Aksjologia w polityce społecznej i pracy socjalnej; główne dylematy aksjologiczne

AKSJOLOGIA (gr. aksios- godny, cenny i logos-nauka, słowo) jest to ogólna teoria wartości, odrębna dziedzina filozoficzna, zajmuje się określeniem czym są wartości, czyli jaka jest ich istota; pyta o sposoby istnienia wartości i metody ich poznawania; podejmuje próby sklasyfikowania wartości, a więc wyodrębnienia ich rodzajów i typów; bada ponadto same wypowiedzi nt. wartości oraz ich znaczenie dla życia.
Wartość określa się między innymi:
-jako to, co być powinno
-jako to, co daje przyjemność, satysfakcję, zadowolenie
-jako to, co szczególnie cenne
-jako przedmiot dążenia, pożądania, cel
-jako to, co zaspokaja czyjeś potrzeby zainteresowania.

Wartości to te rzeczy, idee, jednostki i grupy społeczne, które posiadają na tyle istotne znaczenie dla funkcjonowania społeczeństwa lub poszczególnych grup, że zarówno te grupy jak i społeczeństwa wywierają nacisk w kierunku ich akceptacji, sankcjonując jednocześnie zachowania według stopnia jej akceptacji.

Definicje pojęcia wartość:
1)Socjologiczna (S. Jałowiecki) - wartości to te rzeczy, idee, jednostki i grupy społeczne, które posiadają na tyle istotne znaczenie dla funkcjonowania społeczeństwa lub poszczególnych grup, że zarówno te grupy jak i społeczeństwa wywierają nacisk w kierunku ich akceptacji, sankcjonując jednocześnie zachowania według stopnia jej akceptacji.
2)Psychologiczna (M. Rokeach) - przekokanie zajmujące centralną pozycję w systemie przekonań jednostki, na temat tego jak należy i nie należy postępować lub jakie cele warte są osiągnięcia, a jakie nie.
3)Kulturowa (P. E. Jacob) - wzorce lub zasady, zgodnie z którymi dokonuje się wyboru między alternatywnymi sposobami działania, tzn. jako komponent normatywny w determinowaniu działania.
4)Filozoficzna - odpowiadające podstawowym duchowym uzdolnieniom człowieka (...) idealne wzorce doskonałości określonych przedmiotów, które to wzorce odtworzone w rzeczach przyrody, dziełach lub działaniach człowieka wyrażają im właściwą wartość, dzięki czemu przedstawiają się jako leprze od innych, są przez człowieka cenione i wyzwalają w nim przeżycia i dążenia duchowe.



Wartość można podzielić na :
v wartości dodatnie ? jeżeli dana rzecz jest traktowana pozytywnie
v wartości ujemne ? jeżeli mówimy o danej rzeczy negatywnie
v wartości względne ? jeżeli dana rzecz jest oceniana pod jakimś względem np. wartości względne można podzielić na :
- wartości utylitarne ? ze względu na użyteczność rzeczy;
- wartości instrumentalne ? ze względu na to, że dana rzecz jest środkiem prowadzącym do celu;
- wartości przyjemnościowe (hedonistyczne) ? ze względu na to, że dostarczają przyjemności;
Jeżeli danej rzeczy przypisujemy doskonałość, wartość nazywamy wówczas :
-absolutną
-bezwzględną

Biorąc pod uwagę dziedzinę, wyróżniamy następujące wartości :
- etyczne
- estetyczne
- religijne
- poznawcze
- ogólno kulturowe
Główne Stanowiska w kwestii wartości w filozofii współczesnej:
Do najbardziej spornych stanowisk w aksjologii zaliczyć należy zagadnienie stosunku wartości do bytu, w obrębie którego powstały dwa przeciwstawne stanowiska: obiektywizm i subiektywizm aksjologiczny.

Obiektywizm aksjologiczny - jest to stanowisko, zgodnie z którym wartości (etyczne i estetyczne ) istnieją niezależnie od odbierającej je świadomości. Wartości przysługują przedmiotom jako ich własne (nie nabyte) kwalifikacje lub jako własności nierelacjonalne.

Subiektywizm aksjologiczny - oznacza stanowisko uzależniające sądy o wartościach (moralnych i estetycznych ) od osobistych przeżyć, wrażeń, reakcji emocjonalnych. Subiektywizm głosi, że oceny wyrażają indywidualne lub zbiorowe doznania bądź dyspozycje do tych doznań, są więc zdaniami psychologicznymi, które sprawdzić można jedynie drogą introspekcji lub ankiet. Według subiektywizmu aksjologicznego, w zdaniach wyrażone są emocje, wzruszenia (subiektywizm emocjonalny), doznania popędowe (subiektywizm woluntarystyczny) bądź przeżycia poznawcze (subiektywizm intelektualistyczny).

