Miejsca martyrologii w czasach II wojny światowej na terenie Polski.

Czas II wojny światowej przysporzył wiele bólu i cierpienia ludziom na całym świecie. Polska znalazła się w szczególnej sytuacji – kilkuletnie intensywne działania wojenne, sąsiedztwo oraz polityka etniczna Niemiec sprawiły, że wiele miejsc na terenie Polski pamięta tragiczne i krwawe wydarzenia tego czasu.
Poniżej znajduje się przegląd wybranych przeze mnie miejsc martyrologii z okresu II wojny światowej.
Uważam, że szczególną uwagę należy zwrócić na obozy koncentracyjne. Ogółem na terenie Polski w latach 1939 – 1945 hitlerowcy zorganizowali 9 tys. obozów i podobozów, przez które przeszło 18 mln więźniów i jeńców wojennych z 30 krajów świata. Wszystkie typy obozów koncentracyjnych miały za zadanie (w różnym nasileniu i zakresie): stosowanie terroru, eksploatację siły roboczej oraz fizyczne wyniszczanie narodów, przede wszystkim narodu polskiego, Żydów i osób uznanych wg ustaw norymberskich za Żydów. Moim zdaniem obozy koncentracyjne były największym przejawem okrucieństwa, bestializmu i nie tolerancji, jakie człowiek mógł kiedykolwiek wyrządzić człowiekowi.
Największe z nich to:

