Majdanek - historia

Majdanek - niemiecki obóz koncentracyjny oraz jeniecki w Lublinie, funkcjonujący w latach 1941-1944. Nazwa właściwa brzmi KL Lublin, potoczna nazwa "Majdanek" pochodzi od dzielnicy Lublina, na której się znajduje (Majdan Tatarski).
HISTORIA
Dzieje tego obozu są nierozerwalnie połączone z historią ziem między Wisłą a Bugiem podczas II wojny światowej, a w szczególności z polityką zagłady Żydów, koncepcją generalnej germanizacji niektórych miast regionu (Lublin, Zamość) oraz akcją wysiedleńczą prowadzoną na szeroką skalę na Zamojszczyźnie.
Początkowo planowano budowę niewielkiego pierwszego odcinka obozu mogącego pomieścić 5-6 tysięcy więźniów. Jednak jesienią 1941 przyszedł rozkaz o natychmiastowej budowie obozu jenieckiego mogącego pomieścić 50 tysięcy jeńców. Całość rozplanowano na 236 baraków, w tym 207 więźniarskich. Budowę wykonywali Żydzi - jeńcy armii polskiej z 1939 roku oraz jeńcy sowieccy. Jednak już zimą 1942 roku przystąpiono do tworzenia planu rozbudowy obozu, tak, by druga część mogła pomieścić dalszych 150 tysięcy ludzi. Zarezerwowano teren o powierzchni 516 hektarów. W trzeciej części zamierzano ulokować zakłady odzieżowe Bekleidungswerke der Waffen SS, które miały prócz infrastruktury krawieckiej, kuśnierskiej, trykotarskiej itp. mieścić również baraki dla dalszych ok. 40 tysięcy więźniów.
Ogółem planowano utworzenie kompleksu obozowego mogącego pomieścić łącznie ok. 250.000 osób. Jednak trudności wojenne, w szczególności niemożność większej eksploatacji jednotorowej lubelskiej linii kolejowej sprawiły, że plany te zrealizowano jedynie w ich piątej części. Utworzono sześć pól (I-VI) zawierających baraki więźniarskie. Niektóre części obozu bywały wydzielone dla konkretnej grupy więźniów. Na przykład I października 1942 skierowano pierwszą partię więźniarek dla utworzonego na V polu obozu kobiecego (Frauen KL). Na tym samym polu V planowano utworzyć obóz dziecięcy dla "bezwartościowych pod względem rasowym jednostek płci męskiej i żeńskiej" (Himmler). Plany te nie doszły jednak do skutku. Istniała natomiast świadoma polityka, by małe dzieci pozostawiać przy matkach, co uniemożliwiało tym ostatnim wszelkie plany ucieczek i buntów.
W sierpniu 1942 roku została rozpoczęta budowa komór gazowych, ukończona w październiku 1942. W sumie istniało 5 komór działających na gaz wpuszczany z butli bądź przewidzianych na zastosowanie granulek cyklonu B. W przeciwieństwie do Auschwitz, na Majdanku komory były umiejscowione nie koło krematoriów, a koło łaźni, co utrudniało transport ciał, lecz nie powodowało paniki wśród osób prowadzonych na zagazowanie. Przez obóz przeszło 300.000 - 360.000 osób. Dotychczas uważano, że zginęło prawdopodobnie ok. 230.000, w tym ok. 100.000 to byli Żydzi. Ostatnie badania wskazują jednak, że ofiar mogło być mniej - wedle ostatnich publikacji Tomasza Kranza. Niemcy rozpoczęli ewakuację obozu od 17 lipca 1944 r. W miarę napływających wiadomości o zbliżaniu się frontu wschodniego, hitlerowcy ewakuowali kolejne grupy więźniów. Jeszcze 22 lipca, w dzień wyzwolenia Lublina, Niemcy wyprowadzili ok. 1000 więźniów, w tym kobiety i dzieci do Auschwitz-Birkenau.