Do stanowisk aksjologicznych zaliczyć należy zagadnienie poznawczego ujmowania wartości, do którego zalicza się absolutyzm aksjologiczny i relatywizm aksjologiczny.
Absolutyzm aksjologiczny ? jest to stanowisko przyjmujące, że wartości takie jak prawda, dobro, piękno stanowią odrębną rzeczywistość, niezależną od subiektywnych nastawień jednostek, interesów grup społecznych, procesów historycznych; są one stałe i niezmienne.
Relatywizm aksjologiczny ? głosi, że wszelkie wartości mają charakter zmienny, względny tzn. są one wartościami tylko dla kogoś lub ze względu na coś. To, co jest wartością (wartościowe) dla mnie nie musi być takie dla innej osoby, to, co uznajemy za wartościowe w danej sytuacji, nie musi być takie w innej itp.

Wartości w polityce społecznej:
Przedmiotami wartościowania w polityce społecznej są najczęściej:
- stosunki społeczne
- stan zaspokojenia potrzeb
- instytucje społeczne
- stosunki między człowiekiem a przyrodą
Wartościami najczęściej przypisywanymi stosunkom społecznym są:
- sprawiedliwość społeczna
- wolność
- solidarność(najczęściej rozumiana jako przenoszenie konsekwencji, ryzyk socjalnych z jednostek na społeczeństwo; niekiedy utożsamiana z solidaryzmem społecznym, oznaczającym wyższość wspólnych interesów członków społeczeństwa nad interesami klas lub warstw)
- równość społeczna
- tożsamość
- zgodność współżycia społecznego
Wartościami związanymi ze stanem zaspokajania potrzeb są np. bezpieczeństwo socjalne: dobrobyt, zdrowie, godność, samorealizacja.
Wartościami występującymi w ocenach instytucji społecznych są np. samorządność : podmiotowość człowieka, partnerstwo, dobro wspólne (realizowana jest poprzez taka organizację życia społecznego, by jednostki i grupy miały zagwarantowane prawo do aktywnego udziału w istniejących już instytucjach społecznych i tworzenia nowych instytucji w celu skuteczniejszego zaspokajania potrzeb i realizowania interesów.).
Podmiotami wartościującymi są jednostki oraz zbiorowości i grupy społeczne o bardzo zróżnicowanym zasięgu: rodzina , grupa rówieśnicza, klasa społeczna, naród.

Wartości w pracy socjalnej:
Wartości stanowią jeden z filarów profesjonalnej pracy socjalnej, obok wiedzy i metod działania. Praktyka pracy socjalnej nasycona jest wartościami. Coraz więcej uwagi poświęca się zagadnieniu wartości w procesie przygotowania zawodowego pracowników socjalnych. Wartości pracy socjalnej mają wpływ na przebieg procesów interwencji socjalnych, preferowane rozwiązania problemów i konkretne decyzje, podejmowane przez poszczególnych pracowników socjalnych. Określają one standardy profesjonalnego postępowania i są siłą sprawczą codziennego działania pracowników. W pracy socjalnej wartości są w znacznym stopniu uwarunkowane emocjonalnie i ucieleśniają cel działalności pracownika socjalnego.
Wartości w pracy socjalnej
Nie dające się udowodnić przesłanki będące odbiciem poglądów na naturę człowieka, jakie podzielają przedstawiciele tej profesji w określonej kulturze; wewnętrznie wyznawane i zewnętrznie manifestowane idee, które jakaś grupa ceni sobie jako idealne lub preferowane; wartości obejmują tu normy (zasady postępowania), standardy zachowań oraz zasady kierujące postępowaniem; wartości odnoszą się do tego co jest postrzegane jako dobre i godne postępowania- są to więc osądy jakościowe, których nie da się uzasadnić i udowodnić w sposób empiryczny.