AUSCHWITZ
Auschwitz stał się dla świata symbolem terroru, ludobójstwa i Holokaustu. Utworzony został przez hitlerowców w 1940 roku na przedmieściach miasta Oświęcimia, które podobnie jak i inne tereny Polski, było okupowane przez Niemców w czasie II wojny światowej. Nazwa miasta Oświęcim została zamieniona na Auschwitz i stała się również nazwą obozu.
W ciągu następnych lat obóz został rozbudowany i składał się z trzech głównych części: Auschwitz I , Auschwitz II-Birkenau , Auschwitz III-Monowitz oraz z ponad 40 podobozów. Początkowo w obozie więzieni byli i ginęli Polacy. Później osadzono w nim również radzieckich jeńców wojennych, Cyganów oraz więźniów innych narodowości. Od 1942 roku obóz stał się miejscem największego masowego mordu w dziejach ludzkości, dokonanego na europejskich Żydach w ramach hitlerowskiego planu całkowitej zagłady tego narodu. Większość z deportowanych do Auschwitz Żydów - mężczyzn, kobiet i dzieci bezpośrednio po przywiezieniu kierowano na śmierć w komorach gazowych Birkenau.
Pod koniec wojny esesmani, usiłując zatrzeć ślady swych zbrodni, rozpoczęli demontaż
i niszczenie komór gazowych i krematoriów oraz innych obiektów a także palenie dokumentów.
Wieźniów zdolnych do marszu ewakuowano w głąb Rzeszy.
Tych, którzy pozostali w obozie oswobodzili żołnierze Armii Czerwonej w dniu 27 stycznia 1945 roku. 2 lipca 1947 roku ustawa polskiego Sejmu na obszarze dwóch zachowanych części obozu: Auschwitz I i Auschwitz II-Birkenau utworzono Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau.
W 1979 roku miejsca te wpisano na Liste Obiektów Swiatowego Dziedzictwa UNESCO.
MAJDANEK
Z polecenia Heinricha Himmlera, szefa policji i SS III Rzeszy powstał hitlerowski obóz koncentracyjny Majdanek. Zlokalizowano go na południowo - wschodnich peryferiach Lublina, przy drodze Lublin - Chełm, w sąsiedztwie dzielnicy Majdan Tatarski, skąd wzięła się nazwa Majdanek. Zgodnie z ostatecznym planem budowy Majdanka, obszar obozu miał wynosić 516 ha i pomieścić jednorazowo 250 tys. więźniów. Niepomyślna dla Niemców sytuacja na frontach i problemy natury gospodarczej sprawiły, że w latach 1941-44 zrealizowano piąta część tych zamierzeń. Majdanek posiadał 9 podobozów: w Puławach, Budzyniu, Lublinie przy ul. Lipowej, Chełmie Lubelskim, Warszawie, Radomiu, Bliżynie, Trawnikach i Piaskach. Część więźniarska obozu podzielono na pięć części, zwanych polami, o powierzchni 6 ha (pole VI było w trakcie budowy). Każde pole z osobna i cały obóz otoczone były dwoma rzędami drutu kolczastego pod napięciem. Na każdym z nich znajdowały się 24 baraki dla więźniów, w większości typu stajennego, ustawione w dwóch rzędach, zaś pośrodku był plac apelowy z szubienica. Wokół pól ustawiono wieże strażnicze, na których cała dobę warte pełnili SS-mani. Na pierwszym polu znajdował się szpital obozowy, zwany rewirem. Poza obrębem pól wzniesiono baraki tzw. gospodarcze i urządzenia masowej zagłady, m.in. komory gazowe. Obóz na Majdanku w Lublinie funkcjonował od października 1941 do lipca 1944. Pierwszymi więźniami byli jeńcy radzieccy i chłopi z Lubelszczyzny. Stworzone w obozie na Majdanku warunki bytowe nie były wyłączna forma zagłady więźniów. Władze obozowe stosowały także bezpośrednia eksterminacje poprzez wieszanie, topienie, uśmiercanie trującymi zastrzykami fenolu i ewipanu, rozstrzeliwanie i gazowanie. Forma masowej zagłady stosowana niemal od początku, były egzekucje przez rozstrzeliwania, dokonywane w lesie krępickim, odległym o siedem km od Majdanka. Zapoczątkowano je w grudniu 1941 roku rozstrzelaniem grupy liczącej około 2000 jeńców radzieckich. Największa egzekucja w dziejach Majdanka miała miejsce w dniu 3 listopada 1943 roku. Masowe rozstrzeliwania więźniów władze obozowe przeprowadzały do ostatnich dni istnienia Majdanka. Ginęli w nich najczęściej polscy więźniowie polityczni, przywożeni do obozu tj. transportami śmierci. W przededniu wyzwolenia obozu dokonano egzekucji na około 800 więźniach z Zamku Lubelskiego.
Począwszy od jesieni 1942 roku, w komorach gazowych Majdanka uśmiercano więźniów cyklonem B oraz tlenkiem węgla (czadem). Najczęściej stosowanym gazem, ze względu na skuteczność i szybkość działania, był cyklon B. Władze obozowe sprowadzały go z Hamburga pod pozorem dezynfekcji, za pośrednictwem Międzynarodowego Towarzystwa do Zwalczania Szkodników. Według niepełnej dokumentacji niemieckiej, w latach 1942-1944 sprowadzono na Majdanek 7711 kg cyklonu B. Poprzez gazowanie ginęli nierzadko całe transporty więźniów bezpośrednio po przybyciu do obozu. Kierowano też do komór część nowo przybyłych, tych którzy nie nadawali się do pracy. Więźniowie ci nie byli wciągani do ewidencji obozowej. Ponadto gazowano również więźniów wyniszczonych pobytem w obozie, którzy nie przedstawiali wartości jako siła robocza.
Komory gazowe Majdanka niosły śmierć więźniom różnych narodowości. Często do grupy skazańców dołączano dzieci. Największa liczba zagazowanych przypada na okres od maja do sierpnia 1943 r., kiedy do obozu przybywały duże transporty Żydów z getta warszawskiego i białostockiego.
Zwłoki ofiar Majdanka do połowy 1942 roku grzebano za polem piątym. Z chwilą uruchomienia w czerwcu tegoż roku tak zwanego małego krematorium, przystąpiono do spalania ciał. Ponieważ wydajność dwupiecowego krematorium opalanego ropa okazała się niewystarczająca, rozpoczęto spalanie zwłok na stosach zarówno w obozie, jak i w lesie krepieckim. Jesienią 1943 roku uruchomiono duże krematorium o pięciu paleniskach, które w ciągu doby mogło spalić około 1000 zwłok. Przy zastosowaniu tych metod oraz warunków życia obozowego na Majdanku, w ciągu niecałych trzech lat jego funkcjonowania (październik 1941 - lipiec 1944), straciło życie 360 000 więźniów.

