Kultura polskiego Średniowiecza.

W niniejszej pracy przedstawiam najważniejsze zagadnienia, które miał największy wpływ na rozwój kulturalny średniowiecznej Polski .
Organizacja kościelna na przełomie X- XI wieku w Polsce pozostawała za krajami Europy zachodniej. Oprócz biskupstwa w Poznaniu do prowadzenia działalności misyjnej od 1000 r istniały jeszcze cztery diecezje arcybiskupstwo w Gnieźnie i trzy biskupstwa w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Biskupstwo w Kołobrzegu zakończyło swoją działalność już kilka lat później. Po załamaniu się chrześcijaństwa i organizacji kościelnej w latach trzydziestych XI wieku ich odbudowa trwała przez całą drugą połowę stulecia, natomiast na Pomorzu trzeba było działalność misyjną zaczynać od podstaw. Powstało nowe biskupstwo w Płocku, natomiast na Pomorzu w XII wieku erygowano diecezję w Kamieniu pomorskim. Strukturę diecezjalną zapewniały wznoszone kościoły w grodach i w największych ośrodkach w Krakowie czy Wrocławiu. Powiązania książąt piastowskich z misjonarzami kościoła pozwalają sądzić, że władcy byli w stanie zapewnić powstającej organizacji kościelnej kadry na wysokim poziomie. Ważną rolę w budowaniu kościoła i struktur państwowych odgrywali poza biskupami i duchownymi świeckimi mnisi benedyktyńscy, którzy przebywali na dworze monarchy i w bliskim otoczeniu biskupstwa. W XI wieku w Tyńcu powstało pierwsze opactwo tego zakonu. W następnym stuleciu do Polski zostało sprowadzone większość działających na zachodzie zakonów religijnych. Fundatorami kościołów i klasztorów byli na początku władcy a następnie również biskupi, a od końca XI wieku także możni. Na szybki rozwój tej działalności pozwalały rosnące majątki możnych, w tym okresie czasu nie traktowano działalności kościelnej jako uszczuplenia dóbr, pozostawała ona własnością fundatora tzw. kościół prywatny. Sprowadzenie grupy mnichów przyniosło oprócz korzyści duchowych także zyski gospodarcze, które wiązały się z zagospodarowaniem powierzonego majątku. Dość późno zaczęto realizować program reformy gregoriańskiej, dopiero od początku XIII wieku gdy arcybiskupem gnieźnieńskim był Henryk Kietlicz. Narzucono wówczas kapłanom celibat dochodziło również do pierwszych elekcji kanonicznych. Stopniowo też zaczęto likwidować instytucję kościoła prywatnego. W owym czasie tylko biskup mógł wydać zgodę na wznoszenie kościoła lub też innej instytucji kościelnej w tym szpitali. Również w Polsce wprowadzanie reform doprowadziło do sporów z władzą świecką i możnowładcami, przede wszystkim na tle do dziesięciny. Było to świadczenie na rzecz utrzymania kościoła. Pobór dziesięciny wywoływał spory między fundatorami kościoła i klasztorów oraz władzami i kościołem. W dzielnicach ruchu kolonizacji na podstawach prawa niemieckiego powstawały niewielkie parafie obejmujące jedną wieś. Pod koniec XII wieku diecezja krakowska liczyła 177 kościołów a w 1325 roku już 467. Szczególnie duży rozwój dokonał się na Śląsku. W innych okręgach wzrost nie był tak duży. Sprawy wewnętrzne kościoła, dyscyplinę, duszpasterstwo czy egzekwowanie przestrzegania prawa i przepisów kościelnych regulowały synody prowincjonalne zwoływane od XIII wieku pod patronatem arcybiskupa oraz diecezjalne, które były zwoływane przez biskupów. Zmiany terytorium Polski w późnym średniowieczu miały duży wpływ na organizację kościoła. Na Rusi Halickiej powstało arcybiskupstwo w Haliczu, które zostało przeniesione do Lwowa. Do końca XIV wieku w Polsce znajdowały się dwie metropolie. Utworzone biskupstwo w Wilnie podlegało biskupstwu gnieźnieńskiemu. Oprócz kościoła katolickiego istniała organizacja kościoła prawosławnego, która podlegała metropolicie kijowskiemu, oraz kościół ormiański, którego centrum było biskupstwo we Lwowie.

Fakt, że religia chrześcijańska dominowała w Europie wpływał na sposób myślenia, postępowania i twórczość ludzką.
