Wpływ stresu na zdrowotność i produkcyjność zwierząt

Co to jest stres

Stres najogólniej można określić jako niespecyficzną reakcję organizmu na wszelkie stawiane mu zadania. Stres to silny, nietypowy wpływ środowiska zewnętrznego wywołujący fizjologiczne reakcje obronne organizmu. Wywołuje radykalne zmiany w organizmie zwierząt i ludzi.
To również wysiłek adaptacyjny organizmu, którego celem jest przystosowanie się do funkcjonowania w istniejących warunkach zewnętrznych. Adaptacja taka może polegać zarówno na przystosowaniu się do zmian w otoczeniu, jak również dostosowaniu organizmu do funkcjonowania w stałych warunkach, jeśli odbiegają one od optymalnych, np. zbyt wysokie natężenie hałasu. Często mówiąc o stresie mamy na myśli sytuację, jaka powstaje pod wpływem gwałtownych wydarzeń o dużym znaczeniu dla zwierzęcia. W warunkach naturalnych sytuacją wymagającą wzmożenia wysiłku (a zatem także zwiększeni możliwości organizmu) jest np. atak drapieżnika. Reakcja stresowa pozwala na większy wysiłek, szybszą ucieczkę lub bardziej efektywną walkę. Jest to więc reakcja ułatwiająca przystosowanie do wymagań otoczenia. Stres może być zbawiennym, ale również może szkodzić, wręcz zabić. Jest jednym z ważniejszych czynników decydujących o powodzeniu w przetrwaniu.
Kiedy zwierzęta są narażone na stres
Stres, wynika najczęściej z niekorzystnych warunków życiowych lub trwałej sytuacji będącej jego źródłem (stresorem), w której rozwiązanie problemu nie jest możliwe.
Reakcja organizmu na stres jest uzależniona od wielu czynników. Jednym z najważniejszych są indywidualne cechy. Ta sama sytuacja może stać się źródłem bardzo silnego stresu dla jednego zwierzęcia, nie wywierając jednocześnie zauważalnego wpływu na inne. Reakcja organizmu jest też uzależniona od jego przygotowania. Znacznie silniejszą reakcją wykazują zwierzęta, których organizmy są wyczerpane, np. brakiem snu, złym traktowaniem, niewłaściwie przeprowadzonym transportem lub też ciągłym stresem pochodzącym z innych źródeł. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb lub wyczerpanie organizmu chorobą, podobnie jak wycieńczenie z powodu choroby zmniejszają odporność na stres.
Co się dzieje z organizmem i psychiką, gdy zwierze jest w stresie
Stres jest złożoną reakcją, w której można zaobserwować zmiany zarówno w procesach emocjonalnych jak i fizjologicznych. Ułatwieniem w zrozumieniu, czym jest stres, daje uświadomienie sobie, że jest to reakcja, która ma przygotowywać do walki lub ucieczki. Odgrywa ona ważną rolę w ewolucji ułatwiając poszczególnym gatunkom przetrwanie. Większość elementów (zarówno fizjologicznych, jak i emocjonalnych) stresu w jakiś sposób ułatwia właściwą reakcję w sytuacji zagrożenia (walkę lub ucieczkę).
Do fizjologicznych komponentów stresu należą m.in.:
? wzrost ciśnienia tętniczego
? przyspieszenie akcji serca
? zwiększenie stężenia glukozy w krwi
? wzrost napięcia mięśniowego
? przyspieszony, płytki oddech
? wyostrzenie zmysłów
? suchość w pysku
? zwiększona aktywność gruczołów potowych
? przyspieszona perystaltyka jelit
? zwiększone napięcie mięśni gładkich (m.in. skurcz żołądka powodujący bóle psychogenne)
? charakterystyczne zmiany w gospodarce hormonalnej

Emocjonalne komponenty stresu wyrażają się przede wszystkim:
? lękiem
? niepokojem
? zwiększoną czujnością
? drażliwością
? agresją

Wszystkie zmiany zachodzące w organizmie pod wpływem stresora ułatwiają organizmowi przetrwanie w sytuacji zagrożenia. Zwiększona stężenie cukrów, przyspieszony oddech, zwiększone napięcie mięśniowe, przyspieszona bicie serca mają za zadanie zwiększyć wydolność organizmu, co ułatwia walkę lub ucieczkę. Zwiększona aktywność gruczołów potowych w sytuacji walki ułatwia wyślizgnięcie się agresorowi, zmiany hormonalne zapewniają długotrwałe podtrzymywanie opisanych reakcji. Wyostrzenie zmysłów ułatwia dostrzeżenie zagrożenia, itp. Także elementy emocjonalne stresu służą walce lub ucieczce. Lęk wzmaga motywację do działania, ochotę do walki. Wzrost agresji powoduje, że walka jest bardziej skuteczna. Wydzielające się hormony ułatwiają zniesienie niewygód, bólu i zmęczenia.
Stres może jednak być także niszczący. Dzieje się tak w dwóch przypadkach. Po pierwsze, gdy jednorazowy stresor jest zbyt silny. Zbyt duże pobudzenie organizmu powoduje dezorganizację zachowainia. Po drugie zaś, gdy stres ,choć umiarkowany, działa w sposób ciągły.