GROSS-ROSEN
Obóz Gross-Rosen powstał w sierpniu 1940 roku jako filia KL Sachsenhausen, której więźniowie przeznaczeni byli do pracy w miejscowym kamieniołomie granitu. Pierwszy transport przybył tam 2 sierpnia 1940 roku.
1 maja 1941 roku Arbeitslager Gross-Rosen uzyskał status samodzielnego obozu koncentracyjnego. W pierwszych dwóch latach istnienia KL Gross-Rosen był małym obozem nastawionym w dalszym ciągu na obsługę kamieniołomu. Mordercza 12-godzinna praca w kamieniołomie, głodowe racje żywnościowe, brak należytej opieki lekarskiej, nieustanne maltretowanie i terroryzowanie więźniów zarówno przez załogę SS, jak i więźniów funkcyjnych powodowały duża śmiertelność, a KL Gross-Rosen był postrzegany jako jeden z najcięższych obozów koncentracyjnych. Zasadnicza rozbudowa obozu Gross-Rosen przypada na rok 1944, zmienia się również jego charakter; obok centrali w Gross-Rosen powstają liczne filie (około 100) zlokalizowane przede wszystkim na terenie Dolnego Śląska, Sudetów i Ziemi Lubuskiej. Do największych należały obozy: AL Fnfteichen w Jelczu, 4 obozy we Wrocławiu (Breslau), Dyhernfurth w Brzegu Dolnym, Landeshut w Kamiennej Górze oraz w zespół obozów Riese zlokalizowanych w Górach Sowich.
Ogółem przez Gross-Rosen - obóz macierzysty i jego filie - przeszło około 125 000 więźniów, w tym również więźniowie nie rejestrowani, przywożenia do obozu na egzekucję, np. 2 500 radzieckich jeńców wojennych. Do najliczniejszych grup narodowościowych w obozie należeli Żydzi (obywatele różnych państw europejskich), Polacy oraz obywatele byłego Związku Radzieckiego. Szacunkowa liczba ofiar obozu Gross-Rosen wynosi około 40 000. Jednym z najtragiczniejszych okresów w dziejach tego obozu była jego ewakuacja. Podczas, czasami nawet wielotygodniowych, transportów zginęło wiele tysięcy więźniów.
Od jesieni 1943 roku do lutego 1945 roku działał na terenie KL Gross-Rosen wychowawczy obóz pracy wrocławskiego gestapo (AEL), przez który przeszło 4200 więźniów.

PALMIRY
Miejsce masowych mordów dokonywanych przez gestapo od grudnia 1939 do lipca 1941. W potajemnych egzekucjach rozstrzeliwano tu więźniów przywożonych z Pawiaka i innych więzień warszawskich. Podczas największej z nich (20-21 VI 1940) zginęło 358 osób, zamordowanych w związku z realizacją tzw. akcji A-B, która miała na celu fizyczna zagładę polskiej inteligencji. Wśród rozstrzelanych znaleźli się m.in.: politycy - M. Rataj, M. Niedziałkowski, naukowcy - S. Kopeć, K. Zakrzewski, literaci - W. Hulewicz, S. Piaseczki oraz sławny sportowiec J. Kusociński. W 1948 na cmentarzu założonym w pobliżu miejsca zbrodni złożono prochy ekshumowanych ponad 1700 ofiar zbrodni hitlerowskich.

SOBIBÓR
1942-1943 istniał tu obóz zagłady Żydów, na którego terenie znajdowały się m.in. 4 komory gazowe oraz krematoria służące do spalania ciał pomordowanych. Załoga obozu składała się z 30 esesmanów i ok. 100-150 strażników ukraińskich.
Początkowo przywożono tu Żydów z Krasnegostawu, Chełma i Hrubieszowa oraz z okolic tych miast, później z całego dystryktu Galicji, a także z Belgii, Holandii, Francji i Ukrainy. Do obozu trafiali także Polacy i jeńcy radzieccy. Ogółem w Sobiborze zamordowano 250 tys. ludzi. 30 X 1943 w obozie wybuchł bunt, w którego wyniku zginęło 12 esesmanów, a ok. 300 więźniom udało się zbiec.

BEŁŻEC
W czasie II wojny światowej znajdował się tu obóz koncentracyjny, miejsce eksterminacji Żydów, również Cyganów i Polaków. W latach 1942-1943 w obozie
zginęło ok. 800 tys. więźniów.

