Giełda Papierów Wartościowych i jej Historia

Pierwsze giełdy papierów wartościowych na terenie Polski powstały w XIX wieku, tak więc w okresie zaborów. Po raz pierwszy instytucje giełdy przewidział Kodeks Handlowy Księstwa Warszawskiego w czasach napoleońskich. Jednak dopiero w 12 maja 1817r., a więc pod panowaniem rosyjskim w Królestwie Polskim powstała Giełda Warszawska. Początkowe notowane na niej były jedynie weksle. Obok nich raz w tygodniu odbywała się sesja mająca charakter giełdy towarowej. W XIX wieku na polskich giełdach akcje nie zdobyły dużej reprezentacji, notowano na nich głównie weksle a później także obligacje.
Po odzyskaniu niepodległości podwaliny pod rozwój giełd dało Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej o organizacji giełd. Nastąpił rozdział giełd towarowych i pieniężnych. Nadzór nad giełdami pieniężnymi objął Minister Skarbu, a nad towarowymi Minister Przemysłu i Handlu. Ministrowie ci wykonywali swój urząd poprzez komisarzy rządowych. Władzami giełdy w tym czasie były ogólne zebranie członków giełdy, rada giełdy, sądy rozjemcze, komisja dyscyplinarna i komisje przewidziane przez statuty poszczególnych giełd.
Transakcje mogli przeprowadzać jedynie zaprzysiężeni maklerzy, zatwierdzani przez odpowiedniego ministra. Osoba chcąca zostać maklerem musiała spełniać wiele warunków. Istniał przedział wiekowy (30-70 lat), potencjalny makler musiał mieć doświadczenie w prowadzeniu działalności gospodarczej lub zajmować kierownicze stanowisko, ponadto musiał zdać egzamin przed komisją. Duży wpływ na działalność giełd miał odpowiedni minister, mógł on m. in. regulować sposób zawierania transakcji, zawieszać radę giełdy i zawieszać notowania giełdowe. W okresie międzywojennym powstało kilka giełd, ale najmocniejszą pozycję wypracowała sobie warszawska giełda pieniężna. Giełda spełniała ważną rolę w II Rzeczpospolitej, ale jej rozwój zakłócił światowy kryzys ekonomiczny, który w Polsce trwał wyjątkowo długo i był bardzo głęboki.
Po wojnie wraz z przejęciem władzy przez komunistów, giełda papierów wartościowych nie miała racji bytu jako instytucja wybitnie kapitalistyczna. Dopiero wraz z przemianą ustrojową i reformami gospodarczymi jej powstanie stało się wręcz koniecznością.
We wrześniu 1989 roku nowy, niekomunistyczny rząd rozpoczął program zmiany ustroju i odbudowy gospodarki rynkowej. Głównym motorem zmian była prywatyzacja i rozwój rynku kapitałowego. 50-letnia przerwa w jego funkcjonowaniu stworzyła lukę prawno - instytucjonalną. Oznaczało to brak doświadczeń i wiedzy fachowej, ale także duże możliwości rozwoju. Rząd zdecydował się na bezpośrednie nawiązanie do wzorców zagranicznych rynków kapitałowych, a więc przeniesienie nowoczesnych rozwiązań regulacji prawnych i organizacyjnych. Zaletą takiego wyboru było zdecydowane przyspieszenie procesu i przyjęcie od razu rozwiązań docelowych. Jako wzór dla przyszłej giełdy warszawskiej przyjęto giełdę w Lyonie we Francji.
Opracowanie szczegółowych procedur nowoczesnego obrotu giełdowego w okresie zaledwie kilku miesięcy było możliwe dzięki pomocy merytorycznej i finansowej Francji, a konkretnie Spółki Giełd Francuskich (Socit de Bourses Franaises) i Centralnego Depozytu SICOVAM. Niezmiernie ważnym elementem powstającego rynku kapitałowego była regulacja prawna, którą należało opracować od początku. Pierwsza wersja projektu ustawy regulującej publiczny obrót papierami wartościowymi została opracowana w lipcu 1990 r. W dniu 22 marca 1991 r. Sejm uchwalił ustawę „Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych”. Powstały w ten sposób podstawy prawne głównych instytucji rynku kapitałowego: domów maklerskich, giełdy, funduszy powierniczych, jak również Komisji Papierów Wartościowych jako organu administracji rządowej kontrolującego i promującego rynek papierów wartościowych. W odniesieniu do giełdy ustawa ta określiła, że instytucja ta powinna zapewniać:

koncentrację podaży i popytu na papiery wartościowe dopuszczone do obrotu giełdowego w celu kształtowania powszechnego kursu;
bezpieczny i sprawny przebieg transakcji i rozliczeń;
upowszechnianie jednolitych informacji umożliwiających ocenę aktualnej wartości papierów wartościowych dopuszczonych do obrotu giełdowego.

