System bankowy

Wykład 6. SYSTEM BANKOWY, UBEZPIECZENIOWY, KONGLOMERATY FINANSOWE


 SYSTEM BANKOWY
System bankowy obejmuje całokształt instytucji bankowych, a także normy określające wzajemne powiązania i stosunki z otoczeniem.
O systemie bankowym można mówić dopiero wówczas gdy rozwój banków, a także rynków finansowych, pozwoli na ustalenie zasad struktury tego systemu. Musi powstać wielopoziomowy układ złożony z banku centralnego i banków komercyjnych. Nowoczesny system bankowy ma więc budowę dwuszczeblową, na którą składają się bank centralny oraz różnego typu banki komercyjne, poczynając od banków uniwersalnych, a na specjalistycznych bankach kończąc.

Bank centralny spełnia trzy podstawowe funkcje:
• banku emisyjnego, mającego wyłączne prawo do emisji znaków pieniężnych,
• banku banków komercyjnych, w ramach której bank centralny realizuje za pomocą odpowiednich narzędzi założenia polityki monetarnej; organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym, organizuje pomoc płynnościową dla banków,
• banku państwa albo kasjera rządu prowadzi obsługę bankową budżetu państwa, prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych oraz realizuje ich zlecenia.

Podstawowym, ustawowym celem NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, jeśli nie ogranicza to podstawowego celu NBP.
Do zadań NBP należy także:
• organizowanie rozliczeń pieniężnych,
• prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymi,
• prowadzenie działalności dewizowej w granicach określonych ustawami,
• prowadzenie bankowej obsługi budżetu państwa,
• regulowanie płynności banków oraz ich refinansowanie,
• kształtowanie warunków niezbędnych dla rozwoju systemu bankowego,
• opracowywanie sprawozdawczego bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa,
• wykonywanie innych zadań określonych ustawami.

• Banki komercyjne
Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.
Bank komercyjny spełnia następujące podstawowe funkcje:
• rozliczeniową,
• kreacji pieniądza,
• alokacji oszczędności,
• akumulacji kapitałów,
• transformacji środków pieniężnych,
• instytucji zaufania publicznego.

Polskie Prawo bankowe wyodrębnia następujące banki ze względu na ich formę prawną:
• banki państwowe,
• banki spółdzielcze,
• banki w formie spółek akcyjnych.

Ze względu na zakres wykonywanych czynności bankowych banki dzielą się na :
• Uniwersalne - dokonują wszystkich czynności bankowych, zarówno w zakresie udzielania kredytów i przyjmowania depozytów jak i obrotu papierami wartościowymi, mogą funkcjonować jako duże banki komercyjne, banki spółdzielcze, kasy oszczędnościowe – są charakterystyczne dla europejskiego modelu bankowości
• Specjalistyczne - ich sfera działania w porównaniu z bankami komercyjnymi ma specjalny charakter pod względem zakresu i formy działania albo rodzaju klienteli. Charakterystyczne dla angloamerykańskiego modelu bankowości. Specjalizacja banków może przybierać różne formy i występować jako:
• specjalizacja funkcjonalna (tylko wybrane rodzaje czynności bankowych),
• branżowa (obsługa określonej branży gospodarki),
• terytorialna (np. banki regionalne, komunalne).
Przykładami banków specjalistycznych są:
Banki inwestycyjne - zajmują się koncentracją środków na finansowanie inwestycji oraz bezpośrednim transferem oszczędności na rynek pieniężny i kapitałowy. Głównie są to usługi związane z operacjami papierami wartościowymi. Współdziałają w tworzeniu lub rozbudowywaniu przedsiębiorstw, gromadzą środki o charakterze długoterminowym, emitują długoterminowe papiery wartościowe, a także przyjmują lokaty długoterminowe.
Banki hipoteczne - zajmują się udzielaniem pożyczek zabezpieczonych hipoteką na nieruchomości. Udzielanie kredytów hipotecznych refinansowane jest sprzedażą specjalnych papierów wartościowych - listów zastawnych.
• Banki i kasy oszczędnościowe
Gromadzą rozproszone oszczędności indywidualne i najczęściej udzielają na ich podstawie kredytów lub korzystnie lokują zgromadzone zasoby.
• Banki spółdzielcze
Przyjęły za cel obsługę finansową i zaspokajanie potrzeb kredytowych członków spółdzielni oraz klientów w środowisku lokalnym. Za działalność danej spółdzielni solidarnie odpowiadają kredytobiorcy - członkowie spółdzielni m.in. przez ich wkłady członkowskie. Banki spółdzielcze są bankami uniwersalnymi.
• Instytucje parabankowe
Świadczą usługi podobne do bankowych, nie są poddane licencjonowaniu oraz nadzorowi bankowemu. Przykładem parabanków w Polsce są SKOK-i (Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe).