Katalog wartości:
1.Godność osoby
2.Samostanowienie
3.Samorealizacja, samospełnienie, samourzeczywistnienie
4.Rodzina
5.Równość i sprawiedliwość społeczna
6.Dobrobyt, dobrostan
7.Prawa człowieka
8.Demokracja
9.Troska i odpowiedzialność społeczna

Konflikty wartości w pracy socjalnej:
Konflikt wartości = konflikt aksjologiczny, dylemat aksjologiczny, (T. Ślipko)- taka sytuacja w której określone wartości wykluczają się wzajemnie, wskutek czego urzeczywistnienie jednej wartości nie może dokonać się inaczej jak poprzez poświęcenie innej wartości.
Praca socjalna jest nieodłącznie związana z dylematami etycznymi. Źródłem tych konfliktów jest konflikt norm i wartości, który pojawia się podczas oddziaływania z drugim człowiekiem. Praca socjalna wymaga ciągłego podejmowania decyzji jak i ponoszenia odpowiedzialności za podjętą decyzję.
Według F. G. Reamera mówi się o czterech obszarach aktywności pracownika socjalnego, gdzie pojawiają się dylematy etyczne:
1) Sytuacje związane z bezpośrednią obsługą klienta
2) Poziom polityki społecznej oraz programów pomocy społecznej
3) Relacje w środowisku pracy
4) Asymetria pomiędzy wartościami zawodowymi a osobistymi.

Dylematy etyczne sprowadzają się do pytania ?Jak pomagać skutecznie??. Pytanie to pojawia się w trzech typach dylematów etycznych:
- Niepewność co do wyborów i podejmowanych decyzji
- Wybór pomiędzy działaniem legalnym a działaniem skutecznym
- Gdy konieczne jest podjęcie jakiegoś działania, decyzji wbrew woli klienta.
Wszelkie procesy pomagania wymagają dużej ingerencji w życie innych ludzi, a to niesie za sobą ryzyko przekroczenia granic dopuszczalnego działania. Pracownik socjalny nie ma pewności w każdym przypadku czy podejmuje słuszną decyzję. Wybór pomiędzy działaniem legalnym a skutecznym, jest w pewnym sensie, jak twierdzą pracownicy socjalni wyborem trudnym ze względu na niejasno sformułowane przepisy pracy socjalnej, co w niektórych przypadkach utrudnia, a nawet czasami uniemożliwia właściwe poprowadzenie interwencji. Pracownik socjalny z tego powodu w niektórych przypadkach musi się poważnie zastanowić, czy udzielić pomocy gdy jest ona potrzebna, a klient nie spełnia wymagań zapisanych w ustawie. Działanie legalne jest najbezpieczniejszą formą udzielania pomocy przez pracownika socjalnego, ale opieranie się na przepisach prowadzi do nieskutecznej pomocy, a to z kolei prowadzi do dyskomfortu i podważania własnych kompetencji zawodowych.
Częstym przykładem dylematu etycznego w pracy socjalnej jest prawdomówność w stosunkach z klientami. Czy klient może, czy też nie może być okłamywany? Takie postawienie problemu sugeruje, że jeśli nie powiemy klientowi całej prawdy, to jest to równe z okłamywaniem go. Jest to myślenie albo- albo, co może prowadzić do wielu nieporozumień. Pracownicy socjalni bardzo często stają przed podjęciem decyzji co powinni powiedzieć klientowi, a co nie.
Sakramentalny dylemat zawodowej pracy socjalnej jest to dylemat podwójnego mandatu, czyli pracownik socjalny z jednej strony jest urzędnikiem państwowym, a z drugiej jest adwokatem swojego klienta. Czy naruszenie zasad i ram działalności zawodowej pracownika socjalnego, określonych przez jego pracodawcę może być traktowane jako nieetyczne w sytuacji konfliktu, w którym pracownik opowiada się po stronie swojego klienta? Jest to kwestia lojalności pracownika socjalnego. Sprowadza się do trudnego uniknięcia wyboru między lojalnością wobec społeczeństwa, a lojalnością wobec klienta. Sam fakt wchodzenia w bliskie relacje z klientem stanowi szereg dylematów zawodowych. Pracownik socjalny posiada status świadka intymnego życia rodziny. Osiągnięcie tego statusu związane jest z uzyskaniem zaufania klientów. I w tym momencie pojawia się dylemat, czy nie ujawnić pewnych informacji osobom trzecim. Jeżeli jest taka konieczność, to komu można wyjawić takie informacje? Takiego rodzaju problem dotyka podstawowych zasad pracy socjalnej, a także praw przysługujących klientowi. Wielu klientów próbuje wyłudzać świadczenia lub podaje nieprawdziwe informacje na temat stanu majątkowego rodziny. Oszustwa tego rodzaju trudno jest wykryć, jak i udowodnić. Takie sytuacje stanowią dla pracownika socjalnego poważny problem i zmuszają do rozpatrywania czy ma prowadzić własne dochodzenie w tej sprawie, czy też nie. Każda z tych sytuacji stawia pracownika socjalnego do rozstrzygnięcia gdzie leży przyczyna niepowodzenia i co należy uczynić, żeby nie zaszkodzić klientowi.
Kolejnym dylematem etycznym jest konflikt pomiędzy osobistym systemem wartości, a systemem wartości klienta.
Odrębną kategorię dylematów etycznych stanowią problemy z polityką społeczną państwa i programami pomocy. Głównie chodzi tu o zbyt małe środki na pomoc. Pracownik socjalny zmuszony jest podejmować decyzje, czy udzielać pomocy finansowej, czy rzeczowej. Jest to trudna decyzja biorąc pod uwagę, że większość klientów domaga się wsparcia finansowego.
Specyficzny rodzaj dylematów etycznych dotyczy relacja pracownika socjalnego z przełożonym oraz współpracownikami.