Majdanek został zajęty 23 lipca 1944 roku przez 2 armię pancerną gen. płk. Siemona Bogdanowa oraz 28 korpus piechoty gen. płk. Wasyla Czujkowa. W obozie, po ewakuacji, pozostało ok. 1000 więźniów, nad którymi opiekę roztoczył lubelski PCK. Na terenie Majdanka Rosjanie natychmiast utworzyli obóz filtracyjny NKWD dla żołnierzy AK i NSZ, wykorzystując w tym celu infrastrukturę hitlerowską.


WIĘŹNIOWIE I OFIARY
Transporty więźniów kierowane były z więzień, innych obozów oraz z gett. Większość przybywała pociągami towarowymi. Niepełne dane mówią o 827 transportach, zawierających łącznie 275 500 osób. Więźniowie byli podzieleni na kategorie, wśród których najliczniejszą byli tzw. polityczni. Specyfiką Majdanka była niska numeracja, utrzymywana w granicach 20.000. Numery po zmarłych były używane przez następnych. Więźniami byli Żydzi kierowani tu nie tylko z Lubelszczyzny, ale i całej Polski i zagranicy, a także członkowie ruchu oporu, inteligencja polska, jeńcy sowieccy, mieszkańcy wysiedlonych wiosek Zamojszczyzny, zwykli ludzie brani w łapankach. Udział dzieci poniżej 15 roku życia był na Majdanku bardzo wysoki i osiągał 6%. Wśród zidentyfikowanych więźniów 106.200 było narodowości polskiej, 103.530 to byli Żydzi, 40.300 to obywatele ZSRR (w dużej mierze jeńcy), a 25.330 to ludzie innych narodowości. Więźniowie bardzo rzadko mogli korzystać z kilkunastosekundowej kąpieli. Nosili zbyt chłodne pasiaki i drewniane chodaki, a w późniejszym okresie niedopasowane ubranie i buty pozostałe po transportach. Racje żywnościowe były wysoce niewystarczające (800-1000 kalorii dziennie). Śmiertelność wynikająca z warunków życia, chorób, traktowania, wygłodzenia lub wychłodzenia była bardzo wysoka (krematoria były budowane jeszcze przed decyzją o budowie komór gazowych). Najgorsze warunki panowały w najbardziej tłocznych barakach żydowskich. W początkowej fazie praca więźniów polegała na tworzeniu obozu lub wypełnianiu bezsensownych zadań, wymyślanych przez SS. Organizacja pracy była usystematyzowana wedle trzech rodzajów komand: komanda budujące obóz, komanda związane z funkcjonowaniem obozu i komanda pracujące na rzecz firm i instytucji pozaobozowych. (najczęściej DAW - spółka SS). Przy czym procent komand związanych z funkcjonowaniem obozu wzrastał z upływem czasu.
ŚMIERĆ
Na porządku dziennym były rozstrzeliwania jeńców, chorych, osłabionych, niezdolnych do pracy (w szczególności kobiety i dzieci). Na ogół do masowych rozstrzeliwań wyprowadzano ofiary do lasku krępieckiego, 10-12 km od obozu. 3 listopada 1943 miała miejsce tzw. "krwawa środa", w ramach akcji "Erntefest"- "Dożynki", w tym dniu rozstrzelano ok. 18.000 Żydów. Od połowy 1942 roku aż do jesieni 1943 roku pracowały komory gazowe, w których gazowano Żydów, ale także osoby chore i niezdolne do pracy. Transporty przyjeżdżały ciężarówkami, bądź szły piechotą z dworca lubelskiego. Szacuje się, że ok. 50% przybyłych transportów żydowskich było od razu gazowanych. Zwłoki kremowano, a resztki mielono na mączkę kostną. Następnie wywożono ją jako nawóz na położony w pobliżu folwark SS. Z części produkowano kompost ogrodniczy. Ofiary grabiono, a ich majątek wysyłano do Rzeszy. W Majdanku golono więźniów jak w wielu innych obozach.
