Biblioteka braci Załuskich

Biblioteka Braci Załuskich

Zbieractwo, zamiłowanie do czytania, a zwłaszcza do gromadzenia ksiąg, zakorzenione w polskiej tradycji było bodaj najsilniejszym przejawem kultury w dobie sarmatyzmu, stanowiacym oparcie dla prekursorów oświecenia. Bibliofilstwo było było pomostem miedzy ludzmi róznych generacji i odmiennych orjentacji ideowych. Na tym więc gruncie najwcześniej zarysowały się zmiany na lepsze wśród światłej grupy magnaterii i srodowisk szkolnych. Nie jest tez przypadkiem, że wszyscy wybitni działacze oświecenia w Polsce byli równoczesnie zbieraczami i znawcami ksiażek oraz rzecznikami rozwoju bibliotek.

Instytucją o najwiekszym znaczeniu, która wywarła przemożny wpływ na dzieje i charakter bibliotek w Polsce, była biblioteka Rzeczypospolitej, zwana Załuskich (1797-1795), dzieło braci Andrzeja Stanisława i Józefa Andrzeja Załuskich. Wyrosła ona z tradycji i zasobów kolekcjonarstwa magnackiego doby saskiej, wzbogaconą patriotyczną ideą publicznego udostępniania, przywiezioną prawdopodobnie przez fundatorów z podróży zagranicznych wraz z innymi zamierzeniami reformatorskimi. Andrzej S. Załuski planował utworzenie biblioteki publicznej już jako biskup płocki w 1723 roku, Józef A. Załuski zapowiadał je w Programma literarium... w 1732 roku. Ostatecznie obaj bracia połączyli swe zbiory i doprowadzili do otwarcia biblioteki publicznej w warszawie w 1747 roku. Ksiaznica liczyła początkowo około dwustu tysięcy tomów, a w momencie rekwizycjiw 1795 roku było ich dwukrotnie więcej, co plasowało ją w rzędzie najwiekszych ówczesnych bibliotek swiatowych. Celem załuskich było zgromadzenie całego piśmiennictwa polskiego i najcelniejszych dzieł zagranicznych. Oprócz zbiorów ksiażkowych, ówczesnym zwyczajem biblioteka zawierała też gabinet fizyczny, muzeum przyrodnicze i numizmatyczne oraz obserwatorium astrologiczne. Za życia fundatorów biblioteka stanowiła osrodek ruchu naukowego i kulturalnego. Tutaj skupiały się i realizowały ważne inicjatywy wydawnicze (np. Konarskiego, Dogiela, Jie sarmatyzmu, stanowiacym oparcie dla prekursorów oświecenia. Bibliofilstwo było było pomostem miedzy ludzmi róznych generacji i odmiennych orjentacji ideowych. Na tym więc gruncie najwcześniej zarysowały się zmiany na lepsze wśród światłej grupy magnaterii i srodowisk szkolnych. Nie jest tez przypadkiem, że wszyscy wybitni działacze oświecenia w Polsce byli równoczesnie zbieraczami i znawcami ksiażek oraz rzecznikami rozwoju bibliotek.

Instytucją o najwiekszym znaczeniu, która wywarła przemożny wpływ na dzieje i charakter bibliotek w Polsce, była biblioteka Rzeczypospolitej, zwana Załuskich (1797-1795), dzieło braci Andrzeja Stanisława i Józefa Andrzeja Załuskich. Wyrosła ona z tradycji i zasobów kolekcjonarstwa magnackiego doby saskiej, wzbogaconą patriotyczną ideą publicznego udostępniania, przywiezioną prawdopodobnie przez fundatorów z podróży zagranicznych wraz z innymi zamierzeniami reformatorskimi. Andrzej S. Załuski planował utworzenie biblioteki publicznej już jako biskup płocki w 1723 roku, Józef A. Załuski zapowiadał je w Programma literarium... w 1732 roku. Ostatecznie obaj bracia połączyli swe zbiory i doprowadziliiążek i namietnym bibliofilem, ogarniety pzrede wszystkim pasją gromadzenia. Zebrał też ogromną kolekcję nieoszacowanej wprost wartości, obfitującą w druki rzedkie i unikaty bibliofilskie. Na podstawie tych zbiorów opracował niemal kompletną wielotomową bibliografię narodową - pierwszą w naszych dziejach, pt. „Bibliotheca Polona Magna Universalis”. To monumentalne dzieło, pozostające jedynie w rękopisie, spłonęło po powstaniu warszawskim w 1944 roku wraz z innymi pracami Józefa Załuskiego oraz rękopiśmiennymi katalogami Biblioteki. Zachowały się jedynie cząstkowe drukowane katalogi i bibliografie, wydane przez prefekta Bibiloteki Załuskich, Jana Daniela Janockiego (zm. 1786 r.). Prace obu uczonych legły u podstaw polskiej bibliografii naukowej.

