Rewolucja demograficzna

W gronie demografów dosyć popularny jest pogląd, że historię nowoczesnych stosunków demograficznych zapoczątkowuje zanotowany w XIX wieku w szeregu krajów europejskich przełom polegający na załamaniu się rosnącej przedtem stopy rodności i wejściu tych krajów na drogę systematycznego i szeroko zakrojonego ograniczania liczby dzieci. Zmarły niedawno demograf francuski Adolf Landry nazwał ten proces rewolucją demograficzną
Landry mówiąc o rewolucji demograficznej nie miał na myśli gwałtowności zmian jakie się dokonały w stosunkach demograficznych Europy. Istota rewolucji demograficznej jest wg niego nie takie lub inne tempo zachodzących przeobrażeń, lecz ich głębia. Rewolucja demograficzna XIX wieku polegała więc na tym, że dawny porządek reprodukcji ustąpił miejsca nowemu, a zmiana ta dokonała się nie z dnia na dzień, lecz w ciągu dłuższego czasu. Zdaniem Landry, można z dosyć dużą dokładnością wskazać początek rewolucji demograficznej w poszczególnych krajach, trudniej jest natomiast określić jej kres, gdyż nowy porządek reprodukcji jest porządkiem ruchu a nie równowagi.
Istniejące materiały statystyki ruchu naturalnego ludności pozwalają ustalić, że w pierwszej połowie XIX w całym szeregu krajów europejskich współczynnik przyrostu naturalnego miał tendencję zniżkową.

1. Gdy około roku 1840 stopa rodności w Anglii wynosiła mniej więcej 31-32 na 1000, to na początku lat 70 wzrosła ona w tym kraju do 35 promille.
2. W Niemczech w połowie zeszłego stulecia stopa rodności wynosiła 35 promille, a ku końcowi lat 70 osiągnęła prawie 40 promille

Rewolucja demograficzna dokonała się nie we wszystkich krajach Europy i nie równocześnie. Wielu demografów i statystyków usiłowało określić moment tego przełomu w różnych krajach, co zresztą okazało się zadaniem nie łatwym. Jedną z takich prób jest opracowane przez Bojarskiego i Szuszerina zestawienie, w którym podane są dla 8 krajów europejskich lata najwyższego wzniesienia krzywej urodzeń, a obok tego szereg danych liczbowych z różnych okresów.


Lata maksymalnej rodności w niektórych krajach europejskich w XIX wieku:

Kraje Lata
Francja 1816-1820
Belgia 1836-1840
Szwecja 1856-1860
Anglia 1871-1875
Niemcy 1876-1880


W Paryżu liczba urodzeń przypadających na małżeństwo spadła z 5,0 w latach 1671-1675 do 3,8 w latach 1786-1788. Z liczb tych można wywnioskować, że w stolicy Francji ograniczenie liczby dzieci rozpoczęło się bardzo wcześnie i że przybrało tam wcale nie małe rozmiary.


Ewolucja współczynników rodności we Francji w XIX stuleciu:


OKRES PROMILLE URODZEŃ WSKAŹNIK DYNAMIKI
1801-1810 32,9 100
1811-1820 31,8 97
1821-1830 31 94
1831-1840 29 88
1841-1850 27,4 83
1851-1860 26,3 80
1861-1870 26,3 80
1871-1880 25,4 77
1881-1890 23,9 73
1891-1900 22,2 67


Francja była pierwszym krajem, w którym zastosowano w szerokich rozmiarach ograniczenie urodzeń w małżeństwach. W Niemczech przełom stosunkach demograficznych dokonał się, dopiero w latach 70. Przyjrzyjmy się współczynnikom rodności w Niemczech w okresie 1863-1910.


Ewolucja współczynników rodności w Niemczech w latach 1863-1910:

LATA NA 1000 MIESZKAŃCÓW WSKAŹNIK DYNAMIKI
1863 39,1 92
1869 39,3 92
1870 40,1 94
1871 35,9 84
1872 41,1 96
1876 42,6 100
1880 39,1 92
1890 37,0 87
1900 36,8 86
1910 30,7 72

Nie da się zaprzeczyć, że przytoczone liczby przemawiają na rzecz tezy, która przełom w stosunkach demograficznych Niemiec umiejscawia w 70 latach zeszłego stulecia: jeżeli pominiemy rok 1871 – a wolno go pominąć, bo to rok wojny prusko-francuskiej- okaże się, że kolejne współczynniki rodności na przestrzeni 13 lat wskazują systematyczny wzrost, odtąd zaś datuje się regularny ich spadek. Istnieją kontrowersje w gronie demografów na temat momentu oznaczającego punkt zwrotny w rozwoju rodności. Sam fakt prowadzenia podobnych sporów jest niezmienny.
W latach poprzedzających wybuch I wojny światowej Niemcy górowały nad Francją pod względem rozmiarów rodności. Rewolucja demograficzna wyrosła na poziomie gospodarczym. Nie jest przypadkiem, że zbiega się ona w czasie z głębokimi przeobrażeniami w życiu ekonomicznym Europy.

