Przyczyny upadku państwa polskiego w XVIII wieku

Do ostatecznego upadku państwa polskiego doprowadził III rozbiór Polski, gdyż wówczas, Polska zniknęła w ogóle z map. Jednak państwo polskie upadało powoli, a za ów proces odpowiadało wiele czynników – zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych.

Powstały pod tym względem dwie grupy historyków. Jedni uważali, iż przyczyną rozpadu Polski były działania państw ościennych; drudzy winili wewnętrzną słabość państwa, wyliczali wady ustroju politycznego.
Sytuacja w Europie i krajach sąsiadujących z Polską miała wpływ na sytuację wewnętrzną, ta z kolei przyczyniała się do wielu działań zagranicznych mocarstw. Obie kategorie czynników przeplatały się i łączyły wzajemnie, powoli podkopując fundamenty państwa polskiego.

Proces upadku państwa rozpoczął się już w XVI w., kiedy to po raz pierwszy wybrano króla drogą elekcji. Wówczas rola stanu szlacheckiego znacznie wzrosła i wkrótce potem wymknęła się spod kontroli króla. Od temtego momentu to szlachta rządziła Polską, mimo pozornie największej władzy króla. W Artykułach Henrykowskich, dokumencie ustanowionym podczas pierwszej wolnej elekcji, zawarto prawa i obowiązki króla, bardzo ograniczające jego pole działań. Co ważne, ustalono również, że szlachta mogła wypowiedzieć posłuszeństwo królowi, w przypadku gdy ten złamałby jakikolwiek zapis Artykułów.
Od tego czasu władza króla stała się słaba. Nie mógł on już ustalać podatków bez zgody szlachty. Oczywistym więc jest, że szlachta, mimo iż była najbogatsza, nie miała obowiązku świadczeń pieniężnych, a co za tym idzie, skarb państwa stawał się coraz bardziej pusty. Trudno było utrzymać dużą armię, więc jej liczebność zmalała, żołnierze nie byli już odpowiednio wyszkoleni i wyposażeni.
Gdy więc w połowie XVI wieku wybuchło w Polsce powstanie kozackie, a do tego niespodziewanie zaatakowała Szwecja, Polska znalazła się w sytuacji poważnego zagrożenia.
Rozleniwiona szlachta nie chciała stawiać się na pospolite ruszenie, wojska polskie były mało liczebne, a król nie mógł sam decydować o krokach armii – był obowiązany słuchać decyzji sejmu.
Już wtedy, w 1656r. Szwecja wysunęła pomysł rozbioru Polski podczas Konfederacji w Tyszowcach. Jednakże pierwszy pomysł rozbioru nie doszedł, szczęściem, do skutku.
Jednak wojny w XVII wieku i tak przyniosły Polsce wiele strat terytorialnych. Szwecja przyłączyła wówczas Inflanty; Prusy Książęce - Brandenburgię, Rosja – ziemię smoleńską, siewierską.
Ponad to doprowadziły też do kryzysu gospodarczego, bowiem zniszczone zostały liczne dobra ziemskie i uprawy, rozliczne miasta zostały ograbione. Ludność została więc pozbawiona środków do życia, gospodarka państwa uległa zacofaniu. Znaczenie Polski na arenie międzynarodowej, uległo gwałtownemu spadkowi, natomiast znaczenie Rosji czy Szwecji wzrosło.
Władza króla, i tak już słaba, zmalała jeszcze bardziej – na rzecz magnatów. Można mówić nawet o nowym ustroju – oligarchii magnackiej.

Jednak kluczowe dla procesu upadania państwa polskiego, były wydarzenia z XVII w.
W 1697r. w wolnej elekcji wybrano Augusta II z saskiej dynastii Wettinów. W Pacta Conventa obiecał on odzyskać, zabrane przez Szwecję, Inflanty. W tym celu zaangażował się w trwającą wówczas wojnę północną. Działania wojenne toczyły się głównie na terytorium Polski, armia Szwedzka zajęła w tym okresie Kraków i Warszawę. W 1702r. wojska szwedzkie odniosły sukces pod Kliszowem nad armią Augusta II. Król Szwecji zaczął ingerować w wewnętrzne sprawy państwa polskiego, a za jego przykładem szybko poszły kolejne państwa.
Wkrótce potem Piotr I Wielki, car Rosji, zainicjował układy z Autrią i Prusami, gdzie to decydowano o aspektach wewnętrznych w Polsce.
Rządy kolejnego po Auguście III (synu Augusta II Wettina) króla, Stanisława Augusta Poniatowskiego, przyniosły Polsce bardzo wiele strat. Można nawet powiedzieć, że był to punkt kulminacyjny w procesie upadku państwa polskiego.

Na jego decyzje ogromny wpływ miała caryca Katarzyna II. Bez jej zgody, nie wprowadzono nawet reform sejmu konwokacyjnego w życie. Katarzyna II nie działała jednak bezpośrednio. Wykorzystywała słabości Rzeczpospolitej, by krok po kroku burzyć jej porządek.