Etyka i Kodeks Etyczny Pracownika Socjalnego
ETYKA (gr ethikos- zwyczajny, obyczajny) to nauka o moralności lub teoria moralności. Mówi się często ?moralność? zamiast ?etyka?. W nauce jednak odróżniamy ?moralność? od ?etyki?. Moralność obejmuje decyzje i czyny człowieka, etyka zaś jest teoretyczną refleksją nad tak pojętą moralnością, jest nauką o moralności, moralność jest natomiast przedmiotem etyki.

Etyka próbuje wyjaśnić czym jest dobro moralne, w szczególności tzw. dobro najwyższe, sumienie, odpowiedzialność, powinność moralna. Etyka od najdawniejszych czasów starała się również odpowiedzieć na pytanie : jak żyć jaki jest cel, sens i wartość życia, czym jest szczęście i jak je osiągnąć.
Wyznacznikiem aksjologii i etyki w polityce społecznej i pracy socjalnej jest zbiór wartości przyświecających pracownikowi socjalnemu z wyróżnieniem tych dodatnich i ujemnych. Jest to zawierający się w sześciu działach Kodeks Etyczny Pracownika Socjalnego.
Kodeks Etyczny to nie tylko zbiór nakazów i zakazów, których należy przestrzegać, wykonując zawód pracownika socjalnego, lecz jest również przekazaniem pewnych wartości, m.in. takich jak:
- działania na rzecz dobrobytu społecznego,
- poprawa warunków bytu osób, rodzin, grup,
- działania, zaangażowanie na rzecz sprawiedliwości społecznej.
Kodeks nawiązuje do idei pracy socjalnej - poszanowania godności człowieka i obrony tej godności, prawa człowieka do samostanowienia, dbałość o równość szans.
Kodeks zawiera pewne standardy zachowań etycznych, których pracownicy socjalni muszą przestrzegać, wykonując swój zawód. Standardy te odnoszą się do zawodu, relacji ze współpracownikami, klientami, pracodawcą i społeczeństwem.
Stanowi on podstawę do rozwiązywania sporów etycznych, gdy zachodzi wątpliwość, że postępowanie pracownika socjalnego nie spełnia warunków w nim zawartych lub z niego wynikających. Kodeks stara się objąć etyczną regulacją możliwie najistotniejsze sfery aktywności pracownika socjalnego.
Dział I-Ogólna postawa i sposób postępowania pracownika socjalnego.
1. Pracownika socjalnego powinno cechować wysokie morale zawodowe i osobiste;
2. Obowiązkiem pracownika socjalnego jest posiadanie i doskonalenie kwalifikacji zawodowych;
3. Pracownik socjalny powinien wykorzystywać w swej pracy zawodowej wiedzę, umiejętności i wartości leżące u podstaw pracy socjalnej;
4.Pracownik socjalny zobowiązany jest kierować się w działalności zawodowej zasadą dobra klienta;
5. Pracownik socjalny zobowiązany jest przeciwstawiać się praktykom niehumanitarnym lub dyskryminujacym osobę czy grupę osób;
6. Pracownik socjalny powinien ponosić ostateczną odpowiedzialność za jakość i zakres świadczeń, do których się zobowiązuje , które zleca lub wykonuje;
7. Pracownik socjalny nie może wykorzystywać kontaktów służbowych dla własnych korzyści;
8. Pracownik socjalny powinien przestrzegać zasady, że podstawowym jego obowiązkiem zawodowym jest pomoc w rozwiązywaniu trudności życiowych klienta.
Dział II-Odpowiedzialność etyczna pracownika socjalnego wobec klienta.
1. Pracownik socjalny zobowiązany jest do poszanowania godności klienta i jego prawa do samostanowienia;
2. Pracownik socjalny jest zobowiązany do równego traktowania klientów bez względu na wiek, płeć, stan cywilny, orientację seksualną, narodowość, wyznanie przekonania polityczne, stan zdrowia, rasę, kolor skóry oraz inne preferencje i cechy osobiste;