PŁASZÓW
1942-1945 Niemcy zorganizowali tu obóz pracy, początkowo na terenie cmentarzy żydowskich (przy ul. Jerozolimskiej 25 i Abrahama 8), następnie od 1943 na terenie całej dzielnicy.
Przekształcony w obóz koncentracyjny stał się miejscem eksterminacji ludności żydowskiej z krakowskiego Prokocimia, Bieżanowa i Płaszowa oraz spoza granic Polski. Ogółem więziono tu 150 tys. Żydów i Cyganów z Polski, Węgier, Rumunii i Włoch. Zginęło ok. 80 tys. więźniów obozu. W 1946 ostatniego komendanta obozu A. Goetha skazano wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego na karę śmierci. W 1964 na miejscu obozu zbudowano pomnik projektu W. Ceckiewicza i R. Szczypczyńskiego.

CHEŁMNO
W okresie okupacji hitlerowskiej miejsce masowej eksterminacji. W obozie koncentracyjnym istniejącym w latach 1941-1945 zginęło ok. 300 tys. osób, głównie Żydów.

TREBLINKA
Na terenie gminy Kosów Lacki, około 8 km od miasta, przy linii kolejowej Malkinia-Siedlce, w bliskiej odległości od miejscowości Wólka Okrąglik znajduje się jeden z największych byłych hitlerowskich obozów zagłady ludzkości - Treblinka. Od 1941 r. do 1944 r. istniał tu karny obóz pracy - Treblinka I, którego pierwszym komendantem był SS-Hauptsturmfhrer Theo von Euppen - adwokat z Berlina. Teren obozu zajmował ok. 16 ha i był otoczony kolczastym drutem. Pierwszymi więźniami byli rolnicy, którzy nie oddawali w terminie kontyngentów albo uchylali się od przymusowej pracy. Więźniowie pracowali przy eksploatacji żwirowni, wyrębie lasu, wyładunku wagonów towarowych oraz przy budowie mostu na Bugu. W lipcu 1944 r. szybko zbliżający się front przyspieszył likwidacje obozu. Ogółem w obozie zginęło - w wyniku rozstrzeliwań, bestialskiego traktowania, epidemii, czy pracy ponad siły - ok. 10 tys. osób, głównie Polaków. W okresie od lipca 1942 r. do sierpnia 1943 r. istniał drugi obóz hitlerowskiej zagłady - Treblinka II. W tak krótkim okresie czasu, zginęło w nim przeszło 800 tys. osób z różnych krajów Europy (głównie narodowości żydowskiej). Teren obozu zajmował powierzchnię ok. 14 ha, ogrodzony był drutem kolczastym z wplecionymi gałęziami sosnowymi. Dla uśpienia czujności ofiar istniał fikcyjny dworzec kolejowy, z rozkładem jazdy pociągów. Ciała pomordowanych składowano w głębokich dołach, potem palono w celu zatarcia śladów. Komendantem obozu byl SS-Hauptsturmfhrer Franz Stannglem, zwany przez więźniów "Białą Śmiercią". Załoga obozu składała się z kilkudziesięciu SS-manów i ok. 150 Ukraińców. Transporty więźniów przybywały z Polski, Austrii, Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Grecji, Jugosławii, Macedonii, Niemiec oraz Związku Radzieckiego. Pierwszymi oficerami byli Żydzi z pobliskich miejscowości m.in. z getta w Kosowie Lackim. Tu zginął znany pedagog, przyjaciel dzieci - Janusz Korczak. W sierpniu 1943 r. wybuchło w obozie powstanie. W czasie walki i ucieczki zginęło ok. 1000 więźniów. W listopadzie 1943 r. obóz został zlikwidowany, a teren zaorano. Obecnie w miejscu byłych obozów ustawione są pomniki ku czci ofiar hitlerowskiego terroru. Wokół granitowego pomnika na terenie Treblinki II z płaskorzeźbami przedstawiającymi śmierć ofiar, znajduje się symboliczny cmentarz na którym umieszczono 17 tys. głazów (przypominających nagrobki żydowskie) z napisami zwierającymi wykaz największych miejscowości z których pochodzili pomordowani.