W tej epoce narodziły się nauki takie jak: scholastyka, która traktowała Biblię jako najwyższy autorytet i wypracowała na swój użytek metody dowodzenia prawd wiary. Znane także były poglądy św. Augustyna, który rozważał człowieka jako istotę filozofującą, która rozważa swą obecność w świecie i czasie odniesionym do wieczności, swe miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. Nie można także pominąć chrześcijańskiego filozofa św. Tomasza z Akwinu, który twierdził, że człowiek pojmujący swoje przeznaczenie musi się starać sprostać swej roli, walcząc z pokusami upadku, człowiek ma prawo wyboru między dobrem a złem. Kolejnym przedstawicielem epoki średniowiecznej jest św. Franciszek z Asyżu, który pozbywa się wszelkich korzyści materialnych, żyje zgodnie z naturą, głosi radość i pochwałę życia.
Ważną sprawą było pojawienie się mnóstwo nowych gatunków i odmian wyrosłych na gruncie kultury chrześcijańskiej np. żywoty świętych, które nawiązywały w pewnym stopniu do antycznych wzorów, inne np. dramaty religijne: dramat liturgiczny i misterium ? były własnym wytworem epoki średniowiecznej. Powstawały samorzutnie, stopniowo nabierały wyrazistych kształtów. Sztuki misteryjne prezentowały najczęściej jakiś fragment historii biblijnej, tworzone z myślą o ukazaniu wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek dramatu upatrywano w upadku, potem w odkupieniu a następnie na sądzie ostatecznym. Nie zachował się żaden średniowieczny polski dramat misteryjny, jednak zachowały się krótkie łacińskie dramaty liturgiczne wystawiane w kościołach w święto wielkanocne. W średniowieczu tworzono głownie z myślą o tym, aby literatura czy sztuka służyła zbudowaniu moralnemu, wychowaniu, pouczeniu, potępieniu zła. Średniowiecznej literaturze patronował duch, ?parenezy? czyli rada ostrzeżeń. To ona inspirowała do tworzenia i kształtowała wzorcowe wizerunki np. świętego, rycerza, władcy. np. Legenda o św. Aleksym, Kroniki Galla Anonima.
Różnorodność zachowanych tekstów wskazuje na istnienie twórczości religijnej, obecność utworów różnogatunkowych, różnych dzieł obcojęzycznych przyswajanych naszej kulturze poprzez polskie tłumaczenia np. psałterz, XV wieczna Biblia Królowej Zofii, adaptacje religijnych romansów, Psałterz Floriański. Wyraźny związek z charakterem epoki i kształtowaniem się tych wzorców ogromny wpływ miała religia rzymskokatolicka, podporządkowano człowieka Bogu oraz liczne wojny i wyprawy krzyżowe.
W tej epoce powstało także wiele pieśni. Przykładem jest pieśń religijna ?Bogurodzica?, która ma bogatą tradycję. Autorami pieśni byli święci tacy jak: Hilary, Augustyn, Ambrozja. Były to hymny wielbiące Boga. Do dziś uchowały się?Te Deum laudamus?, ?Salwe Regina? czy ?Verdi Creaton?. Rozwijała się także muzyka kościelna. Dokonywały się liczne reformy muzyki i śpiewu kościelnego. W takiej atmosferze powstała Bogurodzica. To najdawniejsza polska pieśń religijna. Wiara świętego Franciszka z Asyżu w Boga jest wiarą prostą i szczerą, pełną pokoju i radości. Religijność jego opiera się na trzech podstawowych zasadach: absolutnej akceptacji świata i ludzi jako doskonałego ciała Bożego, pokorze i prostocie, wyrzeczeniom. Wielbi Boga w całej ludzkości. O średniowieczu mówi się często, że ma charakter teocentryczny, gdzie słowo ?theos? znaczy Bóg. W centrum zainteresowania nauki, religii i sztuki znajdował się Bóg. Teocentryzm rozwinął się w dobie średniowiecza i miał duży wpływ na kształtowanie się wzorów osobowych epoki zarówno religijnych jak i świeckich. Świadczą o tym wyżej przedstawione utwory z tego okresu. Wynikiem tego było podporządkowanie religii i Bogu wszystkich spraw ziemskich. W utworach tych przejawiał się motyw religijności. W epoce tej rozpowszechniana była zasada ?Ad maiorem Dei gloriam?, czyli ku wielkiej chwale Bożej. Dla Boga człowiek rodził się, żył, tworzył i umierał.