3. Pracownik socjalny powinien uznać zasadę spolegliwej opiekuńczości za podstawową regułę określającą kontakty z klientem;
4. Pracownik socjalny zobowiązany jest wykazać zaangażowanie na rzecz pomocy klientowi w rozwiązywaniu jego trudności życiowych oraz wykorzystać w tym celu swoją wiedzę, umiejętności zawodowe i kompetencje;
5. Pracownik socjalny powinien - stosownie do możliwości klienta - wzmacniać jego wysiłki na rzecz życiowego usamodzielnienia;
6. Pracownik socjalny zobowiązany jest do udzielenie klientowi pełnej informacji na temat dostępnych świadczeń;
7. Pracownik socjalny powinien udzielić klientowi precyzyjnej informacji na temat uprawnień do świadczeń i wynikających stąd zobowiązań.
8. Pracownik socjalny winien zasięgnąć konsultacji współpracowników i zwierzchników w przypadku, gdy leży to w żywotnym interesie klienta;
9. Pracownik socjalny za zgodą klienta ma prawo zaprzestać świadczenia pomocy, gdy wyczerpane zostały przewidziane prawem świadczenia lub gdy takie świadczenia nie są już potrzebne;
10. Pracownik socjalny ma prawo do zmiany formy udzielanej pomocy w przypadku stwierdzenia wykorzystania świadczeń niezgodnie z przeznaczeniem;
11. Pracownik socjalny zobowiązany jest do zachowania w tajemnicy informacji uzyskanych od klienta w toku czynności zawodowych;
12. Pracownik socjalny ma prawo bez zgody klienta przekazywać poufne informacje wyłącznie wówczas, gdy przemawiają za tym ważne względy zawodowe.
Dział III-Odpowiedzialność etyczna pracownika socjalnego wobec współpracowników.
1. W swych kontaktach ze współpracownikami pracownik socjalny powinien:
- respektować wiedzę i doświadczenie;
- przestrzegać zasady lojalności zawodowej;
- w ocenach współpracowników kierować się obiektywizmem;
- w przypadku współpracowników naruszających zasady niniejszego kodeksu zająć krytyczne stanowisko w odpowiednim miejscu i czasie;
2. Pracownik socjalny powinien współpracować z innymi pracownikami socjalnymi w celu wykonywania obowiązków zawodowych;
3. Pracownik socjalny winien rozstrzygać konflikty ze współpracownikami bez uszczerbku dla klienta.
Dział IV-Odpowiedzialność etyczna pracownika socjalnego wobec pracodawcy.
1. Pracownik socjalny powinien przestrzegać zobowiązań podjętych wobec instytucji zatrudniającej;
2. Pracownik socjalny powinien dążyć do usprawnienia funkcjonowania macierzystej instytucji i poprawy efektywności świadczeń;
3. Pracownik socjalny powinien w sposób racjonalny dysponować środkami finansowymi i rzeczowymi przeznaczonymi na świadczenia społeczne.
Dział V-Odpowiedzialność etyczna pracownika socjalnego wobec własnego zawodu.
1. Obowiązkiem pracownika socjalnego jest rzetelne wykonywanie zawodu oraz pogłębianie wiedzy zawodowej;
2. Obowiązkiem pracownika socjalnego jest dbałość o integralność zawodową i właściwą rangę zawodu.
Dział VI-Odpowiedzialność etyczna pracownika socjalnego wobec społeczeństwa.
1. Pracownik socjalny zobowiązany jest działać na rzecz dobra ogólnego;
2. Pracownik socjalny zobowiązany jest zapewnić osobom uprawnionym dostęp do niezbędnych świadczeń i szans życiowych;
3. Pracownik socjalny powinien domagać się zmian w ustawodawstwie sprzyjających poprawie warunków życia społeczeństwa i propagować idee sprawiedliwości społecznej;
4. Pracownik socjalny powinien wspierać działania społeczności lokalnych na rzecz samopomocy społecznej oraz zachęcać do współudziału w kształtowaniu instytucji społecznych i w tworzeniu polityki społecznej.