Dzieje ziemi

Przez wiele lat geolodzy próbowali określić wiek Ziemi na podstawie dowodów odnalezionych w skałach.
Metoda ta okazała się jednak mało skuteczna.
Dopiero stosunkowo niedawno udało się wypracować metody, które pozwalają na dokładniejsze ustalenia w tej sprawie. Większość badaczy zgadza się, iż ojcem współczesnej geologii jest szkocki lekarz i naukowiec James Hutton (1726-1797). Jest on twórcą teorii ziemi opartej miedzy innymi na obserwacji naturalnych procesów zachodzących na naszej planecie. Hutton postawił tezę, że powierzchnia Ziemi nieustannie się zmienia. Czynniki naturalne, na przykład mróz, kruszą skały, które następnie są transportowane przez rzeki do jezior i mórz. Tam kolejne warstwy naniesionego materiału skalnego osądzają się w postaci piasku czy mułu i tworzą nowe skały osadowe.

Istotnym wkładem do zrozumienia dziejów Ziemi mógł się poszczycić brazylijski inżynier, William Smith (1769-1839),który pracował przy budowie kanałów transportowych w czasie rewolucji przemysłowej. Gdy robotnicy opali rowy, Smith kolekcjonował wydobyte przez nich skamieliny. Po pewnym czasie zauważył, że każdy rodzaj skamieliny odpowiada konkretnej, zawsze tej samej warstwie skalne. Zaobserwował również, ze warstwy owe występują zawsze w tym samym porządku, a każda z nich zawiera charakterystyczny dla siebie zestaw skamielin.Na tej podstawie sformułował tezę, że bez względu na usytuowanie, skały zawierające te same skamieliny są w podobnym wieku oraz, że młodsze warstwy spoczywają na starszych, chociaż nie można dokładnie określić, ile lat dzieli je od siebie. Na podstawie swych badań i obserwacji, Smith opublikował w 1815 roku geologiczną mapę Anglii oraz Walii. Mapa przedstawiała widoczne na powierzchni skały i określa ich względny wiek – od najstarszej do najmłodszej.Przy pomocy tego typu metod, geolodzy ustalili kolejność powstawania poszczególnych skał na całym świecie. Umożliwiło to podział historii Ziemi na okresy, czyli stworzenie tzw. tabeli stratygraficznej. Podobnie jak ukazanie historii na tle panowania kolejnych cywilizacji czy monarchów, pomaga w jej zrozumieniu, tak samo użyteczny jest podział dziejów Ziemi na okresy oraz ich charakterystyka.

Skały powstałe wcześniej niż 590 mln lat temu zawierają bardzo niezwykłe skamieniałości. Te prehistoryczne formacje zostały podzielone na dwie grupy, odpowiadające dwóm okresom. Pierwszy z nich to Archaik – w skałach z tego okresu nie ma żadnych śladów życia. Drugi charakteryzujący się bardzo skromnymi skamielinami, to Proterozoik. W skałach uformowanych 590 mln lat temu i później, ślady życia na Ziemi są częste. Ten okres dziejów Ziemi geolodzy nazywają Fenerozoikiem.
Skały fenerozoiczne zawierają tak bogaty wachlarz skamieniałości, że trzeba było podzielić je na trzy mniejsze grupy, odpowiadające trzem długim erom.


Metody określania wieku względnego skały:
- metoda stratygraficzna – polega na ustaleniu wieku skał na podstawie ich wzajemnego położenia (tylko na obszarach spokojnych tektonicznie)
- metoda petrograficzna – polega na odtwarzaniu wydarzeń w dziejach Ziemi na podstawie rodzaju skał
- metoda geomorfologiczna – polega na odtwarzaniu wydarzeń w dziejach Ziemi na podstawie rzeźby terenu
- metoda paleontologiczna – polega na określeniu wieku skal na podstawie zawartych w nich skamieniałości, szczególnie skamieniałości przewodnich
- metoda tektoniczna – polega na określaniu wydarzeń na podstawie niezgodności w układach warstw skalnych

Metody określania wieku bezwzględnego:
- metoda radiometryczna – oparta na rozpadzie pierwiastków promieniotwórczych; okres połowiczego rozpadu uranu wynosi ok. 4,5 miliarda lat, a izotopu węgla C-14 5570 lat
IV. Prekambr
- era najstarsza, najdłuższa w dziejach Ziemi (4,4 miliarda lat)
- dzieli się na okresy:

Fanerozoik, fanerozoiczny eon, jeden z dwóch – obok kryptozoiku – wyodrębnionych najdłuższych okresów w dziejach Ziemi, obejmujący ostatnie 570 mln lat i dzielący się na ery: paleozoiczną, mezozoiczną i kenozoiczną. Jest to eon życia organicznego na Ziemi, a skały powstałe w jego ciągu zawierają niezmiernie bogate i bardzo liczne skamieniałości.

Era kenozoiczna
Era kenozoiczna to era która rozpoczęła się od zagłady wielkich gadów, prawdopodobnie na skutek uderzenia wielkiego meteorytu w Ziemię i trwa do dziś. Era kenozoiczna bywa czasem określana mianem ery ssaków, owadów lub ery roślin kwiatowych, bowiem te grupy przeszły w niej równie intensywny rozwój ewolucyjny.