W 1676r. z jej inicjatywy zawiązano konfederacje broniące praw wyznawców religii prawosławnych i protestanckich, z czego niezadowoleni byli wyznawcy katolicyzmu, obawiali się o swoje prawa. W ten sposób Katarzyna II podburzała ludzi przeciwko sobie.
Wkrótce katolicy i szlachta zawiązała Konfederację barską, mającą na celu obronę praw wyznawców religii katolickiej oraz obronę praw szlachty, niezależności państwa.
Konfederacja ta nie odniosła sukcesu, co przyczyniło się bezpośrednio do pierwszego rozbioru państwa polskiego. W jego wyniku Polska straciła spore terytoria na rzecz Rosji, Autrii i Prus. W sejmie rozbiorowym zaborcy ograniczyli dodatkowo władzę króla – nie mógł już on wybierać urzędników, ustanowili nowy organ władzy wykonawczej – Radę Nieustającą oraz uchwalili traktat z Królestwem Prus, na mocy którego pruscy handlarze mogli przywozić do Polski, bez płacenia cła, swoje towary.
Był to pierwszy akt bezpośrednio ukazujący stopniowy upadek Polski – terytorium państwa na mapach, diametralnie zmalało.
Rzeczpospolita rozpadała się mimo prób zapobiegania temu. W 1788r. zwołano bowiem Sejm Wielki. Miał to być ratunek dla ojczyzny, ratunek przed jej zgubą. W tym celu sejm zwołany został pod laską konfederacji, co miało zapobiec zerwaniu go. Opracowano wówczas wiele korzystnych reform, jednak przede wszystkim opracowano Konstytucję. Miała ona być lekarstwem na słabość ojczyzny, ratunkiem i fundamentem, na którym trwać miało silne pńastwo.
Niestety stronnictwo antyreformatorskie zaprotestowało przeciw takim zmianom. Ich bunt był silnym zagrożeniem, ponieważ mieli oni duże poparcie Katarzyny II.

W 1792r. w Targowicy, ogłoszono Konfederację, która miała na celu obalenie nowoopracowanej Konstytucji. Caryca Rosji, chcąc doprowadzić do większego jeszcze osłabienia Polski i do kolejnego rozbioru, wsparła militarnie konfederatów.

Skutkiem klęsk obrońców Konstytucji, w 1793r. zwołano sejm rozbiorowy, gdzie zatwierdzony został II rozbiór Polski. Państwo straciło kolejne terytoria na rzecz Prus i Rosji, było już bardzo słabe, a ludność zmęczona. Polacy znaleźli jednak siłę, by bronić swoją ojczyznę, by protestować.

W 1794r. gdy Rosjanie ustalili datę redukcji wojska polskiego, ostatni patrioci postanowili przygotować powstanie. Jego dowódcą został Tadeusz Kościuszko. Jednak mimo przewidywań, powstanie nie zakończyło się sukcesem. Po wygranej bitwie pod Racławicami, Polacy czuli jeszcze zapał do obrony, jednak późniejsze porażki przyniosły powstańcom klęskę. Armia Prus przyłączyła się do armii Rosji, mimo przekonania Tadeusza Kościuszki, że Prusy zachowają neutralność.

16 listopada 1794r. rozwiązano oddziały powstańcze, a niedługo później, bo w styczniu 1795r. Austria zainicjowała III rozbiór Polski.
Podczas sejmu rozbiorowego odebrano Polsce wszystkie ziemie, jakie pozostały jej po II rozbiorze; zmuszono Stanisława Augusta Poniatowskiego do abdykacji; oraz, co było podsumowaniem procesu rozbiorów, uchwalono decyzję o nieużywaniu nazwy "Polska".
Był to ostatni punkt upadku państwa, od tego momentu nie istniało ono na żadnych mapach przez bardzo długi okres czasu.

Opisany przeze mnie ciąg wydarzeń jest obrazem powolnego, stopniowego procesu rozpadu państwa Polskiego. Ukazuje on, że na ostateczny skutek, wpływ miało wiele czynników – zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych.

Polska była bowiem atakowana przez oaństwa ościenne w tym samym czasie, w którym ustrój, sytuacja wewnętrzna państwa – psuła się od środka.
Myślę zatem, że rację miał zarówno Władysław Smoleński – historyk, który twierdził, że za upadek państwa polskiego odpowiada ekspancja państw sąsiednich względem Polski oraz ich interwencje w sprawy wewnętrzne; jak i Józef Szujski czy Walerian Kalinka. Ci historycy mieli z kolei poglądy przeciwnie – uważali, że za upadek państwa winny jest wadliwy ustrój i sytuacja gospodarcza.
Najtrafniesza, według mnie, odpowiedź na pytanie co spowodowało rozpad Polski, jest taka, że przyczyniły się do tego jednocześnie państwa sąsiadujęce i sytuacja wewnętrzna.