STUTTHOF
Myśl o utworzeniu obozu dla "niepożądanych elementów polskich" powstała u hitlerowskich władz Wolnego Miasta Gdańska jeszcze na długo przed wybuchem wojny. Co najmniej od 1936 roku funkcjonariusze policji gdańskiej obserwowali i inwigilowali środowisko polskie, sporządzając materiały, które w 1939 r. posłużyły do utworzenia listy Polaków przeznaczonych w pierwszej kolejności do aresztowania. W lipcu1939 r. powołano specjalny oddział SS- "Wachsturmbann Eiman", którego zadaniem było m.in. wyznaczenie miejsc i zorganizowanie obozów internowania. W połowie sierpnia 1939 r. wybrano miejsce pod przyszły obóz koncentracyjny Stutthof. Z chwilą agresji hitlerowskiej na Polskę, na terenie Wolnego Miasta Gdańska rozpoczęły się masowe aresztowania Polaków. Tylko w ciągu pierwszego dnia zatrzymano około 1500 osób. Ofiarami aresztowań byli przede wszystkim Polacy aktywni w życiu społecznym i gospodarczym, działacze i członkowie polskich organizacji. Spośród aresztowanych wybrano grupę ok. 150 osób i już 2 września 1939 roku odwieziono do Stutthofu. Z tą chwilą rozpoczęła się wieloletnia historia tego obozu. Stutthof służył przede wszystkim eksterminacji najbardziej świadomego i patriotycznie nastawionego żywiołu polskiego, głównie inteligencji z terenu Gdańska i Pomorza. Od 1942 r. napływały transporty Polaków, kierowane nie tylko przez jednostki policji z terenu okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie ale i z innych regionów okupowanego kraju. W tym czasie Stutthof zaczął stawać się obozem międzynarodowym, ponieważ osadzano w nim coraz liczniejsze grupy więźniów innych narodowości. W czerwcu 1944 r. włączono go do realizacji "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej", nabrał więc charakteru obozu masowej zagłady. W ciągu ponad pięciu lat istnienia Stutthof rozrósł się od niewielkiego obozu obejmującego 12 ha powierzchni i mieszczącego jednocześnie 3 500 więźniów w 1940 r. do 120 ha i 57 000 więźniów w 1944 r. Podlegało mu 39 podobozów.
Stutthof był miejscem osadzenia 110 000 osób: mężczyzn, kobiet i dzieci, obywateli 45 róznych narodowości z 26 krajów. Podczas uwięzienia oddziaływał na nich cały zespół czynników wyniszczających, takich jak niewolnicza praca, głód, fatalne warunki higieniczne, choroby, znęcanie się fizyczne i psychiczne. W wyniku eksterminacyjnych warunków bytu, jak również rozstrzeliwania, wieszania, mordowania w komorze gazowej za pomocą gazu "CYKLON B ", uśmiercania dosercowymi zastrzykami z fenolu, bicia i katowania oraz podczas ewakuacji pieszej i morskiej męczeńska śmierć poniosło 65 000 ludzi.
Obóz funkcjonował równo tyle dni ile trwała II Wojna Światowa w Europie, bowiem na teren obozu dopiero w dniu 9 maja 1945 r. wkraczają żołnierze 48 Armii III, Frontu Białoruskiego.