Era Okres(mln. lub tys. lat temu) Podokres(mln. lub tys. lat temu) Geologia Biologia
Kenozoik czwartorzęd(1,87-dziś) holocen(12 tys. do dziś) Ocieplenie klimatu, stopienie lądolodu skandynawskiego, powstanie Bałtyku, Intensywny rozwój społeczności ludzkiej, wyginięcie wielkich ssaków
plejstocen(1,87-12) Ochłodzenie klimatu, masywne lądolody, okresy glacjałów i interglacjałówPod koniec: ustąpienie ostatniego lodowca ze środkowej Europy. Pojawienie Homo sapiens, olbrzymie ssaki plejstoceńskie ssaki,
trzeciorzęd(65-24) neogen(24-1,87) Nasilona orogeneza alpejska Rozwój roślin okrytonasiennych, koewolucja kwiatów i owadów, wytworzenie biomu stepowego, radiacja torbaczy, pierwsze naczelne
paleogen(65-24)
Geologia
Intensywna orogeneza alpejska powoduje w paleocenie wyniesienie Gór Skalistych, a w następnych epokach wyniesienie gór Sierra Nevada i nowego pasma Gór Skalistych. Przez znaczną część eocenu Afryka i Ameryka Południowa są całkowicie odizolowane od lądów półkuli północnej.
Flora
We wczesnym trzeciorzędzie wokół biegunów rozciągają się lasy wielkolistnych drzew zrzucających liście na zimę. Pozostałe obszary globu porastają lasy tropikalne.
Fauna
W erze mezozoicznej doszło do wykształcenia najpierwotniejszych ssaków - jajorodnych stekowców. Już w kredzie istniały ssaki żyworodne - torbacze, a nawet łożyskowce. Kenozoik charakteryzuje się dalszym rozwojem ssaków. Ssaki żyjące na początku paleocenu to przede wszystkim pozostałości kredowe: wieloguzkowce, torbacze i prymitywne ssaki łożyskowe. Nie ma dużych drapieżników. Na półkuli północnej pojawiają się pierwsze naczelne (Plesiadapiforma). Następuje intensywna ewolucja łożyskowców i ich specjalizacja. Pojawiają się pradrapieżne i prakopytne (paleocen). Eocen ("świt nowych czasów") zawdzięcza swą nazwę faktowi, że w czasie jego trwania pojawia się wiele występujących do dziś rzędów ssaków, a także niektóre istniejące nadal rodziny. Do najbardziej wyspecjalizowanych należą: nietoperze, walenie i syreny. Wtedy też pojawiają się lemurowate i wyrakowate. Parzystokopytne reprezentowane są m.in. przez maleńkiego "jelenia" Diacodexis, a nieparzystokopytne przez pierwszego konia - Hyracotherium
Czwartorzęd
Czwartorzęd to okres w erze kenozoicznej, który zaczął się 1,87 mln lat temu, a więc z końcem trzeciorzędu, i trwa do dziś. Dzielimy go na plejstocen (od 1,87 mln lat temu do 12 tys. lat temu) i holocen, który zaczął się 12 tysięcy lat temu. W czwartorzędzie następuje dalsze ochłodzenie klimatu, w rezultacie dochodzi do rozwoju wielkich pokryw lodowych. Ostatni lądolód ustąpił z terenów środkowej Europy zaledwie około 12 tysięcy lat temu (koniec plejstocenu). Holocen jest, zatem podokresem, który nastąpił po ustąpieniu lodowców.

Klimat
W plejstocenie klimat często ulegał zmianom, ochłodzeniom towarzyszyło powstawania lądolodów i zwiększenie wilgotności (na niższych szerokościach geograficznych). Okresom ociepleń towarzyszyło topnienie lądolodów (całkowite lub częściowe) oraz pustynnienie obszarów równikowych.
Migracje
Lądolody kontynentalne powodowały wycofywanie się morza; dzisiejszy szelf Morza Północnego był wówczas obszarem zamieszkanym przez paleolityczne ludy koczownicze. Istnieje teoria, że przez most lądowy przez Cieśninę Beringa została zasiedlona Amerykę.
Holocen Nazwą holocen obejmuje się obecną epokę czwartorzędu - ostatnie 12 tysięcy lat.
Klimat
Ocieplenie klimatu powoduje prawie całkowite stopnieniem lądolodu skandynawskiego. Według niektórych żyjemy obecnie w tzw. interglacjale, po którym należy się spodziewać kolejnej transgresji lądolodu. Pomimo ogólnego ocieplenia, w holocenie dochodzi do wyraźnych wahań klimatycznych. Jednym z bardziej znanych jest tzw. mała epoka lodowa (XIII do XVIII).
Geologia
Zanik lądolodu powoduje odciążenie litosfery oraz powstanie i rozwój Bałtyku.

Flora
W holocenie strefy klimatyczne przesuwają się na północ, dochodzi też do znacznym zmian roślinności i gleby.