Książki ułożone były według języków, działów treściowych i formatów. Największe zasługi w ich porządkowaniu położył pijar Onufry Kopczyński ( znany głównie jako autor znakomitych gramatyk języka polskiego), zatrudniony w książnicy w ostatnich latach jej działalności, najwybitniejszy bibliotekarz doby przedrozbiorowej , prekursor zawodowego bibliotekarstwa polskiego. Biblioteka Załuskich przestała istnieć w 1795 roku. W ramach akcji represyjnych po upadku powstania kościuszkowskiego zbiory wywiezione zostały na rozkaz Katarzyny II do Petersburga, gdzie zasiliły Carską Bibliotekę Publiczną oraz inne książnice rosyjskie. Część książek zwrócona Polsce na mocy traktatu rosyjskiego (1921 r.), zniszczyła w czasie ostatniej wojny. Obecnie zachowały się tylko szczątki, głównie w Bibliotece Uniwersyteckiej oraz Narodowej w Warszawie.

Utrata fundamentalnej kolekcji narodowej była niczym, nie powetowaną szkoda dla kultury polskiej. Jednakże zniszczenie Biblioteki Załuskich nie wygasło wraz z jej likwidacją. Mimo to Książnica ta funkcjonowała w Warszawie w ciągu czterdziestu ośmiu lat. Stanowiła wówczas warsztat pracy, ośrodek twórczy oraz instytucję o dużym znaczeniu propagandowym i prestiżowym. Podjeto tam ważne prace bibliograficzne i bibliologiczne, wypracowano metody i techniki biblioteczne, stworzono zespół zawodowych bibliotekarzy. Powstał model biblioteki narodowej, o którą społeczenstwo nasze będzie walczyć przez cały okres niewoli.

Z drugiej strony prowadzona na bardzo szeroką skalę działalność zbieracka Załuskich pobudziła czujność i aktywność innnych właścicieli książek, przyczyniając się do narastania od lat trzydziestych XVIII wieku coraz potężniejszego ruchu, który Joachim Lelewel trafnie nazwał później „ożywieniem rzeczy bibliotecznych w Polszcze”. Oczywiście nie można wiązać tego zjawiska wyłącznie z indywidualną akcją Załuskich. Decydujące były prądy oswieceniowo – reformatorskie oraz rodzime tradycje kultu książki, niemniej inspirująca rola Załuskich nie ulega wątpliwości.

Józef Andrzej Załuski ( 1702 – 1774)
Referendarz wielki koronny od 1728, biskup kijowski od 1759. Historyk, bibliofil, wydawca, mecenas uczonych i artystów, kanonik krakowski, opat w Przemęcinie i wachocku. Przyczynił się do podjecia przez Stanisława Konarskiego pracy nad Volumina legum. Otoczył opieką współczesnego historyka polskiego G. Lengnicha. Jego staraniem ukazywały się w krajucenne wydawnictwa drukowane za granicą. 1753 – 1758 współwydawca Warschauer Bibilothek. 1765 współzałożyciel wydawnictwa Towarzystwa Literatów w Polsce Ustanowionego. Autor prac bibliograficznych, m. In. Bibliotheca poetarum Polonorum (1752, 1754), Bibliotheca Polona magnauniversalis (rekopis zniszczony w 1944 r.), wierszy, tłumacz dramatów francuskich.

Andrzej Stanisław Załuski ( 1695- 1758)
Biskup płocki od 1723, kanclerz wielki koronny 1735 – 1746, biskup chełmiński od 1739, biskup krakowski od 1746. jeden z prekursorów Oświecenia w Polsce. Inicjator budowy kopaln oraz hut ołowiu w Zagłębiu Staropolskim. W swych dobrach zakładał liczne manufaktury. Mecenas sztuki.