Podwyższone pobudzenie organizmu powoduje:
? choroby układu krążenia (zawał, chorobę niedokrwienną, arytmię, nadciśnienie tętnicze)
? podwyższony poziom cholesterolu we krwi
? zaburzenia erekcji
? obniżenie wydolności układu immunologicznego (obronnego)
? zaburzenia snu
? bóle psychogenne
Jak działają sytuacje stresowe
Gruczoły nadnercza wydzielają adrenalinę, trzustka insulinę, a wątroba uwalnia dodatkową porcję glukozy. Zwiększa się napięcie antagonistycznych grup mięśni szkieletowych, odpowiedzialnych za gotowość do natychmiastowego ruchu i szybkiego ich skurczu w razie potrzeby (atak, ucieczka...). Zwiększa się intensywność i jakość odbioru bodźców wzrokowych i słuchowych (wyostrzenie wzroku, poprawia widzialność w półmroku i poprawa słuchu). Następują też ogromne zmiany w układzie krążenia krwi, głównie poprzez zwiększenie się częstotliwości pracy serca, przy jednoczesnym wzroście ciśnienia tętniczego. Mięsień serca kurczy się też bardziej niż zazwyczaj, co zwiększa objętość wyrzucanej krwi. Również dystrybucja krwi ulega zmianie ? zmniejsza się jej przepływ przez mniej potrzebne w tym momencie organy (np. trzewia), a zwiększa przez mięśnie szkieletu i mózg. Zwolnieniu ulega perystaltyka jelit. Organizm przed ?walką" zabezpiecza się przed ewentualnym ranieniem uwalniając profilaktycznie substancje przyśpieszające krzepnięcie krwi.
Sytuacje stresujące:

1. Transport zwierząt

Ogromny dyskomfort zwierzęta mogą wyczuwać w czasie transportu. Niedostatek powietrza, w małej, mało przewiewnej klatce, duża wilgotność z parującego moczu czy rozlanej z pojnika wody, są poważnymi czynnikami stresogennymi.

Odpowiedź behawioralna na stres następuje często na podstawie utrwalonych wzorców, nabytych w trakcie życia osobniczego. Takim przykładem może by ć stres wynikający z przeniesienia zwierzęcia do nowego pomieszczenia. W ramach tego samego gatunku mogą występować też znaczne różnice w zachowaniu się poszczególnych zwierząt na ten sam czynnik stresujący; istotną rolę wywierają tutaj uwarunkowania genetyczne. Odzwierciedlać to może przykład licznych upadków u niektórych ras trzody chlewnej. Jednostronna selekcja na cechy użytkowe (duża masa mięśniowa przy nieproporcjonalnie rozwiniętym układzie krwionośnym, sercu i nerkach) powoduje liczne upadki, zwane nagłą śmiercią sercową, występujące szczególnie w czasie stresogennych transportów. Niska odporność takich świń na stres jest przekazywana za pośrednictwem genu halotanowego. U zwierząt futerkowych na tej samej fermie zaobserwować można natomiast wachlarz dość zróżnicowanych reakcji na ten sam stresor. Nie można jednak wykluczyć istnienia w populacjach genów o podobnym działaniu jak geny halotanowe. Celowe byłoby podjęcie badań dotyczących tego zagadnienia, interesującego zarówno z punktu widzenia poznawczego, jak i praktycznego.

Transport zwierząt, powinien odbywać się środkami do tego celu przystosowanymi i jest prowadzony w odpowiednich warunkach, a w szczególności:
? zwierzęta muszą być prawidłowo ulokowane, a używane uwięzi nie mogą im krępować leżenia i wstawania w czasie transportu,
? podłogi pojazdów używanych do transportu powinny mieć odpowiednią nawierzchnię, zapewniającą przyczepność kończyn oraz umożliwiającą utrzymanie higieny,
? środki transportu zwierząt powinny spełniać warunki utrzymania odpowiedniej temperatury, wentylacji, przestrzeni oraz naturalnej pozycji,
? w trakcie dłuższego transportu zwierzęta muszą mieć zapewnioną odpowiednio często wodę i karmę oraz odpoczynek,
? zwierzętom chorym lub rannym zapewnia się niezwłocznie pomoc weterynaryjną,
? zwierzęta wwożone do kraju oraz wywożone za granicę muszą być wiezione najkrótszą drogą i bez zbędnych postojów, a ich odprawa graniczna odbywa się poza kolejnością.

Zabrania się:
? w okresie okołoporodowym, który odpowiada 10% czasu trwania ciąży danego gatunku przed porodem i 48 godzinom po porodzie,
? młodych do czasu zagojenia pępowiny albo oddzielonych od matek i niezdolnych do przyjmowania stałych pokarmów,
? przeładunku zwierząt bez odpowiedniego zabezpieczenia.
? transportu zwierząt jednokopytnych wielopoziomowymi środkami transportu przeznaczonymi do przewozu zwierząt oraz transportu grup koni, których kopyta są podkute,
? transportu zwierząt chorych oraz rannych lub niesprawnych ruchowo, z wyjątkiem transportu zwierząt: do leczenia i do uboju sanitarnego, przeznaczonych do doświadczeń.
? Zwierzęta padłe oraz zwierzęta nie nadające się do dalszego transportu muszą być usunięte na pierwszym postoju.

Przyjrzenie się procesowi transportu zwierząt jest o tyle ważne, że wiele z nich zostaje podczas transportu zranionych lub nawet tego nie przeżywa. Ponadto obtłuczenie tusz zwierząt przeznaczonych na rzeź, do którego dochodzi podczas transportu, powoduje poważne straty w przemyśle hodowlanym.
Sam proces transportu zwierzęcia jest prawdopodobnie jednym z najbardziej traumatycznych okresów w jego życiu. Opuszcza ono bezpieczne, znane otoczenie i jest poddawane przemieszczeniu, zmianom temperatury, wentylacji, poziomu hałasu, zapachów, a także zmianom w wielkości i zagęszczeniu grupy. Krótki okres transportu powoduje u owiec wzrost poziomu kortyzolu w osoczu z umiarkowanego do wysokiego poziomu (66 ng/ml) w porównaniu z poziomem 36 ng/ml przy minimalnym niepokojeniu. Długi okres transportu i nowe środowisko powodują kompleksowe zmiany w poziomie kortykosteroidów w obie strony, co może potrwać kilka miesięcy.