Fauna
Zachodzi wymieranie gatunków przystosowanych do życia w dotychczasowych warunkach (mamuty, nosorożce włochate). Dochodzi do udomowienia wielu gatunków zwierząt. Rozwój cywilizacyjny powoduje zmiany w środowisku.
Plejstocen - starsza epoka czwartorzędu, od 1.87 mln lat temu do początku holocenu (12 tys. lat temu), zwana też epoką lodowcową, w której olbrzymie lodowce pokryły wielką część Europy, łącznie z Polską, a także inne obszary strefy umiarkowanej, a więc zachodnią Syberię, Amerykę Północną, Grenlandię, Ziemię Ognistą, Argentynę, Tasmanię. W tym samym czasie w strefie międzyzwrotnikowej występowały wzmożone opady.Klimat plejstocenu ulegał wahaniom, po fali zimna (glacjał) następowało ocieplenie (interglacjał). Oto najważniejsze glacjały i interglacjały europejskie tego okresu: (w tysiącach lat)
· 600-540 - zlodowacenie podlaskie (Gnz)
· 540-480 - interglacjał przasnyski (Gnz/Mindel)
· 480-430 - zlodowacenie krakowskie (Mindel)
· 430-240 - interglacjał mazowiecki (Mindel/Riss)
· 240-180 - zlodowacenie środkowopolskie (Riss)
· 180-120 - interglacjał eemski (Riss/Wrm)
· 120-10 - zlodowacenie bałtyckie (Wrm)
· epoka polodowcowa
Flora
Plejstoceńską tundrę glacjalną porastała roślinność karłowata, przypominająca dzisiejszą florę wysokogórską (karłowate wierzby, karłowata brzoza, dębik ośmiopłatkowy i inne).

Fauna
Na Ziemi trwa "era wielkich ssaków". Jednym z nich jest jeleń olbrzymi (Megaloceros giganteus). Koniec plejstocenu to również era wymierania wielkich ssaków i intensywnej ewolucji człowieka.

Ewolucja człowieka
W plejstocenie na terenach Europy żyją dwa podgatunki (lub gatunki) człowieka: Homo sapiens neandertalensis (H. neandertalensis) i H. sapiens sapiens (H. sapiens). Pod koniec plejstocenu wykształcają się na świecie główne rasy ludzkie: mongoidalna w Azji, negroidalna w Afryce Środkowej, europoidalna i rasa australoidalna. Cały plejstocen przypada na okres, który w antropologii i paleoantropologii określa się mianem paleolitu. Część tzw. starszego paleolitu (czyli dolnego) (od. 4,5 mln lat temu do 120 tys. lat temu) przypada na najdawniejszy okres plejstocenu, środkowy paleolit trwa do 40 tys. lat temu, a tzw. młodszy (czyli górny) przypada na okres od 40 do 8,3 tys. lat temu. Tak, więc już w plejstocenie zaczynają się rozwijać kultury neolityczne.
Trzeciorzęd
Starszy okres kenozoiku, od 65 do 1,8 mln lat temu. Dzieli się na:
· neogen (24-1,8 mln lat temu)
o pliocen
o miocen
· paleogen (65-24 mln lat temu)
o oligocen
o eocen
o paleocen
Geologia
W trzeciorzędzie oceany i kontynenty przybrały kształt zbliżony do współczesnego:
· praocean Tetydy uległ ostatecznemu zamknięciu
· Dekan zderzył się z Azją
· Australia oderwała się od Antarktydy
· obie Ameryki połączyły się ze sobą Przesmykiem Panamskim.
· orogeneza alpejska doprowadziła do wypiętrzenia Alp, Karpat, Gór Dynarskich, Pirenejów, Apeninów, Atlasu, Kordylierów, Andów, Himalajów i Kaukazu
· Antarktyda pokrywa się lodem
· powstają rzeki w dzisiejszym ich układzie (w przybliżeniu)
Typowymi skałami trzeciorzędowymi są: flisz, wapienie numulitowe, osady chemiczne (sól kamienna, sole potasowe) oraz utwory lądowe (piaski, węgiel brunatny).

Flora
Okres trzeciorzędu charakteryzuje się gwałtownym rozwojem roślin okrytozalążkowych
Fauna
· morza:
o rozwija się bogata fauna otwornic (numulity).
o bogata fauna małży, ślimaków i koralowców
o zróżnicowana fauna ryb
· lądy
o silne zróżnicowanie osiągają owady
o następuje ewolucja ptaków
o ssaki stają się zwierzętami dominującymi
o w paleocenie pojawiają się prakopytne i pradrapieżne
o w eocenie pojawiają się uskrzydleni przodkowie nietoperzy
o w pliocenie pojawia się człowiek

Pliocen Ostatni epoka trzeciorzędu, charakteryzuje się dość surowym klimatem. Kontynenty zbliżają się do swego obecnego położenia. Klimat osusza się i oziębia. Duże obszary stepowieją.
od 7 do 1,8 mln lat temu
Geologia
Lądolód pokrywa Antarktydę, część Ameryki Południowej i częściowo kontynenty półkuli północnej. Morze Śródziemne, od dawna pozbawione połączenia z Atlantykiem, odzyskuje je - jego poziom się podnosi. Powstaje Przesmyk Panamski - do Ameryki Południowej napływają zwierzęta z Ameryki Północnej, wypierając częściowo faunę rodzimą.