Faza depresji demograficznej

Rewolucja demograficzna zapoczątkowała w krajach nią dotkniętych fazę długotrwałej i stale pogłębiającej się depresji demograficznej przejawiającej się systematycznym spadku urodzeń.

• DEPRESJA DEMOGRAFICZNA W HISZPANII

Hiszpanię współczesną znają demografowie na ogół słabo. Był czas, że żywiej interesowano się przeszłością tego kraju, mianowicie demograficznym położeniem i konsekwencjami zmierzchu jego potęgi politycznej i gospodarczej.
Choć niewątpliwie waga tamtych zdarzeń jest większa od tego co można wyczytać ze współczesnej statystyki Hiszpanii. W poniższym zestawieniu zawarte są dane o rodności Hiszpanii za okres 80 lat, od roku 1861 do 1940. Dane te pozwalają nam zdać sobie sprawę z tego co się działo w Hiszpanii wtedy, kiedy Europa zachodnia pogrążona była w stanie rewolucji demograficznej.


Ewolucja współczynników rodności w Hiszpanii w latach 1861-1940:

LATA ROCZNA ST RODNOŚCI W PROMILACH WSKAŹNIKI DYNAMIKI
1861-1870 37,9 100
1881-1890 36,2 95
1891-1900 34,8 92
1901-1910 34,5 91
1911-1920 29,8 79
1921-1930 29,2 77
1931-1935 27 71
1936-1940 21,6 57


Z 37,9 promille w latach 1861-1870 współczynnik urodzeń zmniejszył się w tym kraju w ciągu 70 lat do 21,6, promille co oznacza spadek poziomu rodności o 43%. Przykład Hiszpanii wskazuje, że rewolucja demograficzna rozszerzyła swe wpływy również na kraje ekonomicznie słabo rozwinięte.

• DEPRESJA DEMOGRAFICZNA WE WŁOSZECH

Rozrodczość obniżyła się również we Włoszech, choć nie w tym stopniu co w Hiszpanii. O ewolucji rozrodczości we Włoszech w okresie 1881-1939 dają pojęcie dane zawarte w następującej tablicy:


Ewolucja współczynników rodności we Włoszech w latach 1881-1939:


LATA NA TYS MIESZKAŃCÓW WSKAŻNIKI DYNAMIKI
1881-1885 38,0 100
1911-1914 32 84
1920-1924 30,1 79
1926 27,2 72
1928 26,1 69
1929 25,1 66
1930-1934 24,5 64
1935-1939 23,2 64



Konsekwentny spadek rodności jaki obserwujemy od początku do końca badanego okresu doprowadził do bardzo poważnego obniżenia się jej poziomu:
Jak wskazują wskaźniki dynamiki, stopa rodności spadła we Włoszech w ciągu jednego półwiecza o 39%

• DNO DEPRESJI DEMOGRAFICZNEJ

W całym szeregu krajów europejskich i w kilku krajach poza europejskich (USA, Australia i Nowa Zelandia) spadek rozrodczości przybrał niezwykle duże rozmiary: współczynniki rodności spadły poniżej 20, a gdzie niegdzie nawet poniżej 15 promille. Z Rocznika Demograficznego ONZ za rok 1954 wynotujemy następujące rekordowe niskie współczynniki rodności.

a) W pięcioleciu 1925-1929

1.Szwecja 16,3
2.Anglia z Walią 17,1
3.Szwajcaria 17,8
4.Dania 17,9
5.Austria 18,4

b) W pięcioleciu 1930-1934

1.Szwecja 14,4
2.Austria 15,1
3.Anglia z Walią 15,3
4.Norwegia 15,7
5.Niemcy 16,3

c) W pięcioleciu 1935-1939

1.Szwecja 14,5
2.Austria 14,7
3.Anglia z Walią 14,9
4.Norwegia 15,0
5.Francja 15,1



Podane współczynniki wyrażają dno depresji demograficznej jaka przez wiele dziesiątków lat nadawała ton stosunkom ludnościowym północnej i zachodniej Europy. W ciągu III ostatnich pięcioleci okresu międzywojennego najniższą rodnością wyróżnia się niezmiennie Szwecja. Poważnym konkurentem do prymatu pod względem rozmiarów spadku ludności była Austria, a obok niej Anglia z Walią. Jeżeli dodamy do tego Szwajcarię, Danię, Norwegię, Niemcy i Francję będziemy mieli w komplecie te kraje, w których współczynnik przyrostu naturalnego był najniższy. Najniższy poziom rodności z jakim się w przytoczonym zestawie spotykamy, wynosi 14,4 promille; jest to współczynnik rodności w Szwecji dla pięciolecia 1930-1934. Przerażająco niską rodność zanotowano w latach 30 w Wiedniu: 5,6 promille