Więźniowie pracujący poza obozem nawiązywali kontakty z okoliczną ludnością, przenosili grypsy, kryli "skrzynki kontaktowe". Tą drogą były przesyłane meldunki o sytuacji obozu do Komendy Okręgu Armii Krajowej, oraz listy więźniów, którzy mogli imiennie otrzymywać paczki z żywnością. Poszczególne grupy wyznaniowe, narodowościowe i językowe tworzyły grupy konspiracyjne, najczęściej o charakterze cywilnym. Organizację zbrojną utworzył na początku 1942 roku płk Witold Orzechowski (ps. Longinus). W przeciągu 1943 roku rozszerzyła się ona na wszystkie części obozu. Innym fenomenem były ucieczki, trudne do zrealizowania i niosące ryzyko śmierci w przypadku złapania. Większość stanowiły ucieczki zbiorowe, po kilka lub kilkanaście osób.
Wszystko, co podnosiło na duchu było dla więźniów wielkiej wagi. Konspiracyjnie organizowano za drutami wykłady, debaty, czasem wieczory kulturalne, przedstawienia teatralne, kolportowano prasę. Więźniarki lekarki szkoliły młode dziewczęta na pielęgniarki. Więźniowie kapłani podtrzymywali w miarę możliwości religijne życie współwięźniów.
Pomoc z zewnątrz
Jedyną pomoc, która przychodziła do więźniów ze świata, była pomoc Polskiego Komitetu Opiekuńczego w Lublinie. SS zezwalało na dostarczanie żywności bądź lekarstw, gdyż to odciążało budżet obozowy. Od marca 1943 do kwietnia 1944 Polski Komitet Opiekuńczy w Lublinie - zorganizował w trudnych warunkach wojennych i przekazał więźniom Majdanka ok. 200.000 kg chleba, 8.000 kg kaszy, 8.000 kg produktów strączkowych, prawie 1.500 kg mięsa, ponad 8.000 litrów mleka (głównie dla dzieci) i wiele innych produktów żywnościowych. Równocześnie wysłano prawie 100.000 paczek z żywnością dla więźniów. Inną formą pomocy było ułatwianie ucieczek więźniom oraz przekazywanie otrzymywanych wiadomości o sytuacji w obozie na zewnątrz.
Dzieje powojenne
Odpowiedzialność karna oprawców
W sierpniu 1944 PKWN w porozumieniu z ZSRR powołał w Lublinie Polsko-Radziecką Komisję Nadzwyczajną do zbadania zbrodni hitlerowskich popełnionych na Majdanku. Komisja ta zabezpieczyła materiały dowodowe i postawiła w stan oskarżenia sześciu oprawców zatrzymanych podczas wyparcia Niemców z Lublina. Wykonano publicznie wyroki śmierci. Dalsze procesy miały miejsce w pierwszych latach po wojnie. Z 1037 znanych z nazwiska funkcjonariuszy SS na Majdanku, tylko 170 poniosło odpowiedzialność karną.
Tereny obozowe i muzeum
Państwowe Muzeum na Majdanku powstało już jesienią 1944 r. na części terenu byłego obozu koncentracyjnego. Było zatem pierwszą tego typu instytucją na świecie. Ustawą Sejmową z 2 lipca 1947 r. otrzymało status centralnej instytucji państwowej. W XXV rocznicę wyzwolenia Majdanka na terenie byłego obozu stanął monumentalny pomnik, poświęcony ofiarom faszyzmu, autorstwa inż. arch. Wiktora Tołkina. Monument składa się z dwóch głównych części: pomnika-bramy oraz wielkiego mauzoleum zawierającego prochy ludzkie z terenów obozowych. Muzeum opiekuje się również wielkim archiwum pozostałym po administracji SS. W 2004 roku dyrekcji Muzeum podporządkowano na prawach filii odnowione Muzeum w Bełżcu.