Przemiany społeczne i gospodarcze w Polsce w okresie dzielnicowym.
Podobnie jak w innych regionach środkowej Europy, ziemie piastowskie przeżywały od początku XIII wieku szybki rozwój gospodarczy i społeczny.
Za czasów Krzywoustego właściwie nie istniały jeszcze prawdziwe miasta. Ich role w pewnym stopniu odgrywały osady budowane wokół siedzib władzy książęcej. Podstawą przywileju zwalniającego miasto od zobowiązań feudalnych były tzw. Lokacje.
Podwoiła się liczba ludności i znacząco wzrosła gęstość zaludnienia. W dużej mierze była to konsekwencja intensywnej kolonizacji ziem – w XII w. Dokonywana zgodnie z „obyczajem wolnych gości” (osadnicy dostawali od księcia przydział ziemi, z której płacili czynsz), potem „na prawie niemieckim”. Spowodowało to, że została stworzona wówczas sieć wsi i miast przetrwała w swoim zasadniczym kształcie aż do XIX w.
Wzrosła wydajność z rolnictwa – za czasów Bolesława Krzywoustego zbierano najwyżej dwa ziarna wysianego. Dzięki upowszechnianiu się nowych narzędzi oraz trójpolówki zbierano 3-4 ziarna.
Równolegle z rozwojem rolnictwa wzrastało znaczenie rzemiosła i handlu. Wzrosła liczba i znaczenie targów, z których wiele odbywało się regularnie raz, a nawet dwa razy w tygodniu.
Gospodarka pieniężna – srebrny pieniądz pełnił za pierwszych Piastów głównie funkcję propagandową, świadczył o prestiżu władcy. Pod koniec XIII wieku handel między różnymi ośrodkami był już na tyle rozwinięty, że powszechnie używano w nim monet.
Gęsta sieć parafii oraz klasztorów, w wieku XII zwłaszcza cysterskich, w późniejszych wiekach franciszkańskich, ułatwiła głębszą chrystianizację mas. Kościół parafialny stał się ośrodkiem życia społecznego. Także z tego powodu, że kilkakrotnie wzrosła liczba parafii. Najdłużej opierała się kościelnym wymaganiom instytucja małżeństwa, która była traktowana do XIII w. Jako prywatna sprawa rodziny lub rodu, a nie sprawa kościelna.
Zaczęła powstawać wielka własność ziemska najpierw kościelna potem możnowładcza. Dobra ziemskie i dochody stały się podstawą utrzymania tych grup społecznych. Aby z nich w pełni korzystać wymuszały na panujących zwolnienia, zwane immunitetami.
Przemiany w strukturze społeczeństwa doprowadziły do powstania czterech kategorii ludności o podobnej pozycji prawnej, jednakowej podstawie, co dało początek czterem stanom: duchownemu, rycerskiemu, mieszczańskiemu i chłopskiemu.
Przyczyną rozbicia dzielnicowego Polski była niechęć możnowładztwa do utrzymania jednolitej władzy w państwie, czemu sprzyjał rozpowszechniony w dynastii Piastów zwyczaj wydzielania dzielnic młodszym synom panującego. Próbą uregulowania tej zasady był tzw. testament Bolesława Krzywoustego z 1138, ustalający kolejność obejmowania władzy zwierzchniej przez członków dynastii. W wyniku podziałów dynastycznych zwiększała się liczba dzielnic, zwłaszcza w drugiej połowie XIII w. na Śląsku, Kujawach i Mazowszu. Małopolska i Wielkopolska tylko okresowo ulegały dalszym podziałom. Księstwa prowadziły odrębną politykę, inaczej też rozwijały się gospodarczo. Często wiążąc się z krajami ościennymi, następowało osłabienie więzi ogólnopolskich. Rozbicie kraju oznaczało osłabienie militarne i zwiększenie zagrożenie zewnętrzne.
Okres dzielnicowy był okresem nieustannych walk wewnętrznych między rywalizującymi ze sobą księżami piastowskimi. Książęta toczyli też nieustanne wojny o rozszerzenie swoich posiadłości kosztem braci czy krewnych, niszcząc niekiedy gruntownie ziemie będące przedmiotem sporu. Walki o dzielnice łączyły się z niszczeniem dóbr możnowładców czy duchownych popierających przeciwnika, a zdobycie dzielnicy powodowało nierzadko upadek polityczny rodzin możnowładczych zaangażowanych po stronie przegranego księcia, prowadziło to do ich banicji i konfiskaty dóbr. Wszystko to składało się na obraz anarchii feudalnej, powodującej stan stałego zagrożenia dla wszystkich grup społecznych.