W niecały miesiąc po uchwaleniu przez Sejm Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych, dnia 12 kwietnia 1991 r., Minister Przekształceń Własnościowych i Minister Finansów reprezentujący Skarb Państwa podpisali akt założycielski Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie. Cztery dni później, 16 kwietnia odbyła się pierwsza sesja giełdowa z udziałem 7 domów maklerskich, na której notowano akcje 5 spółek. Wpłynęło wówczas 112 zleceń kupna i sprzedaży, a łączny obrót giełdy wyniósł 1.990 zł (2 tys. US$).
Uznanie zastosowanych w Polsce rozwiązań znalazło swój wyraz w przyjęciu w grudniu 1991 roku Giełdy Papierów Wartościowych w poczet członków korespondentów Światowej Federacji Giełd (World Federation of Exchanges). W październiku 1994 r. polska giełda została pełnym członkiem tej organizacji, grupującej wszystkie najważniejsze giełdy świata. Zadaniem WFE jest koordynacja współpracy między giełdami poszczególnych krajów, wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań, ujednolicanie standardów i poszerzanie zasięgu transakcji międzynarodowych. Od 1992 r. giełda warszawska jest również członkiem korespondentem Federacji Europejskich Giełd Papierów Wartościowych (FESE).
Giełda Papierów Wartościowych jest spółką akcyjną powołaną przez Skarb Państwa. Kapitał akcyjny spółki wynosi 42 mln złotych i jest podzielony na 60 tys. akcji imiennych. Na koniec roku 2002 jej akcjonariuszami były 44 podmioty, w tym domy maklerskie, banki, spółka giełdowa oraz Skarb Państwa. Zadaniem GPW jest organizacja publicznego obrotu papierami wartościowymi. Giełda zapewnia koncentrację w jednym miejscu i czasie ofert kupujących i sprzedających w celu wyznaczenia kursów i realizacji transakcji.
Obowiązujący na giełdzie warszawskiej system obrotu charakteryzuje się tym, że kursy poszczególnych papierów wartościowych ustalane są na podstawie zleceń kupujących i sprzedających stąd też zwany jest on rynkiem kierowanym zleceniami. Oznacza to, że w celu ustalenia ceny papieru sporządza się zestawienie zleceń zawierających dyspozycje kupna i sprzedaży. Kojarzenia tych zleceń dokonuje się według ściśle określonych zasad, zaś realizacja transakcji odbywa się w trakcie sesji giełdowych.
Sesje giełdowe odbywają się w siedzibie Giełdy od poniedziałku do piątku w godzinach 10.00 do 16.10. Notowania kontraktów terminowych odbywają się w godzinach 9.00 do 16.10.
Przedmiotem handlu na Giełdzie są akcje, obligacje, prawa poboru, prawa do akcji (PDA), certyfikaty inwestycyjne oraz instrumenty pochodne: kontrakty terminowe, jednostki indeksowe i warranty.
Prawa poboru są to prawa do objęcia nowych akcji danej spółki przysługujące akcjonariuszom spółek giełdowych. Obrót prawami poboru odbywa się w tym samym systemie notowań, w którym notowane są akcje danej spółki.
Prawa do akcji (PDA) są instrumentami finansowymi umożliwiającymi nabywcom akcji nowej emisji ich odsprzedanie, zanim zostaną wprowadzone do obrotu giełdowego. Obrót prawami do akcji podlega takim samym regułom jak obrót akcjami. PDA notowane są w tym samym systemie notowań, w którym są lub mają być notowane akcje danej spółki.
Obligacje są notowane w systemie notowań ciągłych. Większość notowanych obligacji to papiery skarbowe. W obrocie znajdują się także obligacje korporacyjne emitowane przez przedsiębiorstwa, w tym obligacje wyemitowane przez podmiot zagraniczny.
Informacje giełdowe są upowszechniane przede wszystkim drogą elektroniczną. Dostępne są w formie serwisów komercyjnych oraz serwisów publicznych. Dystrybutorom, którzy podpisali umowę z Giełdą, udostępnione są drogą satelitarną serwisy komercyjne przekazujące obraz rynku w czasie rzeczywistym. Informacje te są udostępniane przez dystrybutorów takim grupom odbiorców, jak inwestorzy indywidualni, czy instytucje finansowe. Oprócz płatnych serwisów udostępnianych przez agencje informacyjne, domy maklerskie, portale internetowe, sieci telefonów komórkowych, inwestorzy mają do dyspozycji bezpłatne serwisy oferowane przez Giełdę: tzw. jawny serwis telegazety TVP, stronę internetową oraz Telefoniczną Informację Giełdową. Serwisy publiczne mają ograniczoną zawartość informacyjną i podają informacje z pewnym opóźnieniem. Giełda publikuje również „Cedułę” - codzienny biuletyn giełdowy, zawierający informacje o kursach, wskaźnikach i postanowieniach władz Giełdy. Od początku 2003 roku „Ceduła” ukazuje się tylko w formie elektronicznej.
Giełda Papierów Wartościowych to ważna instytucja państwowa. Warte podkreślenia są 185-letnie tradycje rynku giełdowego w Polsce, które należą do najstarszych w Europie. Miejmy nadzieję, że nic nie przeszkodzi naszej giełdzie w dalszym rozwoju ekonomicznym.

-------------------------------------------------------------------------------------------------
Bibliografia:

R. Czerniawski „Giełdy”, Bielsko-Biała, 1994
Encyklopedia Multimedialna PWN wersja 2.0, 2004
Podręcznik „Wiedza o społeczeństwie” do klasy III gimnazjum, W-wa 2001, wydawnictwo Żak