 SYSTEM UBEZPIECZENIOWY
Ubezpieczenia dzielą się na:
• ubezpieczenia społeczne, będące częścią systemu zabezpieczenia społecznego
• ubezpieczenia gospodarcze, mające charakter komercyjny i mające na celu ochronę majątku, zdrowia lub życia

Ubezpieczenia gospodarcze
W celu zachowania przejrzystości działalności ubezpieczeniowej dokonano klasyfikacji ubezpieczeń gospodarczych na dwa działy, a dalej grupy i rodzaje ryzyka.

Zasady wykonywania działalności ubezpieczeniowej
Zakład ubezpieczeń jest przedsiębiorstwem, które może wykonywać tylko i wyłącznie działalność ubezpieczeniową. Jeden zakład może sprzedawać tylko ubezpieczenia I albo II działu (czyli nie może jednocześnie oferować ubezpieczeń na życie i ubezpieczeń majątkowych, pozostałych osobowych).
Działalność ubezpieczeniowa może być wykonywana wyłącznie w formie spółki akcyjnej lub Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych, ponadto wymagane jest zezwolenie od Komisji Nadzoru Finansowego.
Przepisy zawarte w ustawie ubezpieczeniowej regulują działalność ubezpieczeniowych spółek akcyjnych szczególnie w tych obszarach, które ze względu na specyfikę wymagają odrębnych unormowań. W kwestiach nieuregulowanych w ustawie o działalności ubezpieczeniowej mają zastosowanie przepisy Kodeksu spółek handlowych.
Specyficzną formę prowadzenia działalności ubezpieczeniowej stanowią towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW). W przeciwieństwie do spółek akcyjnych nie są one nastawione na maksymalizację zysku. Zasada wzajemności, będąca podstawą funkcjonowania towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych zakłada, że wszyscy członkowie towarzystwa są jednocześnie ubezpieczonymi, a wszyscy ubezpieczeni - członkami towarzystwa. W zamian za ochronę ubezpieczeniową członkowie towarzystwa wnoszą składki.

Istota ryzyka w działalności ubezpieczeniowej
Ryzyko ma podstawowe znaczenie zarówno dla teorii, jak i praktyki ubezpieczeń. Towarzyszy ono działaniom (związane z realizacją określonych zamierzeń) i stanom (ryzyko związane z zachowaniem istniejącego stanu rzeczy lub zaniechaniem określonych działań). Ryzyko można określić jako lukę między tym, co jest znane a tym, co powinno być poznane dla podjęcia prawidłowej decyzji w przedsiębiorstwie.
W praktyce ubezpieczeniowej istotne znaczenie mają trzy podstawowe rodzaje ryzyka:
• ryzyko ubezpieczeniowe – jest to ryzyko dotyczące przedmiotu ubezpieczenia, czyli to ryzyko, przed którym ubezpieczający się zabezpiecza wykupując stosowną polisę ubezpieczeniową bądź gwarancję; ryzyko to jest przedmiotem transferu od ubezpieczającego do ubezpieczyciela;
• ryzyko ubezpieczającego – jest to ryzyko związane z zawarciem umowy ubezpieczenia, a dotyczące niedotrzymania warunków umowy ubezpieczenia przez towarzystwo ubezpieczeniowe;
• ryzyko ubezpieczyciela (zakładu ubezpieczeń) – występuje głównie w takich elementach jego działalności jak gospodarka finansowa związana z zabezpieczeniem odpowiedniego marginesu wypłacalności, tworzeniem rezerw finansowych i techniczno-ubezpieczeniowych, z inwestycjami finansowymi ubezpieczyciela, metodyką kalkulacji składek itp.

We współczesnych stosunkach społeczno-gospodarczych, opartych na mechanizmie rynkowym możliwe są dwie metody zabezpieczenia przed negatywnymi finansowo skutkami realizacji ryzyk:
• samoubezpieczenie, które polega na indywidualnym gromadzeniu środków finansowych (zatrzymanie ryzyka);
• przeniesienie tego finansowego ciężaru na inny podmiot gospodarczy (przeniesienie ryzyka).
Praktyka dowiodła, że bardziej ekonomiczne i racjonalne jest to drugie rozwiązanie, które realizowane jest poprzez instytucję ubezpieczenia.