Kultura w monarchii pierwszych Piastów było środowiskiem , które rozpowszechniało w Polsce kulturę chrześcijańską Europy. Mieszko II znał łacinę i grekę, a św. Otton z Bambergu zanim zaczął karierę kościelną był nauczycielem dzieci Władysława Hermana. Można się domyślać, że dość wcześnie wychowanie dworskie objęło edukację na wysokim poziomie. Możni posyłali swoje dzieci na naukę do duchownych i korzystali w tym zakresie również z usług zakonników. W końcu XI wieku i w I połowie XII wieku niektórzy możni np. Piotr Wtostowic , Jaksa z Miechowa pod względem rozwoju fundacji kościoła dorównywali arystokracji zachodnioeuropejskiej. Od połowy XI wieku celem kultury stał się Kraków skupiający w licznych świątyniach duże grono duchowieństwa. Działała już szkoła katedralna jak i biblioteka katedry mająca w 1100 roku aż 48 rękopisów , wśród których większą część stanowiły księgi liturgiczne, dzieła kanoniczne : Boecjusza, Izydora z Sewilli, Grzegorza Wielkiego. Pod koniec XI wieku ważnym ośrodkiem kultury stał się Płock dzięki powołaniu biskupstwa oraz utworzeniu z grodu płockiego stolicy politycznej w czasach Władysława Hermana. W XII wieku rozwinęła się kultura umysłowa i artystyczna. W miastach najważniejszą rolę pełniły kościoły, parafie a także podlegające im szkoły, później klasztory, miejskie kancelarie i sądownictwo, które w późnym średniowieczu swoją siedzibę miały w ratuszach. Zjednoczenie monarchii i zanikanie stołecznych funkcji głównych miast dzielnicowych nie zahamował rozwoju i nie przekreślił ich roli jako głównych ośrodków rozwoju kulturalnego. Jednak nie wszystkie zachowały swoje wcześniejsze znaczenie. Pojawiły się nowe centra kulturalne w Pułtusku i Warszawie, dające zatrudnienie a możliwość kariery przyciągały ludzi z wykształceniem uniwersyteckim, zaś mniejsze ośrodki musiały się zadowolić kadrą mniej wykształconą. W późnośredniowiecznych miastach duchowieństwo nie było już jedyną warstwą wpływającą na kulturę umysłową, twórczość literacką czy artystyczną. Budownictwo i twórczość artystyczna zorganizowane były jak niemal każde rzemiosło z architektami, murarzami, rzeźbiarzami, malarzami, złotnikami byli świeccy rzemieślnicy. Poza granicami miast niewiele znajdowało się ośrodków ważnych dla kultury późnośredniowiecznej Polski. Status zachowały nieliczne z nich takie jak opactwo benedyktynów na Łysej Górze czy Trzemeszno. W obu powstały jedne z największych księgozbiorów średniowiecznej Polski. U schyłku epoki ważną rolę odgrywały rezydencje biskupów. Ośrodkiem kultury renesansowej stał się dwór arcybiskupa lwowskiego Grzegorza z Sanoka w Dunajowie, na którym to przebywał Filip Kallimach Włoch jeden z najważniejszych promotorów humanizmu w Polsce. Obszar oddziaływania ośrodków kulturalnych były wypadkową wielkości i różnorodności środowisk kulturalnych, które w nich działały. Pod tym względem pierwszeństwo miał Kraków, bo tu znajdował się uniwersytet i dwór królewski wraz z urzędnikami państwowymi. Z grupy pracowników kancelarii królewskiej wywodzili się biskupi np. Zbigniew Oleśnicki i arcybiskup Mikołaj Trąba. Istniejący na dworze styl życia, upodobanie kulturalne stały się wzorem formującym kulturę środowisk możnowładczych i rycerskich.