Załadunek jest to krytyczny moment w procesie transportu zwierząt. Źle zaprojektowane pochylnie służące do załadunku, nadużywanie siły oraz brak zrozumienia zachowania zwierząt, wszystko to przyczynia się zarówno do uszkodzeń fizycznych jak i stresu. Istnieje różnica w projektowaniu pochylni używanych wyłącznie do wyładowywania ciężarówek i tych używanych zarówno do załadunku jak i wyładunku. Jeśli jest to tylko możliwe, lepiej jest posiadać oba typy pochylni, jedną do załadunku i drugą do wyładunku. Pochylnia używana do wy ładunku zwierząt gospodarskich powinna być szeroka prosta, dając tym samym drogę bez przeszkód. Przy załadunku roślin zaleca się szeroką (2-4 m) pochylnię. Taka pochylnia nie może być używana podczas załadunku zwierząt. Pochylnia używana tylko do załadunku powinna mieć wysokie, solidne boczne ściany, aby uniemożliwi ć zwierzętom patrzenie na boki. Najsprawniej działający będzie więc podjazd wąski, z zakrętami, umożliwiający przemieszczanie zwierząt w jednym szeregu.

Jeżeli pochylnia ma być używana zarówno do załadunku jak i wyładunku, wówczas należy zwrócić uwagę na to, aby krzywizna podejścia nie była zbyt ostra. Jeśli podejście będzie miało zbyt dużą krzywiznę , zwierzęta będą się zatrzymywać i nie będą chciały opuścić ciężarówki ponieważ będą je postrzegały jako ślepy zaułek. Albo łuk, albo 15-stopniowy zakręt są zalecane w celu uniknięcia widoku ciężarówki do momentu gdy bydło jest przynajmniej częściowo w drodze na rampę . Obserwacje wskazują na to, że najbardziej efektywne podejścia mają solidne boczne ściany i wewnętrzny promień 3,5-5 m. Promień węższy ni ż 3,5 m może spowodować zatrzymanie bydła podczas wyładunku. Wewnętrzna szerokość powinna wynosić ok. 70 cm dla dorosłych zwierząt, tak aby nie były one w stanie zawrócić wewnątrz podejścia. Jeśli jest ono używane wyłącznie do załadunku cieląt, wewnętrzna szerokość może wynosi ć 50-60 cm. Boczne ściany takiej pochylni powinny mieć przynajmniej 1,5 m wysokości dla bydła, chyba że ładowane jest bydło rasy Brahman lub dzikie bydło, wówczas ściany należy podwyższy ć do 1,8 m. Bydło i świnie chętniej wchodzą po stopniach niż pochyłości i podjazd odpowiedni dla obydwu gatunków powinien mieć stopnie wysokości 10 cm i głębokości 30 cm.

Powszechnym problemem w źle zaprojektowanej pochylni do załadunku jest grupowanie i blokowanie zwierząt w miejscu łączenia pochylni z zatłoczoną zagrodą . Aby ograniczyć okaleczanie się zwierząt, należy uczynić to przejście łagodnym i stopniowym. Tam gdzie używane mają być różne rodzaje ciężarówek idealnym rozwiązaniem jest regulowane podejście, które może być podnoszone i opuszczane przy załadunku i wyładunku dolnego lub górnego pokładu. Pochylnie o prostym przebiegu blokują zwierzęta, ponieważ postrzegają one ciężarówkę jako ślepy zaułek. Istnieją sprzeczne dane na temat tego, czy załadunek zwierząt z ciemnych do oświetlonych miejsc redukuje stres lub podnosi efektywność.

Oddawanie moczu i defekacja tuż po załadowaniu są bardzo częste, ale częstość zmniejsza się po rozpoczęciu transportu .Podczas przewozu koleją krowy rzadko zmieniają pozycję. Ustawiają się pod kątem prostym do kierunku jazdy. U koni, transport drogą na krótkie i na długie dystanse, powoduje tłumienie zachowań żywieniowych, stres, podniesienie częstości bicia serca i prowadzi do nienaturalnej postawy ciała wywołanej spadkiem masy ciała i zmęczeniem. Zarówno przeładowywanie, jak i niepełne ładowanie ciężarówek powoduje okaleczanie zwierząt.

Bydło i owce mogą mieć biegunkę, o ile do ich diety włączono wolny wypas na pastwisku. Biegunka jest też powszechną reakcją na stres. Udowodniono, że w normalnych warunkach pokarm od momentu spożycia do momentu opuszczenia organizmu pozostaje w nim przez 15 godzin, podczas gdy w sytuacji lęku przebywa tam tylko przez 1 godzinę. Ostatni okres przed defekacją stanowi absorpcja płynów. T

2. Ubój zwierząt

Zespół ogólnego przystosowania (stresu) objawiający się pobudzeniem układu neurowegetatywnego i wewnątrzwydzielniczego spowodowany może być stresorami (silnymi niespecyficznymi bodźcami).

U zwierząt przed ubojem występuje:
? niepokój
? drgawki mięśniowe
? sinica
? duszność
? podwyższona temperatura

Zwierzę kręgowe w ubojni może zostać uśmiercone tylko po uprzednim pozbawieniu świadomości przez osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje.
Pomieszczenie poczekalni przedubojowej powinno być izolowane akustycznie i oddzielone przegrodą od pomieszczenia przeznaczonego do pozbawiania świadomości. Podobnie powinno być oddzielone pomieszczenie przeznaczone do pozbawiania świadomości od pomieszczeń, w których dokonuje się wykrwawiania oraz dalszych czynności obróbki poubojowej.
W uboju domowym zwierzęta kopytne mogą być uśmiercane tylko po uprzednim ich pozbawieniu świadomości przez przyuczonego ubojowca.