Przedmiotem działalności przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego (ubezpieczyciela) jest działalność ubezpieczeniowa rozumiana jako udzielanie ochrony ubezpieczeniowej.
Ochrona ubezpieczeniowa oznacza utrzymanie warunków i gotowości ubezpieczyciela do wypłaty świadczenia w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego.
Wypadek ubezpieczeniowy - definiowany jest jako zdarzenie losowe objęte ochroną ubezpieczeniową, z nastąpieniem którego zakład ubezpieczeń jest zobowiązany spełnić określone świadczenie ubezpieczeniowe.
Z kolei ubezpieczenie jest urządzeniem gospodarczym, którego nadrzędnym zadaniem jest łagodzenie (lub w pełni likwidowanie) negatywnych skutków zdarzeń losowych poprzez rozłożenie ciężaru na wiele jednostek, którym dane zdarzenia zagrażają.

Rodzaje świadczeń wypłacanych przez ubezpieczycieli

Ważnym elementem w przebiegu stosunku ubezpieczenia jest instytucja regresu, która polega na dochodzeniu przez zakład ubezpieczeń zwrotu wypłaconego odszkodowania od sprawcy szkody.

Charakterystyka kontraktu ubezpieczeniowego
• Stosunkiem ubezpieczenia określamy stosunek prawny wiążący przedsiębiorstwo ubezpieczeniowe z ubezpieczającym, na podstawie którego ubezpieczyciel jest zobowiązany do wypłacenia odszkodowania lub świadczenia w razie nastąpienia określonego zdarzenia losowego, zaś ubezpieczający zobowiązany jest do przestrzegania ustalonych warunków ubezpieczenia oraz opłacenia określonej składki ubezpieczeniowej.
• Stosunek ubezpieczenia jest podstawą umowy ubezpieczenia, która zawierana jest na piśmie a jej dowód stanowi polisa ubezpieczeniowa.

Strony umowy ubezpieczenia:
• Ubezpieczyciel – zakład ubezpieczeń, z którym podpisujemy umowę ubezpieczenia i który w zamian za składki przyjmuje na siebie określone ryzyka
• Ubezpieczający – podmiot podpisujący z zakładem ubezpieczeń umowę ubezpieczeniową i zobowiązujący się do opłacania składek
• Ubezpieczony – podmiot, którego majątek lub zdrowie i życie objęte są ochroną ubezpieczeniową
• Uposażony – osoba imiennie wskazana przez ubezpieczającego jako podmiot uprawniony do otrzymania odszkodowania lub świadczenia

Umowa ubezpieczenia jest to:
• umowa nazwana – obowiązują szczegółowe przepisy prawne określające jej istotę oraz podstawowe prawa i obowiązki stron ją zawierających,
• umowa dwustronnie obowiązująca – w efekcie jej zawarcia powstają określone prawa i obowiązki ZU i ubezpieczającego,
• umowa wzajemna – w zamian za uiszczaną przez ubezpieczającego składkę ubezpieczeniową, zakład ubezpieczeń ponosi ryzyko kompensaty ewentualnych strat spowodowanych wypadkiem ubezpieczeniowym,
• umowa należąca do grupy umów o świadczenie usług (usługodawcą jest ZU, a usługobiorcą – ubezpieczający lub ubezpieczony),
• umowa odpłatna – ZU jest stroną świadczącą usługę jedynie w zamian za zapłatę składki ubezpieczeniowej.

Instytucje rynku ubezpieczeniowego
Do podstawowych, poza zakładami ubezpieczeń, instytucji wpływających na kształt rynku ubezpieczeniowego w Polsce należą:
• Komisja Nadzoru Finansowego;
• Rzecznik Ubezpieczonych;
• Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny;
• Polskie Biuro Ubezpieczycieli Komunikacyjnych;
• Polska Izba Ubezpieczeń.

Komisja Nadzoru Finansowego zastąpiła działającą wcześniej Komisję Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (KNUiFE), której celem działalności była ochrona interesów osób ubezpieczających, ubezpieczonych, uposażonych lub uprawnionych z umów ubezpieczenia, członków funduszy emerytalnych oraz uczestników pracowniczych programów emerytalnych. Obecnie KNF czuwa nad prawidłowym działaniem całego rynku finansowego.