Flora
Ochłodzeniu klimatu towarzyszy jego osuszenie - lasy wymierają, duże połacie Ziemi pokrywają trawy.

Fauna
Rozprzestrzeniają się trawożerne kopytne. Stepy Eurazji przemierzają wielkie stada bydła, gazel, jeleni i antylop. Ameryka Północna jest rajem jeleni, wielbłądów, koni, mastodontów i widłorogów. Rozwijają się hipopotamowate. Zwiększa się liczba gatunków mięsożernych. Pod koniec pliocenu królem łowców jest Smilodon - tygrys szablastozęby. W Ameryce Południowej żyją szczerbaki, w tym olbrzymie megaterium, które - jak wiele innych rodzimych gatunków Ameryki Południowej - mie przetrwa postępującego ochłodzenia i inwazji gatunków z północy.
Miocen Czwarta z rzędu epoka trzeciorzędu. Epoka wielkich przemian geologicznych skorupy ziemskiej. Wypiętrzenie nowych łańcuchów górskich zmienia cyrkulację powietrza w atmosferze i wód w morzach.

Geologia
Kontynenty znajdują się w ruchu, Afryka zderza się z Europą - powstają Alpy. Indie zderzają się z Azją - powstają Himalaje. Kolejne zderzenia płyt kontynentalnych prowadzą do wypiętrzenia Gór Skalistych i Andów. Antarktydę pokrywa lądolód. Morze Tetydy zostaje zamknięte połączeniem lądowym między Afryką i Eurazją, powstaje Morze Śródziemne. Kurczą się obszary mórz śródlądowych. W oceanach powstają prądy, które powodują wymieszanie składników odżywczych.
Flora
Początek miocenu jest najcieplejszym okresem w ciągu 35 mln lat. Od połowy miocenu klimat zaczyna się ochładzać. Wraz z ochłodzeniem klimatu postępuje stepowienie dużych obszarów. Trawy są roślinami odpornymi na warunki klimatyczne, a do rozmnażania nie potrzebują owadów.