Zabrania się:
? Uśmiercania zwierząt w okresie okołoporodowym, z wyjątkiem potrzeb badań naukowych.
? Wytrzewiania (patroszenia), oparzania, zdejmowania skóry, wędzenia i oddzielania części zwierząt stałocieplnych, przed ustaniem odruchów oddechowych i mięśniowych.

Długotrwały stres może powodować zapaści a nawet śmierć. Nadmierne zużycie hormonów kory nadnerczy w celu zachowania homeostazy (stanu równowagi życiowej) obniża odporność, zwiększając podatność na infekcje bakteryjne oraz inwazje pasożytów.

Stres w artykułach rzeźnych przede wszystkim zmniejsza zapas glikogenu i powoduje wysoka koncentrację kwasu mlekowego we krwi (rozszerza naczynia włosowate, upośledza krążenie krwi, uniemożliwiając ich kompletne wykrwawienie). Te czynniki powodują także obniżenie pH (w kierunku do pH = 7) lub kompletny brak zakwaszenia (wyczerpanie glikogenu) lub brak dojrzewania (wysokie pH) i unieczynnienie enzymów proteolitycznych, co daje gorszy smak i zapach.

Zmiany o charakterze degeneracyjnym objawiają się wodnistością i miękką konsystencją mięsa. Występuje tu wada PSE ? najwięcej u świń (jasne, delikatne, cieknące) a także DFD -najwięcej u bydła (ciemne, twarde, suche) w wyniku przekrwienia i niedostatecznego wykrwawienia (świnie), a w wołowinie na skutek niedostatecznego utlenowania barwników mięśniowych i obniżonej absorpcji promieni świetlnych. W mięsie zwierząt ubitych bezpośrednio po transporcie najczęściej wykrywa się podatność na procesy gnilne.

Dodatkowo stres oszałamiania jest największym stresem przedubojowym zwierząt. W czasie działania prądem na świnię wzrasta dwukrotnie ciśnienie krwi, a hormony stresu wydzielane są do krwiobiegu z intensywnością od 500 do 600 razy większą niż w normalnym stanie fizjologicznym.

Przed ubojem należy zapewnić zwierzętom conajmniej 12h odpoczynek dla przywrócenia równowagi przemian biochemicznych i zapewnienia odnowy zapasu glikogenu w tkance mięśniowej.

3. Hałas

Są to wszystkie dźwięki, które powodują dokuczliwość bądź są szkodliwe dla zdrowia.
O szkodliwości decyduje natężenie dźwięku, częstotliwość i długość fali akustycznej. Uważa się, że w pomieszczeniach inwentarskich natężenie dźwięków nie powinno przekraczać 70 dB. Projektując budynek, a zwłaszcza obszar dojenia, należy stworzyć odpowiednie warunki akustyczne poprzez wytłumienie dźwięków. Nagłe, wysokie dźwięki powodują bowiem stres i obniżenie wydajności mlecznej krów.

4. Temperatura

W nieodpowiedniej temperaturze powietrza, zwierzęta będą w warunkach stresu, co może zmniejszyć, a przy ekstremalnym zimnie lub gorącu zatrzymać produkcję. Ponadto duże fluktuacje temperatury mogą powodować przeciągi i to może być przyczyną schorzeń układu oddechowego.

Zwierzęta użytkowe są stałocieplne. W niekorzystnych warunkach mogą więc tracić zbyt dużo ciepła, bądź też, pomimo mechanizmu termoregulacyjnego, mieć problemy z jego oddawaniem.
Przy przekroczeniu możliwości termoregulacyjnych może dojść do przegrzania organizmu, porażenia ośrodka termoregulacji, udaru cieplnego i śmierci termicznej. Hodowca, dążąc do ekonomiki produkcji, winien stwarzać takie warunki termiczne, aby jak najmniejsza część energii wytwarzanej z paszy zamieniała się w bezużytecznie oddawane ciepło. Ma to miejsce, jeśli zwierzę znajduje się w strefie komfortu termicznego, w wąskim przedziale temperatur optymalnych.

Bydło dobrze przystosowuje się do różnych warunków atmosferycznych. Najlepsza temperatura dla krów mlecznych -7 do 18oC a najwięcej mleka uzyskuje się przy temp 4-16C i wilgotności 60-70%. Przy wzroście wilgotności i temperatury pow. 25C zmniejsza się pobieranie pasz, pogarsza się rozród i spada produkcja mleka nawet od 3 do 10 kg dziennie (wg badań amerykańskich). Przy upale 30C krowa wydala z potem ok. 30 l wody. Trudności ze znoszeniem niskich temperatur występują u zwierząt trzymanych na uwięzi i chorych. Przy niskich temperaturach następuje wzrost spożycia paszy oraz gęstości sierści zwierząt.. Izolacja termiczna budynku, głównie dachu, prowadzi do podniesienia temperatury w okresie zimowym oraz ogranicza nagrzewanie budynku w okresie letnim.

Ze stresem cieplnym zwierzęta mają do czynienia, gdy ilość ciepła jakie wydalają jest mniejsza niż ilość ciepła pobranego ze środowiska.

