Źródła i zakres informacji (demografia)

Źródła i zakres informacji
1. Wstęp
Do źródeł informacji statystycznej o ludności należy zaliczyć:
1)spisy ludności, 2) ewidencje bieżącą ludności, 3) specjalne badania metodą reprezentacyjną, 4) specjalne badania monograficzne 5) materiały wtórne itp.
Spośród wymienionych źródeł informacji największe znaczenie z punktu widzenia możliwości prowadzenia szczegółowej analizy demograficznej ma spis powszechny przedstawiający stan i strukturę ludności w jednym momencie na terenie całego kraju oraz naświetlający powszechne związki zachodzące między poszczególnymi rodzajami badanych cech.
Drugie zasadnicze źródło informacji stanowią: ewidencja bieżąca stanu ludności (księgi meldunkowe), ewidencja ruchu naturalnego ludności (dane urzędu stanu cywilnego dotyczące zawierania małżeństw, urodzeń, zgonów) oraz ewidencja ruchu wędrówkowego (dane ministerstwa spraw wewnętrznych i administracji), ustalone na podstawie zameldowań i wymeldowań. Trzecim źródłem informacji, którego znaczenie systematycznie się zwiększa, są specjalne badania prowadzone metoda reprezentacyjną. Są to badania przeprowadzone za równo w skali kraju jak i poszczególnych regionów czy tez określonych zbiorowości według wybranych celów.
2. Powszechne spisy ludności
Powszechny spis ludności jest to pełne badanie statystyczne ustalające stan liczebny i strukturę ludności według określonych cech, w określonym momencie, na określonym terytorium, w drodze indywidualnego uzyskania informacji o wszystkich jednostkach podlegających badaniu.

(J. Z. Holzer, Demografia, Warszawa 2003, PWE, s 41)

Historia spisów sięga wielu wieków wstecz.
Pierwszych fragmentarycznych spisów ludności dokonywano w starożytnym Egipcie, Rzymie, Persji i Chinach do celów podatkowych, wojskowych lub religijnych; pierwsze nowoczesne spisy ludności przeprowadzono w krajach Skandynawskich np. w Szwecji od 1749r. co pięć lat w USA od 1790r. ; od początku XIX w.- w Wielkiej Brytanii, Francji, Prusach i Austrii; w Rosji dopiero od 1897r. W Polsce w 1777r. dokonano spisania ludności miast, a w 1788r. spisano mieszkańców Warszawy. W 1789r. odbył się pierwszy spis ludności obejmujący mieszkańców całego kraju, jednak z pominięciem szlachty i duchowieństwa; po utracie niepodległości w Księstwie warszawskim dokonano spisu ludności w latach; 1808r. i 1810r. W okresie zaborów Ziemie Polskie zostały włączona do praktyki spisywania ludności państw zaborczych, nie zawsze najwyższej próby.

(M. Okólski Demografia, Warszawa 2005, SCHOLAR, s 38)