Przegląd nowości ewolucyjnych
· Wobec kurczenia obszarów leśnych nowego znaczenia nabierają trawy. Trawiasta równina dostarcza pożywienia całej plejadzie przeżuwaczy.
Fauna
Ssaki wędrują poprzez nowo utworzone mosty. Ewolucja kotów szablozębych. W Australii trwa niezależna ewolucja torbaczy i stekowców. W Europie i Azji pojawiają się prymitywne jelenie i żyrafy, słonie i małpy człekokształtne. Do Afryki docierają króliki, koty i świnie. W morzu żyje największy rekin wszech czasów: Carcharodon megalodon, o długości ciała prawdopodobnie zbliżonej do 20 metrów. Zwiększenie zasobów pokarmowych morza "zachęca" niektóre ssaki do powrotu do morza. Pojawiają się pierwsze foki. W Ameryce Północnej pojawiają się niedźwiedzie, a także mastodonty. W późnym miocenie umacnia się dominacja trawożerców. Zaczynają wymierać niektóre gatunki drapieżców. Następuje gwałtowna radiacja hien. Do Australii docierają (prawdopodobnie przez Malaje) gryzonie. W Ameryce Południowej pojawiają się szopy, a małe odmiany leniwców naziemnych przechodzą do Ameryki Północnej.
Przegląd nowości ewolucyjnych
· U przeżuwaczy doszło do udoskonalenia żołądka; mioceńskie stepy stają się dla nich środowiskiem bardzo sprzyjającym;
· Dynamiczna ewolucja trąbowców: Platybelodon, Deinotherium.
· Ewolucja koniowatych, zwiększenie wielkości i przystosowanie do biomu stepowego: Merychippus.
· Pojawiają się papugi, pelikany, gołębie, kruki i sokoły.
· Dynamiczny rozwój gryzoni.
· Pojawienie się pliopiteków (naczelne): rodzaje Pliopithecus i Proconsul.
· Pojawiają się pierwsze foki, następuje ewolucja waleni.
Oligocen - najmłodsza epoka paleogenu, trwała od 34 do 25 mln lat temu. Nazywana czasami złotym wiekiem ssaków.
Nowości ewolucyjne
· pojawiają się pierwsze jeleniowate
· pierwsze propliopiteki (naczelne): (rodzaj Propliopithecus)
Eocen ("świt nowych czasów") - środkowa epoka paleogenu. Eocen zawdzięcza swą nazwę faktowi, że w czasie jego trwania pojawia się wiele występujących do dziś rzędów ssaków, a także niektóre istniejące nadal rodziny. Do najbardziej wyspecjalizowanych należą: nietoperze, walenie i syreny. Wtedy też pojawiają się lemurowate i wyrakowate. Parzystokopytne reprezentowane są m.in. przez maleńkiego "jelenia" Diacodexis, a nieparzystokopytne przez pierwszego konia - Hyracotherium.
Nowości ewolucyjne
· "powrót" ssaków do wody: pierwsze walenie
· pierwsze naczelne (rodzaj Eosimius)
Paleocen - najstarsza epoka paleogenu.
Era mezozoiczna
Era mezozoiczna to era która rozpoczęła się od wielkiego wymierania pod koniec permu, a skończyła zagładą wielkich gadów, pod koniec kredy (patrz tabelka), znanego jako wymieranie kredowe. Era mezozoiczna trwała dwa razy krócej niż paleozoiczna, bo tylko 170 milionów lat. Dzieli się ją na trzy okresy: trias, jurę i kredę.
Era Okres(mln lat temu) Geologia Biologia
Mezozoik kreda(130-65) Pierwsze ruchy orogenezy alpejskiej. Pojawia się Atlantyk, Dekan wędruje w stronę Eurazji, pod koniec: zderzenie z asteroidą Kulminacja ery dinozaurów, gadów latających i morskich oraz amonitów; rozwój ssaków i ptaków; koniec: wielkie wymieranie
jura(204-130) Całkowita dezintegracja Gondwany Dominacja gadów i owadów na lądach; Archaeopteryx; bogactwo miłorzębów
trias(245-204) Koniec orogenezy hercyńskiej, początek rozpadu Pangei. Szczyt rozwoju roślin iglastych; początek ekspansji gadów naczelnych, pierwsze ssaki; koniec: wielkie wymieranie
Geologia
W mezozoiku następują intensywne ruchy płyt litosfery, które powodują rozdzielenie się powstałej w permie Pangei. W triasie rozpoczyna się formowanie Atlantyku. Najpierw powstaje wąski basen morski oddzielający Amerykę od Europy i Afryki. Wzrasta też obszar Oceanu Tetydy. Maksymalną powierzchnię osiąga w jurze. W triasie i jurze dochodzi do pierwszych, na razie słabych ruchów orogenezy alpejskiej (pionowe ruchy blokowe). W kredzie nasila się aktywność tektoniczna - dochodzi do wypiętrzenia Tatr.
Flora
Trias jest okresem panowania roślin nagozalążkowych iglastych. Rośliny kwiatowe (początkowo tylko magnoliowate) pojawiają się koniec ery mezozoicznej.
Fauna
Mezozoik to epoka dinozaurów, choć w triasie pojawiają się pierwsze prymitywne ssaki. Cała era charakteryzuje się wzrostem różnorodności gatunkowej gadów lądowych i morskich, której szczyt obserwujemy w jurze i kredzie. Poza znanymi już z wcześniejszego okresu gadami morskimi i lądowymi pojawiają się aktywnie latające gady, a także pierwsze prymitywne ptaki. Ewolucja bezkręgowców jest powolna, poza głowonogami (amonity i belemnity), które w związku z tym służą jako znakomite, pierwszorzędne skamieniałości przewodnie. Podobnie jak u schyłku paleozoiku, również i pod koniec mezozoiku dochodzi do masowego wymierania roślin i zwierząt - prawdopodobnie wywołanego upadkiem gigantycznego meteorytu w regionie półwyspu Jukatan. Największe straty ponoszą amonity, belemnity, mięczaki, otwornice i dinozaury.
Kreda (po angielsku Cretaceous) to trzeci i ostatni okres ery mezozoicznej. Trwała od 13 do 65 milionów lat temu Kredy pochodzą ceratopsy, które wyginęły pod jej koniec oraz rośliny nasienne, które nie podzieliły ich losu.
Fauna
W kredzie pojawiają się ryby okoniokształtne.Kreda skończyła się jednym z największych masowych wymierań zwierząt w historii (Wymieranie kredowe). Wymarły m.in. wszystkie dinozaury oprócz ptaków.
Jura to drugi okres ery mezozoicznej. Trwała od 204 do 130 milionów lat temu. Nazwa pochodzi od gór Jura leżących we Francji i Szwajcarii. W czasie Jury rozpoczął się rozpad Pangei. Z Jury pochodzą pierwsze ptaki, które wywodzą się od drapieżnych dinozaurów.
Fauna jurajska
Bujny rozwój Neopterygii, zaznaczają się tendencje w budowie charakterystyczne dla większości dzisiejszych promieniopłetwych (np. symetria płetwy ogonowej).
Trias (po angielsku Triassic) to pierwszy (najstarszy) okres ery mezozoicznej. Trwał od 245 do 204 milionów lat temu. Dzieli się na trzy epoki:
· trias dolny
· trias środkowy
· trias górny
Zmiany geologiczne
· zaczyna się rozpadać Pangea
· zaczyna się proces powstawania Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego
· rozpoczyna się zamykanie praoceanu Tetydy
· trwa orogeneza alpejska
Flora triasu
Flora jest zdominowana przez rośliny nagonasienne, które pojawiły się w dewonie i panowały również w jurze i wczesnej kredzie, by w późnej kredzie ustąpić roślinom okrytonasiennym.
Fauna lądowa triasu
W okresie tym pojawiają się pierwsze dinozaury. W triasie górnym występuje już znaczne zróżnicowanie tych zwierząt (dinozaury gadziomiednicze i dinozaury ptasiomiednicze). Pod koniec triasu pojawiają się też pierwsze ssaki, choć czasem już terapody są uważane za ssaki. W końcu triasu wymierają kotylozaury i labiryntodonty. Z późnego triasu pochodzą też pterozaury.
Fauna morska triasu
Bujny rozwój Neopterygii, zaznaczają się tendencje w budowie charakterystyczne dla większości dzisiejszych promieniopłetwych (np. symetria płetwy ogonowej).
· pojawiają się koralowce sześciopromienne
· bogata fauna ramienionogów, głowonogów (amonity).
Era paleozoiczna
Era paleozoiczna to era, która rozpoczęła się 570 mln lat temu. Jest dzielona na starszy i młodszy paleozoik, co wiąże się ze zmianami świata organicznego, a także obecnością dwóch wyraźnie zaznaczonych okresów górotwórczych - kaledońskiego i hercyńskiego (in. waryscyjskiego). Końcowi paleozoiku przed 245 milionami lat towarzyszyło masowe wymieranie większości gatunków zwierząt zamieszkujących wówczas kulę ziemską.