Sztuka romańska rozkwitała w XII wieku i pierwszej połowie XIII wieku. Monumentalne kościoły były budowane z obrobionego kamienia na podstawie konsekwentnych planów inżynierskich, które dowodziły o potędze państwa i religii. Oprócz zaspokojenia potrzeb religijnych służyły one jako stanowiska obronne, miejsca składowe towarów, sale obrad i zgromadzeń biskupich. W początkach XIII wieku pojawiła się cegła, która wyparła kamień i umożliwiła dalszy rozwój budownictwa murowanego. Od połowy stulecia budowało się już kościoły w stylu gotyckim. Dzięki zastosowaniu ostrołuku i przenoszeniu ciężaru sklepień na przypory i kolumny uzyskano nowe możliwości rozwiązań architektonicznych, tym bardziej że wewnątrz murów miejskich kościoły mogły zatracać swój charakter obronny. W XII i XIII wieku duże znaczenie odgrywały sztuki plastyczne. W tym czasie były one jedyną skuteczną formą propagandy przekazującej treści wyrażane przez kościół lub przez klasę sprawującą władzę. Dajmy na to odlane z brązu u schyłku XII wieku drzwi katedry gnieźnieńskiej, które przedstawiają sceny z życia św. Wojciecha. Oprócz produkcji kamieniarskiej detali architektonicznych nawiązujących treścią do obyczajów ludowych i wierzeń powstawały również dzieła przeznaczone głównie dla elity intelektualnej, której prawidłowe odczytanie wymagało znajomości symboliki średniowiecznej. W końcu XIV i XV wieku w dalszym ciągu rozwijała się sztuka. Powstawały nowe kompozycje muzyczne do których to budowano teksty literackie. Świadczyło to o istnieniu szerokiego grona odbiorców dzieł muzycznych. Znaczne zmiany przeżywały sztuki plastyczne, gdzie pierwiastki rodzime stykały się z wpływami obcymi; w efekcie powstawały wybitne dzieła w dziedzinie malarstwa, rzeźby czy architektury. Nowe prądy docierały do Polski trzema drogami:
- Z południa ? włoskie, czeskie i południowoniemieckie, oddziaływujące głownie na formę miniatury, ich kolorystykę, tło, na wyroby złotnicze i hafciarskie, na rzeźbę kościelną;
- Z Rusi ? tu ich wpływ uwydatnił się szczególnie w zakresie malarstwa religijnego;
- Przez kontakty bałtyckie z północnego zachodu ? z Flandrii i Anglii, co szczególnie było widoczne w gotyckiej architekturze ziem państwa zakonnego. W przeciwieństwie do Europy Zachodniej w Polsce dalej rozwijał się monumentalny gotyk. Wielkość kościołów Mariackich w Krakowie, Gdańsku, Sandomierzu, Wrocławiu czy Toruniu ukończonych lub ozdabianych w XV wieku nadawała określoną rangę społeczeństwu miejskiemu. Przebudowa królewskiego Wawelu szła w parze z modernizacją dworów magnackich czy nawet rycerskich. Zapoczątkowane przez Kazimierza Wielkiego budownictwo murowane rozwijało się intensywnie, wykorzystując obok praktycznych doświadczeń także wzory estetyczne znajdujące wówczas w Polsce powszechna aprobatę. Wielki rozkwit przeżywała rzeźba. Obok masowych produkcji niewielkich ołtarzy powstały także dzieła monumentalne. Twórczość jednego z największych rzeźbiarzy ? Wita Stwosza, działającego w Krakowie należy do szczytowych osiągnięć późno gotyckiej sztuki europejskiej (ołtarz w kościele Mariackim).

Szkoły i uniwersytety w Polsce kształtowały się później niż na zachodzie Europy. Wąska sieć szkół katedralnych i szkół klasztornych w znaczny sposób powiększyły zakładane w XIII wieku szkoły parafialne. W XIV i XV wieku było ich wystarczająco dużo, a nauczanie było na wystarczającym poziomie. W XV wieku na uniwersytecie krakowskim uczyło się około 17 tysięcy żaków, w tym znaczną część stanowili studenci z Węgier oraz ze Śląska. Trzeba zaznaczyć, że bez uczęszczania młodzieży z królestwa polskiego uczelnia nie miałaby szans na przetrwanie. Wśród studentów polskich ponad połowę stanowili mieszkańcy miast. Uniwersytet w Krakowie został założony w 1364 roku z fundacji króla Kazimierza Wielkiego, jednak uczelnia po jego śmierci nie zdołała się utrzymać. Ponowne otwarcie było w całości finansowane i przygotowane przez królową Jadwigę, uroczystego otwarcia dokonał Władysław Jagiełło. Uniwersytet Jagielloński był przedsięwzięciem zaprojektowanym z wielkim rozmachem. Powołano wszystkie wydziały tj. sztuk wyzwolonych, medycyny, prawa i teologii. W drugiej połowie XV wieku rozkwitły nauki ścisłe. Krakowska szkoła astronomiczno-astrologiczna za której twórcę uważano Marcina Króla z Żórawicy. Szkoła ta na przełomie XV i XVI wieku była najlepsza w Europie. W tej szkole wykształcił się Mikołaj Kopernik. Nauczanie szkolne jak i studia na uniwersytecie miały duży wpływ na rozwój języka polskiego. W szkołach parafialnych uczono łaciny, modlitw oraz tekstów liturgicznych. Powstawały słowniki łacińsko- polskie, tworzyła się forma językowa.