Prawo wczoraj i dziś
Każda wspólnota ludzka stara się mieć reguły i wzorce pomagające ludziom współżyć i utrzymywać porządek; określony system wartości, niezbędny do budowy życia społecznego; przepisy, które określałyby jakie postawy i zachowania są akceptowane, a jakie nie; normy będące spoiwem każdej wspólnoty ludzkiej, porządkujące życie społeczne, zapewniające ludziom poczucie ładu i bezpieczeństwa.
W większości krajów we współczesnym świecie zasady te spisane są jako ? prawa ? wprowadzane w życie przez rządy, władców lub też przywódców religijnych.
Prawo - to system norm prawnych, czyli ogólnych, abstrakcyjnych i w przybliżeniu jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa, ustanowione lub uznane przez właściwe organy władzy publicznej i przez te organy stosowane, w tym z użyciem przymusu państwowego.
Leninowska teoria prawa dowodzi, iż prawo jest stanowione przez klasę panującą, w interesie tej klasy i w celu utrzymania jej panowania. Odrzucając ideologiczną oprawę tej teorii należy uznać, iż jest to najkrótsze i najtrafniejsze określenie tego czym jest prawo, przez kogo i w jakim celu tworzone.
W większości krajów europejskich prawo ma swe korzenie w systemie praw stworzonym przez starożytnych Rzymian. Te państwa mają zatem rzymski system prawa. W krajach anglojęzycznych wiele praw odnajduje swe korzenie w prawie zwyczajowym. Zestaw tych praw był jednak często na tyle niesprawiedliwy, iż w XV wieku angielski kanclerz wydał pierwszy z wielu dekretów dla przywrócenia równości lub bezstronności. W krajach socjalistycznych system prawny oparty jest na poglądach Karola Marksa i Lenina, natomiast w wielu krajach muzułmańskich ? na Koranie.
Wbrew starożytnym mitom dopatrującym się istnienia w odległej, zamierzchłej przeszłości bezpowrotnie utraconego wieku złotego, kiedy to społeczności ludzkie żyły zgodnie i spokojnie bez żadnych więzów prawnych, epoki takiej nie było nigdy, odkąd tylko zaczęły się tworzyć najbardziej nawet prymitywne i ograniczone związki społeczne. Każde bowiem kontakty społeczne narzucają nieodparcie powstawanie myśli o wzajemnych prawach i obowiązkach, w nieco zaś bardziej zaawansowanych organizacjach prowadzą do stosowania różnego rodzaju nacisku, mającego zrealizować odpowiednie zachowanie się.
Najwcześniejsze pisane prawa zostały ustanowione w Mezopotamii przez króla Ur- Nammu, około 2100 roku p.n.e. Określały one odszkodowania za zranienia i kary za ucieczki niewolników oraz za czary. Znacznie bardziej szczegółowy był kodeks Hammurabiego z Babilonii, spisany w 1758 roku p.n.e. Obejmował on wszystko, od kar za przestępstwa takie jak morderstwo i kradzież, po ugody dłużnicze, umowy ślubne, podatki i ceny towarów. W antycznym Rzymie i w Europie średniowiecznej istotną rolę prawotwórczą spełniali uczeni juryści. W Rzymie antycznym prawnicy otrzymywali prawo wydawania sądów w kwestiach prawnych, opinii wiążących sędziego. Z czasem opinie te stały się źródłem tworzenia normy ogólnej i obowiązywały na równi z innymi źródłami prawa. W średniowieczu sądy zwracały się w sprawach skomplikowanych do fakultetów prawniczych, o wyrażenie opinii prawnej. Opiniom tym podporządkowywało się orzecznictwo. Rozpowszechnionym w średniowieczu sposobem powstawania prawa były również umowy zawierane pomiędzy seniorami a wasalami, pomiędzy kościołem a państwem, między seniorami a miastem itp. Ten sposób powstawania prawa charakterystyczny jest współcześnie głównie w obrocie międzynarodowym dla prawa międzynarodowego, podczas gdy w średniowieczu odgrywał doniosłą rolę jako prawo wewnętrzne. Najstarszym rodzajem prawa, ze względu na sposób jego powstawania, jest prawo zwyczajowe. Specyfiką tego sposobu powstawania prawa jest to, że stopniowo, żywiołowo powstające w trakcie praktyki społecznej reguły, otrzymują sankcję państwa. W ten sposób zwyczajowe normy zaczynają funkcjonować jako prawo zwyczajowe. Aby stać się prawem, reguły zwyczajowe nie muszą być regułami odznaczającymi się szczególnie długą tradycją, choć niektórzy ustawodawcy tylko takim regułom zwyczajowym deklarowali sankcję państwową. Czasami wytwarzają się one stosunkowo szybko, na przestrzeni niedługiego okresu czasu. W zasadzie prawo to odgrywało dominującą rolę w organizacjach państwowych niewolniczych i feudalnych, rozwijających się powoli. Jednak także w niektórych wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych odgrywa ono doniosłą rolę, i to nawet w zakresie stosunków będących zwykle przedmiotem regulacji najwyższych aktów normatywnych, takich jak ustawa czy konstytucja. Pewną rolę, choć z reguły marginesową, odgrywa ono ? zwłaszcza w zakresie prawa cywilnego - również w krajach kontynentu europejskiego, w którym dominuje jednak prawo stanowione. Prawo stanowione, współcześnie różni się od zwyczajowego tym, iż organy państwa z zachowaniem właściwej procedury tworzą akty normatywne i nadają im odpowiednią formalną postać. Ten sposób tworzenia prawa nadaje się zwłaszcza na potrzeby wprowadzenia nowych regulacji stosunków międzyludzkich, regulacji, do których ludzie nie przywykli, a tym samym regulacji wymagających dużego sformalizowania. Również gdy trzeba działać szybko, ta forma jest najbardziej przydatna. Prawo stanowione tworzy dziś dominującą i najbardziej rozbudowaną część systemu prawnego większości krajów. Powstanie i rozwój władzy państwowej oraz obejmowanie przez nią coraz szerszego zakresu zadań, związanych z potrzebą dostosowywania dawnych zasad i zwyczajów do zmieniających się stosunków, stały się bezpośrednimi przyczynami stanowienia ?prawa pisanego?, dyktowanego przez czynniki władzy oraz wpływającego na stosowany wymiar prawa .