Era Okres(mln lat temu) Geologia Biologia
Paleozoik perm(290-245) Powstają liczne masywy granitowe, w Europie od Irlandii i Kornwalii po Masyw Czeski i Góry Świętokrzyskie. Silne fałdowania w Azji, Ałtaju i Tien Szan. gady ssakokształtne, kotylozaury, koniec: wielkie wymieranie.
karbon(360-290) Połączenie kontynentu Ameryki Płn, Europy i Syberii w Pangeę. Zamknięcie Paleotetydy, powstaje Tetyda. otwornice, skorupiaki, owady, dominacja płazów; panowanie paproci drzewiastych, widłaków i skrzypów. Powstają olbrzymie torfowiska.
dewon(400-360) Zaczyna się orogeneza hercyńska rozwój roślin lądowych, pajęczaki, wije, pierwsze płazy, w wodach amonity; koniec: wielkie wymieranie
sylur(425-400) Połączenie Ameryki Płn. z Grenlandią i platformą wschodnioeuropejską. Połączenie Laurencji z Baltiką daje Laurusję. Zwężenie Paleotetydy. Największe nasilenie ruchów górotwórczych. zasiedlenie lądów: psylofity, grzyby; pierwsze ryby, kulminacja graptolitów i ramienionogów
ordowik(495-425) Ameryka Płd., Afryka, Australia, Antarktyda i Indie tworzą Gondwanę, inne kontynenty są rozproszone. Początek orogenezy kaledońskiej. Gondwana w okolicach bieguna południowego - powstaje lądolód. pierwsze zielenice, dominacja akritarchów, konodonty, ramienionogi, szkarłupnie, trylobity; pierwsze rafy; koniec: wielkie wymieranie
kambr(570-495) Zawartość tlenu w powietrzu wynosi około 10% stanu obecnego, podział Pannotii na Baltikę, Laurencję, Syberię i Gondwanę jednokomórkowe glony-akritarchy; stawonogi; gąbki, rozkwit trylobitów