Symptomy stresu wywołane temperaturą są następujące:
? wzrost częstotliwości oddechów,
? wzrost pobrania wody,
? spowolnienie przepływu pokarmu przez przewód pokarmowy,
? wolniejszy przepływem krwi przez organy wewnętrzne,
? mniejsze pobranie suchej masy pasz o 8 - 12 proc.,
? spadek produkcji mleka u krów nawet do 20 proc.,
? gorsze wskaźniki rozrodu.
Na odczuwanie przez zwierzęta ciepła, wpływają dwa czynniki: temperatura i wilgotność. Właśnie w oparciu o te dwa parametry powstał indeks temperatury i wilgotności. Do określenia indeksu niezbędne jest posiadania termometru i higrometru. Przy pomocy miernika można precyzyjnie określić krytyczne miejsca wewnątrz budynków, na stole paszowym, a także w halach udojowych, na poczekalniach i okólnikach. Pomiaru dokonujemy na wysokości grzbietów zwierząt.
Drogi którymi zwierzęta mogą tracić nadmiar ciepła:
? przez przewodzenie - przy kontakcie ciała zwierzęcia z powierzchnią o temperaturze niższej niż temperatura powierzchni skóry zwierzęcia (zwierzęta na zdjęciu obok mają zapewnione optymalne warunki do chłodzenia swojego ciała),
? przez konwekcję - chłodzenie przez chłodniejsze powietrze,
? przez pocenie - jednak ta droga jest bardzo mało efektywna, w porównaniu z nami, ludźmi, sprawność tego sposobu sięga u krów zaledwie 10 proc.,
? oddychanie - dlatego w upalne dni krowy oddychają ze znacznie wyższą częstotliwością.

Aby krowy czuły się komfortowo hodowcy powinni rozważyć:
? Zainstalowanie wentylatorów i spryskiwaczy nad stołem paszowym - coraz więcej wentylatorów można spotkać już w polskich oborach, ale są one z reguły instalowane tylko nad legowiskami;
? Swobodny dostęp do poideł (15 - 20 zwierząt na poidło) ze sprawnym podawaniem wody - nawet 20 litrów na minutę.
? Wyposażenie poczekalni w poidła i spryskiwacze - w pomieszczeniach tych zwierzęta zwykle stoją w tłoku. A każda krowa to "piecyk" o mocy 1000 W. Taki "kaloryfer" musi być chłodzony!
? Instalacje poideł przy wyjściu z hali udojowej - krowa "zostawia" w udojni do kilkudziesięciu litrów mleka z czego 85 proc. to woda. Dlatego po wysiłku związanym z przebywaniem na poczekalni i hali udojowej zwierzęta niezwykle chętnie piją wodę.
? Wyjęcie lub otworzenie wszystkich możliwych okien - idealnym rozwiązaniem są ruchome kurtyny.
? Jeśli krowy korzystają z okólnika, to musi on mieć strefę zacienioną, w której zmieszczą się wszystkie zwierzęta bez zbędnego tłoku.

5. Niewłaściwe parametry zoohigieniczne

Prędkość ruchu powietrza w oborze nie powinna przekraczać 0,2?0,5 m/s. Zbyt wysokie prędkości powietrza powodują wychłodzenie ciała zwierząt i zwiększają zachorowalność. Prędkość przepływu powietrza regulowana jest otworami wentylacyjnymi nawiewnymi i wywiewnymi oraz awaryjnie ? wrotami i oknami.
Wilgotność powietrza: Zaleca się utrzymywanie wilgotności powietrza w granicach 50?80 proc. Wyższa wilgotność utrudnia zwierzętom oddawanie ciepła do otoczenia przez parowanie powierzchni ciała. Zbyt niska wilgotność powoduje z kolei wysuszanie dróg oddechowych. Zawilgocone powietrze skraca żywotność budynku i podnosi koszty jego utrzymania. Przeciwdziałamy temu zjawisku poprzez odpowiednie rozwiązanie systemu wentylacji. Zalecanym rozwiązaniem dla obór jest wentylacja kalenicowa.

Gazy: W niedostatecznie wentylowanej oborze następuje podwyższone stężenie gazów: dwutlenku węgla, siarkowodoru i amoniaku. Zawartość tych gazów powinna być jak najniższa. Ich dopuszczalne wartości graniczne wynoszą odpowiednio: CO2 ? 3000 ppm, H2S ? 0,5 ppm, NH3 ? 20 ppm.
Źródłem powyższych gazów jest rozkładający się mocz, kał, ściółka, gnicie nie strawionego białka itp.

Zapylenie: Źródłem zapylenia w oborze jest ściółka i pasza. Zapylenie powietrza w budynku inwentarskim nie stanowi istotnego problemu dla bydła i dlatego nie są opracowane normatywy w tym zakresie.

Oświetlenie: W budynku inwentarskim powinny występować dwa rodzaje oświetlenia:
? Naturalne- zapewniają okna, których powierzchnia powinna wynosić 5?10 proc. powierzchni podłogi. Dostęp do światła dziennego jest bardzo ważnym elementem dobrostanu zwierząt. Promienie ultrafioletowe mają korzystny wpływ na metabolizm i odporność bydła. Nadmiar słońca i wysokie temperatury w czasie upałów są szkodliwe i mogą powodować stres termiczny.
? Sztuczne- oborę można doświetlić również przez świetliki dachowe. Najczęściej połączone są one z systemem wentylacji kalenicowej. W tym przypadku powierzchnia przepuszczająca światło powinna wynosić 3?5 proc. powierzchni podłogi.
Poziom natężenia oświetlenia sztucznego (elektrycznego) powinien wynosić 5 lx w okresie nocnym oraz 100?200 lx w pozostałym czasie dnia. W miesiącach zimowych zaleca się stosowanie oświetlenia nocnego przez około 8 godzin, przy czym długość sztucznego dnia powinna wynosić 16 godzin. Ma to korzystny wpływ na rozród i produkcję mleka.

6. Brak poczucia bezpieczeństwa

Praktyka dobrego traktowania zwierząt jest częścią nauki odnoszącą się do tego jak bardzo zwierzęta cierpią i sposobów w jaki można im ulżyć. Ponieważ nie jest możliwe stwierdzenie za pomocą metod laboratoryjnych jak bardzo zwierzę cierpi, rozwinięto metody pomiaru reakcji stresowej zwierzęcia, zależne od ich typu.