W okresie między wojnami światowymi przeprowadzono w Polsce dwa spisy powszechne o szerokim zakresie. Pierwszy z nich zobrazował stan ludności w dniu 30. 09. 1921r., drugi ? w dniu 09.12.1931r. Po zakończeniu drugiej wojny światowej w dniu 14.02.1946r. przeprowadzono spis sumaryczny ujmujący stan i strukturę ludności według wieku oraz płci. Pełny Narodowy Spis Powszechny zorganizowano sześciokrotnie, ostatni w dniu 20.05.2002r.
3. Ogólne zalecenia
Zgodnie z zaleceniami Organizacji Narodów Zjednoczonych spisy powszechne powinny odbywać się co 10 lat, w latach zakończonych na 0 ( np. 1960r. 1970r. ) lub im bliskich. Przeprowadzenie spisu ludności we wszystkich krajach zbliżonych terminach ułatwia opracowanie szacunków ludnościowych w skali całego globu. Warto zwrócić uwagę, że dla bieżących potrzeb działalności Państwa niezbędne jest określenie stanu i struktury ludności według podstawowych cech demograficznych i społeczno ? zawodowych częściej niż raz na dziesięć lat. Dobrze przeprowadzony spis ludności musi spełniać wiele podstawowych warunków, do najważniejszych należą:
1) precyzyjne określenie badanej zbiorowości pod względem rzeczowym, terytorialnym i czasowym
2)właściwy układ formularzy, jednoznacznie sformułowane pytania i dobra instrukcja
3)dobra organizacja, 4) pozytywny stosunek ludności do spisu.
Precyzyjne określenie badanej zbiorowości pod względem rzeczowym wymaga bardzo szczegółowego ustalenia jakie osoby należy spisać. Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami osoba zameldowana ?na zamieszkanie? w jednej miejscowości może być jednocześnie zameldowana ?na pobyt czasowy? w innej. W związku z tym liczba zameldowanych na pobyt czasowy powinna się bilansować z liczbą osób wymeldowanych ?na pobyt czasowy?. Bilans taki stanowi dość istotny element oceny dokładności przeprowadzonego spisu. Wszystkie osoby spisywane są z imienia i nazwiska, co z jednej strony gwarantuje możliwość przeprowadzenia kontroli zapisów, z drugiej zaś umożliwia wykrycie pominięć lub kilkakrotnego spisania tych samych osób. Z wymogiem imienności spisu nierozerwalnie są wiąże konieczność bezpośredniości uzyskania informacji. Chodzi o maksymalne zapewnienie możliwości zbierania informacji bezpośrednio od osób podlegającym badaniom w wyjątkowych przypadkach informacje mogą być zbierane od najbliższego otoczenia osób nieobecnych w momencie spisywania.
Precyzyjne określenie badanych zbiorowości pod względem terytorialnym uniemożliwia pominięcie lub kilkukrotne spisywanie ludności na określonych obszarach. Dokładne określenie granic województw, powiatów, gmin, a zwłaszcza obwodów spisowych, wymaga przeprowadzenie przed spisem bardzo wielu administracyjnych akcji porządkowych (porządkowanie nazewnictwa miejscowości, ulic, numeracji domów i mieszkań ).
Przez określenie badanej zbiorowości pod względem czasowym rozumie się oznaczenie dokładnego terminu, w którym spis zostanie przeprowadzony; chodzi tu o wybranie takie momentu, w którym ruchliwość ludności jest najmniejsza. W Polskiej praktyce przyjmowano dotychczas okres zimowy jako najdogodniejszy pod tym względem.
Elementem związanym z określeniem badanej zbiorowości pod względem czasowym jest również wybór samego momentu spisu. Nie wystarczy bowiem stwierdzić, że spisywać należy ludność w określonym dniu (ponieważ w praktyce stwarza to możliwość wielokrotnego spisywania tych samych osób, które w ciągu jednego dnia mogą znaleźć się w kilku miejscowościach), konieczne jest precyzyjne ustawienie tzw. Momentu krytycznego spisu. Tym momentem w praktyce Polskich spisów jest stan o północy. W spisie z 1950r. jako moment krytyczny przyjęto np. stan o północy z dnia 03 ? 04 grudnia.
Spośród wyżej omawianych podstawowych warunków, które powinien spełniać dobrze przeprowadzony spis na szczególną uwagę zasługuje ?pozytywny stosunek ludności do spisu?, umożliwiający zdobycie wiarygodnych informacji. W związku z tym niezbędne jest przeprowadzenie szerokiej akcji propagandowej wyjaśniającej cele spisu oraz jednoczesne zapewnienie z jednej strony całkowitej tajemnicy spisywanych informacji, z drugiej zaś prawnej podstawy ich uzyskiwania.
Narodowe spisy powszechne są przeprowadzane na podstawie ustaw sejmowych, które nakładają na ludność obowiązek udzielania rachmistrzom spisowym odpowiedzi na pytania zawarte w formularzach spisowych, a jednocześnie gwarantują, że uzyskane zeznania indywidualne składane przez prywatne osoby i instytucje, będą zużytkowane wyłącznie do zestawień statystycznych.
Istnieją ogólne zalecenia Komisji Statystycznej ONZ, aktualizowane przed każdą zbliżająca się rundą spisów, co do zakresu spisu. Zalecie związane ze spisami ludności, które były przeprowadzane ok. 2000r., obejmowały następujący program podstawowy:

Cechy geograficzne:
1)miejsce zamieszkania: - liczba osób, - miejscowość
2)miejsce zamieszkania na rok przed spisem.
Cechy demograficzne:
3)płeć, 4) wiek, 5) stan cywilny prawny, 6) kraj/miejsce urodzenia 7) obywatelstwo
Cechy ekonomiczne
8)bieżąca aktywności ekonomiczna 9) czas przepracowany 10) zawód wykonywany
11)rodzaj działalności zakładu pracy 12) status zatrudnienia, 13) miejsce pracy
Cechy dotyczące wykształcenia: 12) poziom wykształcenia.
Cechy dotyczące gospodarstwa domowego i rodziny:
13)stosunek do reprezentanta gospodarstwa domowego:
- pozycja osoby w gospodarstwie domowym , - pozycja osoby w rodzinie ,- typ rodziny biologicznej , - wielkość rodziny biologicznej, - liczba dzieci według wieku (w rodzinie)
- liczba osób aktywnych zawodowo w rodzinie, - typ gospodarstwa domowego, - wielkość gospodarstwa domowego, - liczba osób aktywnych zawodowo w gospodarstwie domowym, - liczba dzieci według wieku (w gosp. domowym), - liczba osób w wieku emerytalnym,
Poza wymienionymi cechami mogą występować tematy dodatkowe, których zbadanie jest konieczne lub nie w zależności od konkretnych potrzeb kraju przeprowadzającego spis (np. poprzednie miejsce zamieszkania, grupa etniczna, język, wyznanie religijne, kierunek wykształcenia, uczęszczanie do szkoły, praca dodatkowa, główne źródło zamieszkania).
4. Kategorie ludności spisowej.
Podstawowym zadaniem spisu jest ustalenie stanu liczebnego i struktury ludności według z góry ustalonych cech w określonym momencie. Chodzi przy tym o uzyskanie danych dla indywidualnych miejscowości, podstawowych jednostek administracyjnego podziału kraju oraz w skali całego kraju.
W zależności od sposobu sformułowania pytań w formularzu spisowym przyjętych definicji i zasad tabulacji można uzyskać informację dotyczące ludności:
1) ?obcej?, która została spisana w danej miejscowości w krytycznym momencie spisu,
2) ?zamieszkałej?, która stale zamieszkuje daną miejscowość ( z reguły dotyczy to ludności zameldowanej na pobyt stały ) bez względu na to czy w krytycznym momencie spisu była tam obecna, czy tez czasowo nieobecna. Jeżeli chodzi o ludność zamieszkałą można albo zastosować kryterium formalnego zameldowania albo uwzględnić fakt stałego zamieszkania niezależnie od tego czy dana osoba jest zameldowana w danej miejscowości na pobyt stały czy też nie. W tym drugim przypadku ustala się pewne kryteria faktycznego zamieszkania, które w określonych okolicznościach mogą się nie pokrywać z przepisami meldunkowymi (np. osoba studiująca w Krakowie i w związku z tym mieszkająca w tym mieście a przybyła z innej miejscowości, w której jest zameldowana na pobyt stały powinna być ? przy przyjęciu kryterium faktycznego zamieszkiwania ? spisana jako stały mieszkaniec Krakowa ).
Ujęcie stanu liczebnego ludności zamieszkałej powinno mieć większą wartość poznawczą niż ujęciu stanu liczebnego ludności obcej. Liczba ludności zamieszkałej powinna lepiej charakteryzować poszczególne miejscowości i być podstawą analiz i prognoz demograficznych. Jednakże opracowanie danych dotyczących ludności obcej może być również przydatny przy ocenie stanu liczebnego i różnych struktur ludności zwłaszcza w miejscowościach o dużym ruchu migracyjnym. Aby sprawdzić czy cała ludność została objęta spisem w formularzu spisowym powinno znaleźć się pytanie na temat ludności obcej w momencie krytycznym spisu.