GETTA
W czasie II wojny światowej gettami nazywano potocznie izolowane dzielnice miast, przeznaczone dla ludności żydowskiej, tworzone przez okupanta hitlerowskiego w wielu miastach i miasteczkach od jesieni 1939. Stanowiły jedno z narzędzi eksterminacji ludności żydowskiej. Niemcy tworzyli getta przede wszystkim na okupowanych ziemiach Polski, Związku Radzieckiego, Czechosłowacji, Jugosławii, Grecji. W Belgii władze niemieckie ograniczyły zamieszkanie Żydów do Antwerpii, Brukseli, Leodium, Charleroi. Żydów holenderskich skupiły w Amsterdamie. Największe getta hitlerowcy utworzyli w okupowanej Warszawie (500 tys. osób) i Łodzi (300 tys. osób). Fizyczne znęcanie się nad ludnością pochodzenia żydowskiego, grabież ich mienia, a potem także ich zagładę ułatwił okupantowi przymus noszenia przez nich na ubraniu żółtych łat lub na rękawie białych opasek z gwiazdą Dawida oraz oznaczania nią sklepów i przedsiębiorstw żydowskich, obowiązujący od listopada 1939 i utrzymany również po utworzeniu gett. Pierwsze getto na ziemiach polskich Niemcy założyli w Piotrkowie Trybunalskim (październik 1939), następnie w Puławach i Radomsku (grudzień 1939) oraz w Jędrzejowie (marzec 1940). Początkowo część getta miała charakter otwarty, jednakże za przekroczenie ich granicy groziły surowe kary, a w tzw. Generalnym Gubernatorstwie - kara śmierci, która przewidziana była również za udzielanie Żydom schronienia (zarządzenie H. Franka z 15 października 1941). Podobne kary stosowane były w retencji ciechanowskiej i okręgu białostockim. Tak brutalne środki represyjne stosowano tylko w Polsce, Jugosławii i na okupowanych ziemiach Związku Radzieckiego. W żadnym z pozostałych krajów okupowanych nie zagrażano publicznie karą śmierci za pomoc udzielaną ludności żydowskiej. Od 1940 getta miały charakter zamknięty. Zaczęto otaczać je murem lub drutem kolczastym. Stłoczona na małej powierzchni (przeciętnie 7-10 osób na izbę) ludność żydowska, ograbiona z dobytku, masowo wymierała. Obok bezpośrednich akcji eksterminacyjnych dodatkowymi czynnikami wyniszczającymi ludność był brak zarobków, opału, leków, odzieży oraz celowo utrzymywany przez okupanta katastrofalny stan sanitarny, który prowadził do epidemii chorób zakaźnych (tyfus plamisty). Getta stanowiły etap przejściowy w akcji totalnej zagłady Żydów zamieszkałych w Rzeszy i w krajach przez nią okupowanych i jedną z podstawowych form hitlerowskiej polityki całkowitego “rozwiązania kwestii żydowskiej”. Jednocześnie były źródłem niewolniczej siły roboczej, pracującej dla potrzeb wojennych Niemiec. Podlegały hitlerowskim władzom administracji ogólnej (wydziałom przesiedleń w urzędach szefów dystryktów i bezpośrednio komisarzom dzielnic żydowskich) oraz policji bezpieczeństwa. Organami pomocniczymi w wykonywaniu niemieckich zarządzeń były powołane przez okupanta spośród Żydów Rady Żydowskie (Judenraty) i Służba Porządkowa (nieuzbrojona policyjna formacja pomocnicza), opanowane przez działaczy syjonistycznych. Ułatwiały one Niemcom eksterminację ludności gett, m.in. przez utrzymywanie jej w psychozie bierności (np. Ch. Rumkowski - prezes Rady Starszych Żydowskich w Łodzi).W marcu 1942 Niemcy przystąpili do likwidacji gett W latach 1942-1943 zlikwidowane zostały wszystkie getta oprócz łódzkiego.
Akcja ta nosiła nazwę Reinhard i zakładała zupełną zagładę ludności żydowskiej. Sprowadzała się do stopniowego opróżniania gett i mordowania ich mieszkańców w specjalnie do tego celu wybudowanych obozach śmierci w Bełżcu, Sobiborze, Treblince i Majdanku. Nieliczni spośród mieszkańców gett zostali uratowani, dzięki pomocy ludności cywilnej okupowanych krajów i organizacji konspiracyjnych. Pomoc tę m.in. w formie wsparcia finansowego, dostarczania broni, organizowania ucieczek, grup zbrojnych, dokonywania akcji bojowych w gettach wiele polskich rodzin przypłaciło życiem.
W niektórych likwidowanych gettach wybuchały antyhitlerowskie powstania zbrojne, m.in. na Białorusi: w Klecku (21 lipiec 1942), w Lachwi (3 wrzesień 1942), w Głębokiem (lipiec 1943), na Ukrainie: w Krzemieńcu (9 sierpień 1943), na Litwie: w Wilnie (lipiec 1943), w Polsce: w Warszawie, Białymstoku, Będzinie, Częstochowie, Hrubieszowie (kwiecień-lipiec 1943). Kilkudniowe walki powstańcze w getcie białostockim rozpoczęły się 16 lipca 1943, kierował nimi M. Tennenbaum-Tamarrof. Największe z powstań w gettach wybuchło w Warszawie 19 kwietnia 1943, pod dowództwem M. Anielewicza.