Stresowa reakcja jest reakcją naturalną, występującą gdy zwierzę jest w niebezpieczeństwie albo znajduje się w szkodliwych warunkach. Cierpienie jest sytuacją, w której zwierzę jest zagrożone albo znajduje się w szkodliwych warunkach. Na przykład cierpienie jest reakcją obserwowaną gdy zwierzęta znajdują się na niestabilnym podłożu i kiedy słyszą niepokojące dla nich hałasy, jak też wówczas, gdy znajdują się one na aukcjach zwierząt albo w ubojni.

Jedynym odpowiedzialnym za sytuację w której zwierzęta cierpią jest człowiek. Nie może on na przykład oddziaływać na pogodę, jednak w warunkach intensywnej hodowli może kontrolować wiele czynników środowiskowych.

Udział człowieka w cierpieniu zwierząt wynika z czterech czynników:
? Niewiedzy, kiedy rolnik jest nieświadomy tego co robi.
? Braku doświadczenia, kiedy rolnik jest świadomy tego co robi, ale nie wie jak to zrobić.
? Braku umiejętności, kiedy rolnik jest świadomy tego co robi i jak to zrobić, ale nie może zastosować swojej wiedzy.
? Braku zainteresowania, kiedy rolnik nie jest zainteresowany zagadnieniem.
7. Niewłaściwe żywienie nie zaspokajające potrzeb fizjologicznych

?Głód i pragnienie są dwoma najbardziej podstawowymi, pierwotnymi i nieustającymi ze wszystkich sił napędowych? (Webster, 1995). Całkowity brak jedzenia albo głównie wody prowadzi do szybkiej śmierci, podczas gdy brak pewnych podstawowych składników żywieniowych prowadzi do choroby ze stopniowym pogorszeniem stanu, a w końcu śmierci. Zwierzęta (jak ludzie) mają potrzeby żywieniowe, które muszą zostać zaspokojone, aby przeprowadzić wszystkie bieżące procesy, jako na przykład rozwój i reprodukcję, choć są one zajmowane przez ?pragnienie? spełnienia wszystkich tych potrzeb. Potrzeby żywieniowe mogą nie zostać spełnione, albo ponieważ żywność nie posiada zbilansowanej zawartości w postaci różnych niezbędnych składników żywieniowych, albo ponieważ zwierzęta nie otrzymują karmy w dostatecznych ilościach, w ten sposób występują braki podstawowych dla rozwoju komponentów żywieniowych. W obu przypadkach zwierzęta cierpią z powodu niedożywienia.

Niedożywienie zwierząt może wystąpić, gdy nie otrzymują one zbilansowanej paszy (brak jednego lub więcej składników żywieniowych) w stosunku do ich potrzeb żywieniowych. Najczęstszymi przypadkami niedożywienia zwierząt są te występujące gdy otrzymują one tylko jeden typ karmy, która nie może spełnić wszystkich potrzeb żywieniowych każdego zwierzęcia oddzielnie, czego można by uniknąć, gdyby wprowadzono selekcję pomiędzy dwoma lub więcej typami jedzenia. Zwierzęta aby zaspokoić ich potrzeby na składniki żywieniowe które nie są zawarte w dostarczonym jedzeniu, spożywają większe ilości tej niezbilansowanej żywności, bez osiągnięcia zadowolenia. Rozwiązaniem tego mogłoby być dostarczenie jedzenia zawierającego zadowalające ilości wszystkich składników żywieniowych, wymaganych przez każde zwierzę z osobna. Chociaż to rozwiązanie ma zastosowanie dla wielu składników żywieniowych takich jak mikroelementy i witaminy, nie może być zastosowane dla większości podstawowych składników żywieniowych takich jak białka, z powodu wysokich kosztów i negatywnego wpływu środowiskowego, będącego skutkiem znaczącego wydalania tych składników do środowiska, w sytuacji gdy przekraczają one potrzeby żywieniowe zwierząt.

Czasami dostarczanie pokarmu odbywa się w małych ilościach po to, aby uniknąć otłuszczania się zwierząt w fazie reprodukcji, co zwiększa ich zdolności reprodukcyjne lub zmniejsza możliwości powstawania chorób układu kostnego i chorób metabolicznych albo też celem redukcji kosztów. Ponadto małe ilości jedzenia mogą być pobierane przez zwierzęta wypasane na obszarach, gdzie karma występuje nierówno albo gdzie zwierzętom jest trudno pozyskiwać paszę, ponieważ pobierane do przeżuwania ilości są niewystarczające. Tym samym zwierzęta nie otrzymują wymaganej ilości jedzenia niezbędnej dla spełnienia ich potrzeb żywieniowych. Ponadto, ponieważ utrzymywane zwierzęta karmione są razem, niektóre z nich nie są w stanie spożyć wystarczającej ilości karmy z całkowitej ilości zadanej zwierzętom. Także pewne czynniki środowiskowe mogą zmniejszyć ilość pobranego przez zwierzęta jedzenia, co spowoduje ich niedożywienie. Głównym czynnikiem jest wysoka temperatura otoczenia, której nawet mały wzrost, głównie w przypadku zwierząt produkcyjnych, prowadzi do znaczącej redukcji spożycia paszy i zmniejszenia produkcji.