Geologia
Na początku paleozoiku superkontynent Pannotia rozdzielił się na kilka mniejszych bloków (Baltika, Laurencja, Syberia, Gondwana). Europa pokryta była grubą warstwą skał osadowych, które pod koniec syluru (w orogenezie kaledońskiej) uległy sfałdowaniu i wypiętrzeniu. Fałdowanie objęło obszar od Irlandii i Szkocji po Norwegię, zaś w Polsce część obszaru świętokrzyskiego i niektóre partie wschodnich Sudetów.
Fauna
W kambrze pojawiają się zwierzęta o twardych elementach strukturalnych, takie jak gąbki, małże, szkarłupnie i stawonogi (trylobity). Istnieją już wtedy wszystkie żyjące dzisiaj typy zwierząt z wyjątkiem kręgowców. W ordowiku tworzą się rafy koralowe budowane zarówno przez koralowce, jak i gąbki. W toni wodnej żeglują łodziki o prostej muszli, a w sylurze pojawiają się bezszczękowce i ryby. W dewonie ląd staje się przyjaźniejszy dla zwierząt, co wykorzystują pajęczaki, pierwszych owadów i prymitywnych płazów. Z karbonu znane są pierwsze gady i aktywnie latające owady (np. olbrzymie ważki). Pod koniec permu dochodzi do masowego wymierania morskich zwierząt. Giną wszystkie graptolity, trylobity i prymitywne koralowce. Jako skamieniałości przewodnie dla tego okresu wykorzystuje się trylobity (wczesny paleozoik), albo graptolity (późny paleozoik). W skałach dewonu i karbonu znaczenie stratygraficzne mają przede wszystkim konodonty oraz prymitywne głowonogi. Morza zasiedlają ryby chrzęstnokostne.
Flora
W tym samym czasie doszło do wyjścia roślin i zwierząt (stawonogów) na ląd. Wybrzeża porastają psylofity, ale prawdziwa eksplozja roślinności następuje w dewonie. Ląd pokrywają drzewiaste rośliny zarodnikowe - skrzypy, widłaki i paprocie, pojawiają się pierwsze rośliny wyższe. Szczyt rozwoju roślin zarodnikowych przypada na karbon, w permie jednak ustępują one pola drzewom iglastym.
Perm (po angielsku Permian) to szósty i ostatni okres ery paleozoicznej. Trwał od 290 do 245 milionów lat temu. Nazwa pochodzi od nazwy fińskiego plemienia.
Geologia
Azja zderza się z Europą, dochodzi do wypiętrzenia gór Uralu. W Ameryce Północnej powstają Appalachy. Pod koniec permu Laurazja i Gondwana łączą się w Pangeę. Od wschodu wrzyna się w nią morze Tetydy. Pangea zaczyna dryfować na północ, co prowadzi do stopienia lodowców, które przykrywały Gondwanę. Podnosi się poziom mórz. Duże obszary dawnej Laurazji zamieniają się w pustynie.
Flora
Na południowych lądach dominują lasy glosopterysowe. W górach i w głębi lądu następuje rozwój roślin nagonasiennych.
Fauna
W morzach następuje intensywny rozwój małży. Rafy zostają zdominowane przez koralowce. Promieniopłetwe przechodzą ewolucję w stronę redukcji łusek i wykształcenia nowego typu płetwy; pojawiają się Neopterygii ("nowopłetwe"). W wodach słodkich żyją płazy, pojawiają się mezozaury. Na lądzie gady zdobywają przewagę nad płazami. Pojawiają się terapsydy, określane jako gady ssakokształtne. W permie ulegają oddzieleniu dwie linie rozwojowe pochodzące od wczesnych gadów - tekodonty i terapsydy. W okresie permu następuje jedno z największych masowych wymierań zwierząt, zarówno lądowych jak i wodnych.Giną trylobity, zmniejsza się liczba gatunków płazów i amonitów.
Karbon (po angielsku Carboniferous) to piąty okres ery paleozoicznej. Trwał od 360 do 290 milionów lat temu. W Stanach Zjednoczonych dzieli się go często na Mississippian (wczesny karbon) i Pennsylvanian (późny karbon). Nazwa okresu pochodzi od węgla, największe złoża, którego powstały w tym właśnie okresie.
Geologia
Dewon, karbon i perm składają się na młodszy paleozoik. W starszym paleozoiku (kambr, ordowik, sylur) jednolity dotąd kontynent Pannotia rozdziela się na kilka mniejszych bloków (Baltika, Laurencja, Syberia i Gondwana). W tym okresie Europa znajduje się pod wodami morza wypełnionego osadami o miąższości kilku kilometrów. Pod koniec syluru osady te ulegają wypiętrzeniu (orogeneza kaledońska). W karbonie zaczyna się na nowo proces zespalania lądów i ostatecznie w permie wszystkie kontynenty łączą się w superkontynent Pangeę.
Fauna
Z Karbonu pochodzą pierwsze skrzydlate owady, które były pierwszymi zwierzętami latającymi. Wykształciły się wówczas także pierwsze gady.
Flora
W Karbonie istniały lasy paproci drzewiastych.
Dewon (po angielsku Devonian) to czwarty okres ery paleozoicznej. Trwał od 400 do 360 milionów lat temu. Nazwa pochodzi od hrabstwa Devon w Anglii, skąd pochodzą pierwsze zbadane skały tego okresu. Z dewonu pochodzą pierwsze paprocie i rośliny nasienne.
Fauna
Z tego okresu pochodzą też najstarsze płazy i owady.

Dewon na ziemiach Polski
· echa orogenezy kaledońskiej powodują niemal całkowite wycofanie się morza
· formacje z obszarów lądowych świadczą o panującym wówczas gorącym i suchym klimacie
· schyłek najstarszego dewonu to transgresja morska na obszarze niemal całej Polski - zalaniu nie ulegają tylko Sudety i ich przedgórze
· zaczynają się wstępne ruchy górotwórcze orogenezy hercyńskiej