Zgodnie z zaleceniami międzynarodowych organizacji (ONZ, Eurostat) w narodowym spisie powszednim w 2002r. po raz pierwszy wyodrębniono dodatkowo kategorię ludności tzw. Rezydentów tak więc opracowanie wyników spisu obejmuje trzy kategorie zamieszkania ludności o następujących nazwach:
1)ludność faktycznie zamieszkała, 2) ludności stale zamieszkała,3) ludność rezydująca
Termin ludność faktycznie zamieszkała obejmuje:
1. Osoby mieszkające stale, które były:
1)obecne w momencie krytycznym spisu
2)nieobecne w momencie krytycznym spisu przez okres krótszy niż 2 miesiące
3)nieobecne w momencie krytycznym spisu przez okres dłuższy niż 2 miesiące jeśli ich nieobecność wynikała z :
- odbywania zasadniczej służby wojskowej lub innej w systemie skoszarowanym
- przebywania w zakładzie karnym lub śledczym, - pobytu za granicą.
2. Osoby przebywające czasowo przez okres powyżej 2 miesięcy z powodu:
1) nauki, pracy, warunków rodzinnych lub mieszkaniowych
2) leczenia, rehabilitacji lub przebywania w domu opieki społecznej
Kategoria ludności faktycznie zamieszkałej nie uwzględnia imigrantów z zagranicy, którzy nie mają zgody na osiedlenie się w Polsce.
Ludność stale zamieszkała obejmuje (z reguły zameldowanych na pobyt stały):
1)obecnych w momencie krytycznym spisu
2)nieobecnych w momencie krytycznym spisu, bez względu na czas trwania nieobecności
Ludność rezydująca obejmuje ogół przebywających w momencie krytycznym spisu zamieszkujących na danym terenie przez okres co najmniej 12 miesięcy, tj.:
1)stałych mieszkańców bez osób przebywających poza miejscem zamieszkania, w kraju lub za granicą, przez okres co najmniej 12 miesięcy (wyjątek stanowią osoby odbywające zasadniczą służbę wojskową w systemie skoszarowanym lub osoby przebywające w zakładach karnych, aresztach ? bez względu na czas nieobecności ? które będą zaliczone do rezydentów miejscowości, w której zamieszkiwali przed jej ?przymusowym? opuszczeniu ),
2)osoby przybyłe z innych miejsc zamieszkania w kraju lub za granicy ( cudzoziemcy ) na okres co najmniej 12 miesięcy.
Warto dodać, że cudzoziemcem jest każda osoba, która nie ma polskiego obywatelstwa bez względu na to czy ma jakiekolwiek inne obywatelstwo.
Decydujące znaczenie dla precyzyjnego ustalenia stanu liczebnego ludności ma jej spisywania według stanu w momencie krytycznym spisu. Jest to bardzo ważne, ponieważ czynności spisowe przeciągają się na okres nawet kilku tygodni. Rachmistrz spisowy odwiedzający określone mieszkanie po kilku dniach od momentu rozpoczęcia spisu może nie zastać pewnych osób, które przebywały w nim w momencie krytycznym spisu, co mogłoby spowodować niespisanie niektórych osób. Aby zapobiec nie tylko opuszczeniom (lub spisaniu podwójnemu) wynikającym z ruchu wędrówkowego ludności, lecz także zapewnić wyeliminowanie wszelkich niedokładności wynikających z ruchu naturalnego ludności, spisywania dokonuje się według stanu w momencie krytycznym. Oznacza to, że na nowonarodzone dziecko ? jeżeli urodziło się przed momentem krytycznym spisu ? powinno być spisane, a jeśli urodziło się po tym momencie nie jest spisywana nawet wówczas gdy rachmistrz zastał je w czasie przeprowadzania czynności spisowych (w dniu następnym lub późniejszym); osoby zmarłej przed momentem krytycznym nie należy spisywać, powinna natomiast zostać spisana jeśli zmarła po momencie krytycznym spisu.

(J. Z. Holzer, Demografia, Warszawa 2003, PWE, s 41-48)

5. Cechy demograficzne w spisach polskich ?
6. Cechy społeczno-zawodowe w polskich spisach ludności ?
7. Ewidencja bieżąca i sprawozdawczość ?
8. Metoda szacunkowa ?
9. Inne źródła ?