładają się odrębności występuje w sferze fizjologii i psychiki. Kobiety uzyskują rezultaty najbardziej odbiegające od mężczyzn w działaniach motorycznych, wymagających wykazania się wysokim poziomem siły i wytrzymałości. Dostrzega się natomiast pewną przewagę kobiet w niektórych czynnościach codziennych, charakteryzujących się precyzją postępowania ruchowego i wytrzymałością w jego podejmowaniu. Motorykę kobiet cechuje też jakby większa płynność, elastyczność i rytm ruchu. W badaniach bardziej szczegółowych odnotowano również pewną przewagę kobiet w zakresie obszerności ruchów w stawach, czyli tzw. gibkości, ale już w obrębie czasu reakcji mężczyźni uzyskiwali z reguły lepsze wyniki, niezależnie od rodzaju podniety i efektorów zaangażowanych w danej reakcji. Znaczna specyfika cechuje motoryczność kobiet w związku z przebiegiem takich procesów właściwych kobiecie, jak ciąża i klimakterium. Istnieją więc wszelkie podstawy, aby przyjąć, że motoryczność kobiety nie jest gorsza czy też lepsza niż u mężczyzn, ale jest ona po prostu motorycznością inną. Okres starości Wraz z nieuchronnym zjawiskiem starzenia się zachodzą wielokierunkowe zmiany w motoryczności. Obraz ogólnej motoryki w etapie, zwanym też „trzecim wiekiem człowieka”, nosi na sobie szczególnie piękno dotychczasowego trybu życia i stanu zdrowia. W żadnym z wcześniejszych okresów nie występują w motoryczności człowieka tak duże różnice indywidualne, jak właśnie w tym. One to często bez większego trudu pozwalają identyfikować człowieka. Nasilona aktywność ruchowa jest jednym z ważnych czynników, mających sprzyjać opóźnieniu procesu starzenia. Istnieje pogląd, że jest ona o wiele skuteczniejsza niż środki farmakologiczne czy hormonalne. Doświadczenia i eksperymenty dowodzą, że u osób ćwiczących może zwiększać się fizjologiczna wydolność, poprawiać praca serca, zwiększać elastyczność ścian naczyń, polepszać sprawność zmysłów (w tym wzroku i zmysłu kinestetycznego), poprawiać się ukrwienie mózgu. Co prawda brak jest dzisiaj naukowych dowodów, że ćwiczenia fizyczne mogą przedłużać życie ludzkie. Można jednak przyjąć, że poprawia się jakość tego życia. A ta przecież również warta jest wysiłku i godna troski człowieka. Proces inwolucji motorycznej jest jednak nieuchronny. Wiekowi starczemu towarzyszy w końcu nieodwracalna, stopniowo postępująca redukcja liczby czynnych komórek w najważniejszych organach, a między innymi w mózgu i mięśniach. Z wiekiem maleje siła mięśniowa. Jest to rezultatem przede wszystkim redukcji zarówno aktywności fizycznej, jak i masy mięśniowej. Obniża się proces syntezy protein, a szczególnie ze starzeniem się następuje utrata szybkokurczliwych włókien mięśniowych. Postępuje obniżenie przystosowanych zdolności w wieku starszym i starczym do czynników środowiska zewnętrznego, które manifestuje się m.in. trudnościami w dostosowaniu się do bodźców stresowych i wolniejszym powrotem do stanu równowagi ustrojowej. Zmienia się chemiczny skład krwi, zakłócenia występują w ciśnieniu krwi oraz ciepłocie ciała. Pojawiają się zaburzenia i zmiany w układzie nerwowym, wyrażające się zwiększoną labilnością emocjonalną, osłabieniem pamięci, koncentracji uwagi i w ogóle następuje regres właściwości psychicznych. W okresie starszym i starczym pojawia się sprzyjający inwolucyjnym zmianom zanik potrzeby ruchu, ucieczka przed uczenia się ruchu nowego („neofobia”) i stronienie od znaczniejszego wysiłku fizycznego. Obserwowane znaczne osłabienie koordynacji nerwowo-mięśniowej i demielinizacja włókien nerwowych przyczyniają się do rozpadu wcześniej stworzonych kombinacji motorycznych. W konsekwencji starszy człowiek zatrzymuje się, kiedy spogląda na zegarek, wkłada rękawiczkę czy też nawet wówczas, gdy chce po prostu coś powiedzieć. Następuje etap nasilającego się ubóstwa i przybliżającego się niedołęstwa ruchowego. Sprawność fizyczna jest jednak uwarunkowana całym kontekstem życia społeczno-emocjonalnego. Panuje dość powszechne przekonanie, że dzięki udziałowi w rekreacji fizycznej również człowiek w starszym wieku może nadal wierzyć we własne siły, tworzyć rzeczy społecznie ważne oraz znaleźć w życiu sens i zadowolenie. Stwierdzono wielokrotnie, że z wiekiem ulegają ograniczeniu możliwości adaptacji do wysiłków fizycznych. Prowadzone eksperymenty jednak wskazywały, że kiedy osoby w starszym wieku ćwiczą z relatywnie wysoką intensywnością, to i u nich następuje wyraźny przyrost wydolności tlenowej oraz siły mięśniowej. Wyjątkowe znacznie ma trening fizyczny w przeciwdziałaniu procesom osteoporozy. Kobiety w wieku ok. 70 lat są narażone na złamania kości biodrowych kilkadziesiąt razy bardziej niż w wieku 40 lat.