Woda stanowi jeden z najważniejszych składników żywieniowych, którego brak prowadzi do śmierci. Woda pitna jest niezbędna dla spełnienia naturalnych wymagań, jak regulacja temperatury ciała, utrzymanie homeostazy, wydalanie końcowych produktów trawienia, wydalanie lekarstw i wszelkich pozostałości, osiągnięcie uczucia nasycenia itp. Ograniczenia w dostarczaniu wody zwierzętom są czasami przeprowadzane przez rolników celowo, jak na przykład w chlewach i ptaszarniach, gdzie zwierzęta otrzymują wodę w określonych porach dnia, lub woda jest wymieszana z paszą. Zaletą tego systemu jest to, że pobór wody i paszy może być automatyczny, a ponadto niektórzy badacze stwierdzili przy takim systemie wzrost w produkcji. Praktyka taka może się jednak okazać ryzykowna, szczególnie w sytuacji występowania wysokich temperatur otoczenia, gdzie zwierzęta muszą regulować ciepłotę ciała albo kiedy otrzymują one karmę o wysokiej zawartości białka (konieczność wydalania przez mocz produktów dezaminacji) i/lub metali (głównie sodu i potasu).

Ograniczanie zaopatrzenia w wodę nie powinno być rozważane, jednakże może być ono spowodowane zapchaniem lub uszkodzeniem rurociągów ją dostarczających. W końcu jakość wody (np. czystość, brak metali i substancji toksycznych) dostarczanej zwierzętom do spożycia odgrywa ważną rolę, szczególnie u zwierząt zależnych od dostaw wody gdy spożywają one karmę suchą (np. świnie). Udowodniono, że woda o wysokiej zawartości metali i substancji toksycznych wpływa na zmniejszenie ilości wody spożywanej przez zwierzęta.

Kiedy zwierzęta żyją na wolności i są głodne lub spragnione, mają one możliwość skierowania swoich zachowań na poszukiwanie żywności. Jednakże w przypadku zwierząt głodnych lub spragnionych zgromadzonych w jednym miejscu (zwierzęta hodowlane), jeśli nie mogą one spełnić swoich instynktownych potrzeb poszukiwania jedzenia, kierują tą energię na alternatywne cele dostępne w ich otoczeniu. Dlatego w pewnych przypadkach ?atakują? one sterty słomy, ale bardzo często naturalne przeszkody powodują, że atakują one wygrodzenia w budynku lub inne zwierzęta. Poza niekorzystnymi następstwami w zachowaniu zwierząt, niedożywienie i brak wody wywołuje u zwierząt sytuację stresową, która może stać się chroniczna. Jeśli ta sytuacja trwa przez dłuższy czas, zwierzę w końcu choruje.

Problemy te mogą zostać rozwiązane albo przez przeanalizowanie przyczyn (głód, pragnienie) albo przez znalezienie najodpowiedniejszych sposobów opisujących zachowania wynikające z impulsywnych potrzeb poszukiwania jedzenia i wody.

8. Niewłaściwe systemy utrzymania

Stan przestraszenia jest niepożądaną sytuacją doświadczaną przez zwierzęta, która może mieć poważne konsekwencje dla ich zdrowia, rozwoju i zachowania związanego z reprodukcją, ale także może powodować poważne straty finansowe związane z chowem zwierząt.

Gdy kurczęta wpadają w panikę, biegają w swoich klatkach dookoła tratując siebie nawzajem, co powoduje ich zranienia. Zranienia te prowadzą do chronicznego stanu bólu, infekcji, stres, jak również uszkodzenia upierzenia. Niekorzystne konsekwencje lęku wśród zwierząt skutkują (z naciskiem na kurczęta): marnowaniem energii, zranieniami (zadrapania, przecięcia, pęknięcia kości), bólem, śmiercią, uszkodzeniami upierzenia, problemami w zarządzaniu zwierzętami, opóźnieniem w osiągnięciu stanu dojrzałości, zmniejszeniem potencjału reprodukcyjnego i produkcji jaj, zmniejszoną zdolnością wykorzystania paszy, anomaliami u skorup jaj i problemami z wylęgiem, gorszymi jajami i przyrostami.

Niewłaściwe systemy utrzymania powodują stan wystraszenia u zwierząt który może zostać ograniczony przez poprawę środowiska przebywania zwierząt i poprzez selekcję genetyczną przyjmując, że potencjał genetyczny zwierząt znacząco wpływa na ich zdolności przystosowania się do zmian środowiskowych i rzecz jasna przez czujność hodowców, tak, aby uniknąć sytuacji fobii.

9. Czynniki chorobotwórcze

Choroby są dzisiaj główną przyczyną problemów, cierpień i stresu których doświadczają zwierzęta.
Chore zwierzęta dają niższą produkcję, do tego o zmniejszonej wartości. Zaatakowane tkanki muszą zostać odrzucone i to powoduje zmniejszenie produkcji. Stłuczenia mięsa, plamy krwi lub nietypowy kolor nie pozwalają na sprzedaż na wymagające rynki. W przypadku gdy na mięsie występuje wiele intensywnych śladów, produkt taki jest odrzucany i wykorzystywany na karmę dla zwierząt.

Praktyczne instrukcje dla właściwego traktowania zwierząt i dla jakościowej produkcji. Ból i zranienia zwierząt mogą być skutkiem różnych okoliczności, na przykład wypadków spowodowanych przez niewłaściwe pomieszczenia lub traktowanie zwierząt, albo też w wyniku operacji chirurgicznych lub choroby.
Problemy dotyczące bólu są potęgowane przez naszą niezdolność zrozumienia stopnia w jakim każde zwierzę doświadcza bólu. Inne czynniki pogarszające kwestię związaną z bólem są to ograniczenia finansowe i inne, związane ze stosowaniem środków analgetycznych (przeciwbólowych). Rozpoznanie przez część hodowców znaczenia bólu może prowadzić do zmian w ich trosce i traktowaniu zwierząt, z końcowym efektem w postaci ograniczenia problemu bólu i zranień.