Rzecznik Ubezpieczonych reprezentuje interesy ubezpieczonych i uprawnionych z umów ubezpieczenia oraz członków funduszy emerytalnych i uczestników pracowniczych programów emerytalnych. Do jego zadań należy:
• reprezentowanie i ochrona konsumenckich interesów ubezpieczonych i uprawnionych z umów ubezpieczenia,
• reprezentowanie i ochrona interesów członków otwartych funduszy emerytalnych oraz uczestników pracowniczych programów emerytalnych,
• opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących ubezpieczeń, funduszy emerytalnych i pracowniczych programów emerytalnych,
• informowanie organu nadzoru o dostrzeżonych nieprawidłowościach w działalności zakładów ubezpieczeń, funduszy emerytalnych i pracowniczych programów emerytalnych,
• inicjowanie i prowadzenie działalności edukacyjno-informacyjnej w zakresie ubezpieczeń, działalności funduszy emerytalnych oraz funkcjonowania pracowniczych programów emerytalnych.

Do zadań Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego należy wypłacanie odszkodowań i świadczeń z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz obowiązkowego ubezpieczenia OC rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego:
• za szkody na osobie, gdy szkoda wyrządzona została w okolicznościach uzasadniających odpowiedzialność cywilną posiadacza pojazdu, osoby kierującej lub rolnika, w przypadku nie ustalenia tożsamości sprawcy,
• za szkodę na mieniu i osobie, gdy posiadacz pojazdu lub rolnik nie posiadał obowiązkowego ubezpieczenia OC.
W przypadku ogłoszenia upadłości zakładu ubezpieczeń do zadań UFG należy również zaspokajanie roszczeń:
• osób uprawnionych z tytułu umów ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych i OC rolników w 100%,
• z tytułu innych umów ubezpieczeń obowiązkowych wynikających z przepisów odrębnych ustaw oraz umów ubezpieczenia na życie w wysokości 50% wierzytelności (nie więcej jednak niż kwota będąca równowartością w złotych 30 tys. EUR).

Polskie Biuro Ubezpieczeń Komunikacyjnych zrzesza zakłady ubezpieczeń, które prowadzą działalność w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów poza granicami kraju. Przedmiotem działalności PBUK jest m.in.:
• wystawianie dokumentów ubezpieczeniowych ważnych w innych krajach,
• zawieranie umów z zagranicznymi biurami ubezpieczeń komunikacyjnych o wzajemnym uznawaniu dokumentów ubezpieczeniowych,
• organizowanie likwidacji lub bezpośrednia likwidacja szkód spowodowanych na terytorium RP przez pojazdy z rejestracją zagraniczną, posiadające ważne dokumenty ubezpieczeniowe wystawione przez zagraniczne biura ubezpieczeń komunikacyjnych.


Polska Izba Ubezpieczeń jest organizacją ubezpieczeniowego samorządu gospodarczego. Przynależność zakładów ubezpieczeń do Izby jest obowiązkowa i powstaje z chwilą podjęcia przez zakład działalności ubezpieczeniowej.
Do zadań Izby należy m.in.:
• reprezentowanie zakładów ubezpieczeń wobec organów władzy i administracji państwowej oraz podejmowanie działań w celu ochrony ich interesów,
• wyrażanie opinii o projektach aktów prawnych dotyczących działalności ubezpieczeniowej oraz współdziałanie na wniosek właściwych podmiotów przy ich opracowywaniu,
• współdziałanie z organizacjami i stowarzyszeniami krajowymi i zagranicznymi w zakresie ubezpieczeń,
• stwarzanie możliwości polubownego i pojednawczego rozstrzygania sporów między członkami Izby.


 Konglomeraty finansowe
Przez pojęcie konglomeratu finansowego rozumie się grupy podmiotów, które spełniają następujące kryteria:
• obejmują swoim działaniem przynajmniej 2 z najważniejszych sektorów finansowych (bankowość, rynki kapitałowe, ubezpieczenia),
• ich działalność podstawowa dotyczy przede wszystkim sektora finansowego.

Konglomeraty finansowe mogą mieć jedną z 3 form organizacyjnych:
• banku uniwersalnego,
• dominującej spółki-matki w segmentach bankowym, ubezpieczeniowym bądź inwestycyjnym, która ma udziały w podmiotach zależnych działających w różnych segmentach rynku finansowego,
• spółki holdingowej, mającej udziały w spółkach działających w różnych segmentach rynku.