Po śmierci Bolesława Krzywoustego seniorem został Władysław, nazwany później Wygnańcem, panujący dziedzicznie na Śląsku. Obok niego dzielnice objęli dwaj młodsi bracie, mianowicie Bolesław Kędzierzawy Mazowsze, Mieszko Stary Wielkopolskę. W Łęczycy natomiast rezydowała wdowa po Krzywoustym, Salomea, z najmłodszymi, niepełnoletnim Henrykiem i Kazimierzem, nazwanym później Sprawiedliwym. Władysław został wygnany w 1146. seniorem został Bolesław Kędzierzawy. Po jego śmieci stanowisko objął Mieszko Stary, który tak jak Władysław został wygnany. Jego następcą był Kazimierz Sprawiedliwy, który stał się księciem polskim. Było to jawne złamanie senioratu. Zdołał uzyskać zgodę możnych i duchowieństwa małopolskiego na dziedziczenie Krakowa przez swoich synów, co oznaczało przejęcie władzy zwierzchniej nad całą Polską przez jego potomków.
Postawa Kościoła dobrze ilustruje konsekwencje wprowadzenia reformy gregoriańskiej. Duchowieństwo uniezależniło się od lokalnych książąt i rodów. Utworzyło pierwszy stan w Polsce. Przełomowym aktem był przywilej łęczycki (1180 r.), uzyskany od krakowskiego księcia Kazimierza Sprawiedliwego. Niezależna, scentralizowana organizacja kościelna mogła się stać podstawą zjednoczenia państwa. Rosło przy tym poczucie polskości, uosabianej przez własne arcybiskupstwo i metropolię, dynastię Piastów – ale też i język, którego odrębność zaczęto dostrzegać.
Zjednoczeniowemu myśleniu sprzyjało liczne rycerstwo. Było to wyrazem tęsknoty za silnym władcą oraz obaw, narastających w XIII w., połknięcia kolejnych dzielnic przez obce kraje, co oznaczało degradację lokalnego rycerstwa. Rozwój handlu napotykał przeszkody w skutek dzielenia kraju na księstwa. To także uświadamiało wyższym warstwom społeczeństwa, że nadszedł czas zmian politycznych.
Czechy szybciej niż Polska wydobyły się z rozbicia i zwiększyły, od końca XIII w., nacisk na ziemię Piastów. Szczytem ich dokonań w tej mierze było koronowanie się Wacława II w 1300 r. na polskiego króla. Wacław nie spełnił pokładanych weń nadziei. Forsował obsadzanie królewskich urzędów czechami i narzucił krajowi sieć starostów, zależnych tylko do króla. Sympatia polskiego rycerstwa kierowała się w stronę niewielkiego wzrostem, ale bardzo ambitnego księcia brzesko – kujawskiego Władysława Łokietka.
Łokietek miał za sobą przeszłość awanturnika. Jego imię napotkamy w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIII w., wszędzie tam, gdzie Piastowie podejmowali działania na rzecz zjednoczenia kraju. Łokietek gorliwie wspierał je – pod warunkiem, że sam miałby stanąć na czele odrodzonej Polski. Wielokrotnie obejmował i tracił tron w różnych częściach kraju.
Śmierć Wacława i zamieszanie wewnętrzne w Czechach dały zawziętemu Łokietkowi kolejną szansę. Zwycięski w Czechach ród Luksemburczyków bardziej był bowiem zajęty walką o koronę niemiecką niż o koronę polską. Łokietek zajął Sandomierz, zdobył poparcie panów małopolskich. W 1314 r. uznało go także możnowładztwo Wielkopolski.
Jednoczenie Polski uruchomiło jednak silną opozycję. Pomorze Gdańskie padło łupem Krzyżaków w 1308 r. Od tej przełomowej dla dziejów stosunków polsko – krzyżackich chwili zakon krzyżacki stał się żywotnie zainteresowany w osłabianiu Polski. Niewielkie osignięcia miał Władysław na Śląsku tylko księstwa głogowskie i świdnickie sprzymierzały się z polskim władcą, nie wchodząc jednak w skład państwa. Łokietek z trudem zwalczył bunt Krakowa, borykał się także z wystąpieniem opozycji w Wielkopolsce. Poza jego zasięgiem znalazło się też Mazowsze, gospodarczo powiązane z zakonem.
Władzę Łokietka uratowała decyzja rycerstwa obu najważniejszych dzielnic. W 1318 r. na zjeździe w Sulejowie rycerze i możni wystąpili o przywrócenie królestwa. W 1320 r. arcybiskup Janisław włożył koronę na głowę Władysława Łokietka. Spełniało się wielkie marzenie polityka, który poświęcał dla tej chwili ponad 30 burzliwych lat życia. Był to początek końca polski dzielnicowej.