Uważa się, że ból u zwierząt jest podobny do bólu odczuwanego przez ludzi, a to podobieństwo opiera się na podobieństwie w ich anatomii, fizjologii i zachowaniu. U żywego inwentarza ból może być powodowany różnymi czynnikami wynikającymi ze stosowania systemów intensywnego chowu zwierząt. Świnie często cierpią z powodu ran kończyn i uszkodzeń spowodowanych ich ?walką?, podczas gdy u bydła często spotykane jest mastitis. W ostatnich latach wiele wysiłku poświęcono dla zmniejszenia bólu spowodowanego wykonywaniem bardzo częstych praktyk w obsłudze zwierząt, jak na przykład obcinaniem ogonów, które o ile nie zastosowano znieczulenia są dla zwierząt bardzo bolesne. Dodatkowy ból u krów może być spowodowany porodem gdy rodzone cielę jest duże, bądź też cesarskim cięciem.

Restrykcyjne prawodawstwo dotyczące stosowania środków przeciwbólowych u zwierząt przeznaczonych do produkcji żywności było przedmiotem troski Unii Europejskiej w latach 90-tych. UE i krajowe jednostki legislacyjne opracowały znaczącą redukcję liczby środków farmaceutycznych, które mogą być stosowane u zwierząt przeznaczonych do produkcji żywności. Współcześnie środki takie są właściwe nie tylko dla zwalczania bólu powstałego w wyniku zranień, ale na rynku można także spotkać środki uśmierzające ból powodowany zapaleniami, jak na przykład zapaleniem płuc. Ponadto ostatnio obserwowany jest trend wdrażania systemów chowu zwierząt, w których unika się stosowania zabiegów chirurgicznych bez znieczulenia (takich jak kastracja).

Dobrostan zwierząt gospodarskich

Główna troska o dobrostan zwierząt gospodarskich dotyczy sposobu ich utrzymywania na fermach przemysłowych. Są to bowiem systemy, w których zwierzęta są pozbawiane możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb behawioralnych, jak również fizjologicznych, co powoduje ich cierpienie.
Istnieje wiele czynników zaburzających dobrostan w masowym chowie i hodowli zwierząt:
? system utrzymywania - często na bardzo ograniczonej przestrzeni uniemożliwiającej ekspresję naturalnych zachowań,
? system regulacji rozrodu - selektywne rozmnażane dla celów produkcyjnych bez spełniania kryteriów dobrostanu,
? system karmienia - dieta skierowana na duży przyrost masy, często niezaspokajająca potrzeb żywieniowych,
? inne praktyki hodowlane - znakowanie, kastracje itp., często wykonywane w sposób powodujący zbędny ból i stres.
(wg WSPA "Concepts in Animal Welfare", 2000)
W sieci Agroweb CEE Network utworzonej z inicjatywy FAO-SEUR, powstała nowa podstrona. Dotyczy ona dobrostanu zwierząt - praw regulujących jego zasady, opracowań, konferencji i szkoleń z tego zakresu w poszczególnych krajach należących do sieci. Służy dzieleniu się doświadczeniami i informacjami w gronie instytucji i osób zainteresowanych dobrostanem zwierząt. Utworzono już jej angielskojęzyczną wersję prezentującą rozwiązanie tych zagadnień przyjęte w Polsce - Animal Welfare w AgroWeb Poland.
Analogiczne informacje dotyczące Unii Europejskiej można znaleźć na stronie Farm Animal Welfare. Ze strony tej można też przejść na strony dobrostanu zwierząt krajów Europy Środkowej i Wschodniej.

Obrońcy środowiska przeciw klatkowemu utrzymaniu kur
(Agra Europe 2006, nr 2219, s. N/5)
Niemieccy obrońcy środowiska wezwali ministra rolnictwa do wycofania decyzji o dopuszczeniu chowu kur w klatkach. Poprzedni minister rolnictwa wydał zakaz chowu klatkowego od 2007 r. Obrońcy środowiska powołują się na badania naukowe wskazujące, że przy klatkowym chowie rośnie poziom zakażenia kur Salmonellą (www.bfr.bund.de). W przeprowadzonych badaniach bakterie te występowały w 30% ferm liczących ponad 3 tys. ptaków. Liczba ta wzrastała do 60% na fermach liczących 30 tys. kur.

Niemcy chcą utrzymania klatkowego chowu niosek
(Agra Europe 2006, nr 2199, s. N/4)
Trzy niemieckie landy - Dolna Saksonia, Północna Nadrenia-Westfalia i Meklemburgia-Zachodnia Pomerania - wezwały rząd federalny do zrezygnowania z zaplanowanego na przyszły rok zakazu klatkowego utrzymania niosek. Zaproponowano nowe reguły dotyczące dobrostanu zwierząt. Według nich klatki mają mieć wysokość 50 cm, czyli znacznie większą niż przewidują normy unijne. Każda nioska ma mieć do dyspozycji 750 cm2 powierzchni podłogi. Podkreśla się, że niezależnie od obowiązujących zasad w ostatnich latach utrzymanie klatkowe ulega ograniczeniu. W 2000 r. w klatkach utrzymywano 86,5% niosek, a w grudniu 2005 r. - 73,2%. W tym samym czasie łączna kubatura klatek zmniejszyła się o 4,4%, podczas gdy liczba miejsc w klatkach spadła o 19%.
Jednocześnie Bundesrat rozpatruje propozycję Północnej Nadrenii-Westfalii dotyczącą złagodzenia zasad ochrony środowiska w chowie zwierząt. Zaproponowano, aby restrykcyjne ograniczenia w tym względzie dotyczyły tylko ferm, gdzie utrzymuje się ponad 300 macior, bądź ponad 9000 młodych świń w wadze do 30 kg lub 3000 tuczników. To samo ma dotyczyć ferm na ponad 60 tys. niosek, 85 tys. brojlerów lub 40 tys. indyków.