Powstanie listopadowe.

Powstanie listopadowe – polskie powstanie narodowe przeciw Rosji, które wybuchło 29 listopada 1830 roku, a zakończyło się w październiku 1831 roku.

W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązał się spisek pod dowództwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk Królestwa Polskiego, Wielkiemu Księciu Konstantemu, który był bratem cara rosyjskiego Mikołaja I. Był on powszechnie znienawidzony, głównie za pruską dyscyplinę, jaką zaprowadził w wojsku polskim. Bunt wybuchł nocą dnia 29 listopada 1830 r., gdy grupa 24 spiskowców, złożona głównie z młodych inteligentów (Ludwik Nabielak, Seweryn Goszczyński), opanowała Belweder – pałac wielkiego księcia. Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć. Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania. Powstańcy tylko dzięki pomocy biedoty warszawskiej zdobyli wówczas Arsenał. Zamordowali siedmiu przeciwnych powstaniu generałów i wysoko postawionych wojskowych. Następnego dnia, wraz z uzbrojoną ludnością cywilną, opanowali stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przekształcił się w powstanie. Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu generałów i wojsk wycofał się z Warszawy do koszar na Wierzbnie, nie podejmując działań przeciwko powstańcom (w 1831r. zmarł na cholerę).
Po nieudanych próbach rozbrojenia powstańców przez Radę Administracyjną (kierowaną przez księcia Lubeckiego) będącą cywilną władzą Królestwa, nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego. 3 grudnia 1830 wyłoniony został Rząd Tymczasowy, którego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski, który na wodza naczelnego powołał gen. Józefa Chłopickiego. Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem powstania usiłując doprowadzić do rokowań z carem. W tym celu zaproponował mediację Prus w sporze z Rosją. Jednakże sytuacja uległa radykalizacji: 18 grudnia sejm ogłosił powstanie narodowe, a 7 stycznia Petersburg zażądał bezwarunkowej kapitulacji i gen. Chłopicki podał się do dymisji.
Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane przez Joachima Lelewela zdobyło wówczas decydujący głos w sejmie, który 25 stycznia 1831 r. na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I, co było równoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Królestwa. Poseł Jan Ledóchowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał "Wyrzeknijmy więc wszyscy: nie ma Mikołaja!". Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć: "Zgubiliście Polskę". W odpowiedzi bowiem granice Królestwa Polskiego przekroczyła 115 tys. armia rosyjska pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza. Rząd Tymczasowy przybrał nazwę Rządu Narodowego. W jego składzie znaleźli się: książę Adam Jerzy Czartoryski , Wincenty Niemojowski , Bonawentura Niemojowski i Joachim Lelewel .

Wojna polsko-rosyjska

Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem, Wawrem, doszło do rosyjskiej próby szturmu na Warszawę. Jednak nierozstrzygnięta Grochowem 25 lutego 1831 roku podczas której ciężko ranny został Chłopicki, uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny. Po bitwie dyktaturę objął nieudolny Jan Skrzynecki, który obawiał się podjąć kontrofensywy. Zgodził się na to dopiero pod koniec marca. Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego Prądzyńskiego przyniósł suksesy w bitwach pod Wawrem, Dębem Wielkiem i Iganiami. Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę. Dopiero w maju zgodził sie na nowy plan Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułków gwardyjskich operujących w rejonie Łomży i Ostrołęki. Niestety w wyniku kunktatorstwa wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie. Rosjanie wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką, co załamało morale polskich żołnierzy. Skrzynecki tym razem znów zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie. Dopiero 11 sierpnia złożony został z urzędu. Tymczasem 15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło próbę dokonania zamachu stanu. Tłum warszawski zamordował więzionych na zamku zdrajców. Chaos opanował wówczas generał Jan Krukowiecki , który stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą. Tymczasem wojska rosyjskie, dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm. Iwana Paskiewicza 6 września, po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej, dalekim marszem przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu. Po utracie Woli, gdzie podczas rosyjskiego szturmu zginął gen. Sowiński, dowództwo powstania, nie widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją. Kilka tygodni później nastąpił rozpad sejmu, Rządu Narodowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji.

Ocena powstania

Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski , Bonawentura Niemojowski oraz nieudolni dowódcy: generałowie Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki, Henryk Dembiński i Maciej Rybiński. Powstało nawet na ten temat wierszyk: "Chłop nas zdradził, skrzynka przyskrzyniła, kruk oko wydziobał, ryba zatopiła". Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji, nie dającej żadnych nadziei na prowadzenie wojny w dłuższym okresie. Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi. Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, zarówno papież Grzegorz XVI, jak i rządy państw europejskich, napiętnowali powstańców jako "wichrzycieli" i zdrajców prawowitej władzy.
Obecnie rocznica wybuchu Nocy Listopadowej jest świętem podchorążych. W dniu tym przejmują symbolicznie władzę.

Skutki
• polityczne: jesienią 1831 roku powołano Rząd Tymczasowy którego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Królestwa, administracja została podporządkowana naczelnikom wojennym; w 1832 roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego: zastapienie konstytucji statutem organicznym, wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, zniesienie polskiego sejmu i samorządów.
• kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego, obniżenie jakości szkolnictwa średniego, spadek ilości szkół elementarnych, wprowadzenie języka rosyjskiego jako dodatkowego do szkół średnich.
• gospodarcze: nałożono wysoką kontrybucję, zbudowano na koszt Polski Cytadelę z silnym garnizonem rosyjskim, wprowadzono barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej, po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i wag.
• demograficzne: interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery, dziesiątkującą ludność Królestwa, w wyniku powstania około 8,5 tysiąca osób opuściło kraj, w następnych latach sporą ilość mężczyzn z Królestwa wcielono do carskiej armii.

Bitwy powstania listopadowego

• bitwa pod Stoczkiem - 14 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Dobrem - 17 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• I bitwa pod Wawrem - 19 lutego 1831, nierozstrzygnięta
• bitwa pod Nową Wsią - 19 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Białołęką - 24 lutego - 25 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Olszynką Grochowską - 25 lutego 1831, nierozstrzygnięta
• I bitwa pod Puławami - 26 lutego 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• II bitwa pod Puławami - 2 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Kurowem - 3 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• Bitwa pod Markuszowem - 3 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• II bitwa pod Wawrem - 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Dębem Wielkim - 31 marca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Domanicami - 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Iganiami - 10 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Poryckiem - 11 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wronowem - 17 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Kazimierzem Dolnym - 18 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Boremlem - 18 kwietnia - 19 kwietnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Firlejem - 9 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Lubartowem - 10 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Połągą - 10 maja - 14 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Tykocinem - 21 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Nurem - 22 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Ostrołęką - 26 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Grajewem - 28 maja 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Łysobykami - 19 czerwca 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wilnem - 19 czerwca 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Iłżą - 9 sierpnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich
• bitwa pod Wilnem - 17 sierpnia 1831, przegrana przez wojska polskie
• bitwa pod Rogoźnicą - 29 sierpnia 1831, zwycięstwo wojsk polskich