Bogactwa naturalne
Formacje dewońskie zawierają złoża pirytu, rud miedzi, rud cynku i ołowiu oraz surowce węglanowe (wapienie, margle i piaskowce kwarcytowe).
Sylur (po angielsku Silurian) to trzeci okres ery paleozoicznej. Trwał od 425 do 400 milionów lat temu. Nazwa pochodzi od dawnego celtyckiego plemienia Sylurów zamieszkującego Anglię oraz Walię. (Kambr i ordowik również posiadają walijskie nazwy.)
Flora
W sylurze istniały na pewno rośliny lądowe, choć pewne poszlaki wskazują, że mogły one istnieć już wcześniej.
Fauna
Z syluru pochodzą pierwsze ryby ze szczękami, ryby słodkowodne i pajęczaki lądowe.
Sylur na ziemiach Polski
· silna denudacja powoduje odsłonięcie formacji skał kambryjskich
· końcowa faza orogenezy kaledońskiej, choć jej echa pobrzmiewają jeszcze w dolnym (najstarszym) dewonie.
Ordowik (po angielsku Ordovician) to drugi okres ery paleozoicznej. Trwał od 495 do 425 milionów lat temu. Nazwa pochodzi od celtyckiego plemienia Ordowików z Walii. (Kambr i sylur również posiadają walijskie nazwy.)
Geologia
Następuje globalne zlodowacenie spowodowane przesunięciem się mas lądowych nad biegun południowy i obniżenie się poziomu wód spowodowane tym zlodowaceniem. Największe nasilenie orogenezy kaledońskiej
Flora
Zaczyna się rozwijać roślinność lądowa.
Fauna
Z ordowiku pochodzą pierwsze skamieniałości kręgowców morskich. Pod koniec ordowiku nastąpiło masowe wymieranie zwierząt, prawdopodobnie związane z gwałtownymi przemianami geologicznymi.
Ordowik na ziemiach Polski
· największe nasilenie orogenezy kaledońskiej.
ruchom tektonicznym wypiętrzającym Sudety i Góry Świętokrzyskie towarzyszy silny wulkanizm
Kambr (po angielsku Cambrian) to pierwszy okres ery paleozoicznej. Trwał od 570 do 495 milionów lat temu. Nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy Walii Cambria. (Ordowik i sylur również posiadają walijskie nazwy.)
Fauna
Od tego okresu zaczynają obficie występować skamieniałości zwierząt morskich, chociaż znane są też zwierzęta z okresów wcześniejszych, a badania genetyczne dowodzą, że linie rozwojowe tych zwierząt rozdzieliły się znacznie wcześniej. To nagłe pojawienie się różnorodności życia zwierzęcego zostało nazwane Eksplozją Kambryjską. W czasie kambru nastąpiło kilka masowych wyginięć, przyczyny, których nie są do końca znane.
Kambr na obszarze Polski
W kambrze duże obszary Polski zalane były przez morza. Schyłek kambru przyniósł orogenezę kaledońską, w wwyniku, którejpowstały Sudety oraz Góry Świętokrzyskie. Ruchom tektonicznym, które nasiliły się w ordowiku i sylurze, towarzyszył silny wulkanizm. Ruchy górotwórcze doprowadziły do podniesienia się dna morza, wypiętrzenia znacznych terenów ponad poziom wody i silnej denudacji.
Era proterozoiczna
Era proterozoiczna trwała 1,8 mln lat. W dalszym ciągu trwały procesy kształtujące litosferę - procesy górotwórcze i zjawiska sejsmiczne oraz procesy niszczenia przez czynniki zewnętrzne, podczas których powstawały skały osadowe. Życie rozwijało się tylko w wodach, i to bardzo powoli. Dopiero około 600 mln lat temu pojawiły się organizmy wielokomórkowe. Skały osadowe z ery prekambryjskiej występujące w Polsce to: Masyw Śnieżnika i Góry Sowie. Ery: archaiczną i proterozoiczną nazywa się także erą prekambryjską.
Geologia
W proterozoiku lądy Ziemi skupione są razem, tworząc wielki ląd o nazwie Rodinia. Skorupa ziemska stawała się grubsza i stabilniejsza, nasilił się procesy sedymentacji, dzięki którym pojawiły się skały osadowe. Pod koniec proterozoiku następuje znaczny wzrost zawartości tlenu w atmosferze.
Klimat
Klimat jest zróżnicowany: w pobliżu ówczesnych biegunów powstają lądolody, a obszary międzyzwrotnikowe charakteryzuje klimat gorący i miejscami suchy.
Flora
Wiciowce, zielenice, krasnorosty.
Fauna
Ewolucja zwierząt zapoczątkowana w Archaiku postępuje. Pod koniec Proterozoiku pojawiają się prymitywne tkankowce, takie jak jamochłony, gąbki, pierścienice, stawonogi. Życie ograniczone jest wyłącznie do morza. Środowiska ekstremalne powszechnie zasiedlają archeany i bakterie.
Skamieniałości
Skamieniałości z tego okresu są wyjątkowo rzadkie, co wiąże się z brakiem szkieletu u ówczesnych zwierząt. Wprawdzie nie udało się wyróżnić jednoznacznie skamieniałości przewodnich dla proterozoiku, ale wiele informacji o tamtym okresie dostarczyła tzw. fauna ediakarańska, o której wszakże trudno powiedzieć by występowała powszechnie, miała szerokie spektrum środowiskowe, szybko ewoluowała i była łatwa do identyfikacji - a to są właśnie cechy wyróżniające skamieniałość przewodnią.
Era Archaiczna
Najstarszą erą z dziejów Ziemi jest era archaiczna. Rozpoczęła się około 4,6 mld lat temu, kiedy temperatura na powierzchni Ziemi spadła do 1000oC. Powstała wówczas pierwsza litosfera ze skał magmowych i przeobrażonych. Ziemia została otoczona gorącą powłoką gazową - atmosferą. Składała się ona głównie z wodoru, metanu, amoniaku i pary wodnej. Gdy temperatura obniżyła się jeszcze bardziej para wodna z atmosfery uległa skropleniu i wtedy powstały morza i oceany. W tej erze trwały cały czas wybuchy wulkanów i procesy górotwórcze. Po upływie miliarda lat pojawiło się życie. Era archaiczna trwała 2,2 mld lat.

Era Hadejska - od powstania planety