Do najdawniejszych kodeksów świata, zachowanych w całości lub częściowo należą pochodzące z Mezopotamii: zbiór prawa z czasów władcy Lagasza, z okresu około 2400 lat p.n.e.; wspomniany już kodeks Ur- Nammu, króla Ur; obszerny zbiór praw z Esznunny; kodeks panującego około lat 1875- 1865 Lipit- Isztara, króla Isin czy najbardziej znany i najpełniej zachowany kodeks Hammurabiego z lat około 1728- 1686 p.n.e. Tematycznego zakresu i kształtu archaicznych kodyfikacji nie opierano na ograniczaniu ich do pewnych działów prawa ( np. karnego czy cywilnego) jak ma to miejsce dzisiaj, nie wyodrębniano także poszczególnych instytucji prawnych. Pod tym właśnie względem kodyfikacje archaiczne różnią się znacznie od współczesnych. Nie znano jeszcze pojęcia instytucji prawnej i nie przeciwstawiano sobie, ani też nie porównywano różnych instytucji. Wbrew temu jednak, układ wewnętrzny minionych, archaicznych kodyfikacji nie był chaotyczny. Wynikał on ze swoistej strategii porządkowania całości materii , odpowiadającej tamtejszym stosunkom i potrzebom.
Metodę układu kodeksów archaicznych można poznać najlepiej przeglądając tekst kodeksu Hammurabiego. Jest on podzielony na 3 części: wstęp, poszczególne przepisy prawa oraz epilog. Nowożytne kodeksy ograniczają się na ogół do części normatywnej, rzadko zamieszcza się w nich wstępy;, zaś epilogów nie wprowadza się do obecnych tekstów ustaw zupełnie. Części normatywnej kodeksu Hammurabiego nie podzielono na rozdziały, które obejmowałyby zestawienia różnych przepisów ściślej ze sobą połączonych, dzięki czemu kodeks czyta się od przepisu do przepisu, jako jedną barwną, dającą wyraźny obraz ówczesnych stosunków prawnych całość. Trudno znaleźć tam suchość tekstów, charakterystyczną dla nowoczesnych kodeksów. Dzisiejsze zbiory przepisów prawa mogłyby wydawać się człowiekowi z czasów prawa archaicznego niejasne i zupełnie oderwane od rzeczywistości , ponieważ operują one w większym stopniu abstrakcyjnymi pojęciami oraz rozwiązaniami niż oceanami realistycznymi.
Od początków prawa w dalekiej przeszłości do istniejących współcześnie osiągnięć, będących wynikiem trwającego wiele tysięcy lat stopniowego rozwoju jest tak daleka droga, że trudno się dziwić, iż pogrążona jest ona w mrokach zapomnienia. Nowoczesne prawo jest niezwykle dalekie od prawa, jakie istniało w odległej przeszłości. Rola dzisiejszego państwa nie mieści się już w wąskich granicach zapewniania wymiaru prawa w sporach między obywatelami, lecz sięga do najrozmaitszych i zróżnicowanych metod organizowania całości zagadnień życia społecznego i gospodarczego. Współczesne państwo wkracza coraz dalej w codzienne życie swoich obywateli, regulując je i organizując. Także panujące stosunki są zatem także głęboko odmienne. Zawsze jednak chodziło o jedno i to samo- celowość obowiązujących norm prawnych oraz legalność ich urzeczywistniania i wymiaru prawa. Musiało jednak upłynąć wiele tysięcy lat, zanim postulaty te wyraźnie sobie uzmysłowiono i dokładniej sprecyzowano.
We współczesnym świecie prawo towarzyszy nam niemal codziennie. Określa ramy niektórych zachowań, tych pożądanych, lub też przeciwnie- zakazanych, organizuje część naszego życia w społeczeństwie. Dlatego też uważam, że przyglądając się nieustającemu postępowi tej właśnie dziedziny nauki jaką jest prawo, warto zwrócić uwagę na fakt, by żyjąc w zorganizowanym, niezwykle szybko rozwijającym się społeczeństwie nie przekroczyć pewnej granicy ? i na tyle, na ile jest to możliwe ? regulować wzajemne stosunki bardziej przesłankami rozsądku i wiedzy, aniżeli uzależnieniem od zróżnicowanych porządków prawnych.
Bibliografia
1. Sójka- Zielińska Katarzyna: Drogi i bezdroża prawa, Wrocław - Warszawa - Kraków 2000.
2. Grzybowski Stefan: Dzieje Prawa, Wrocław ? Warszawa ? Kraków ? Gdańsk 1981.
3. Kowalski Jerzy: Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1984.
4. http://pl.wikipedia.org/wiki/Prawo