Arteterapia
WSTĘP
Oddziaływanie sztuki o uzdrawiającym znaczeniu, znane było od dawna, co potwierdzał twórca koncepcji zwanej katharsis, czyli Arystoteles. Ale jednak dopiero w ostatnim stuleciu powstała inicjatywa wykorzystania procesu twórczego i sztuki do celów terapeutycznych, oparta na teorii, która określa psychologiczne mechanizmy twórczości. Postępowanie to nazwano „ arteterapią” i nazwa ta została wprowadzona do terminologii medyczno-psychologicznej w latach 40 dwudziestego wieku.
Określenie to jest odnoszone najczęściej działań i sztuk plastycznych. W miejsce określenia „ arteterapia”, wstawiane są również takie określenia jak:
- artepsychoterapia,
- artepsychoterapia analityczna,
- terapia kreatywna,
- terapia poprzez twórczość.
„ Zdaniem autorów związanych z Akademią Muzyczną we Wrocławiu i od lat publikujących artykuły z zakresu tego tematu, do rodzajów arteterapii możemy zaliczyć muzykoterapię, chereoterapię, biblioterapię (...) oraz estezjoterapię wykorzystującą malarstwo, rzeźbę, teatr ( teatroterapia) i film ( filmoterapię) .
W dalszych etapach mojej pracy pragnę przedstawić, czym jest arteterapia, jej funkcje oraz techniki, a następnie zaproponować zajęcia terapeutyczne z zastosowaniem tej metody.
ROZDZIAŁ I
„ Osobowość każdego młodego człowieka kształtuje się w zetknięciu z otaczającym światem. Sztuka może dopomóc w rozumieniu rzeczywistości oraz budowaniu do nie pozytywnego stosunku: rozbudzać myślenie i emocje, ukazywać obszary piękna, zachęcać do postawy twórczej, wykazywać na potrzebę kontaktu z ludźmi, uczyć wartościowania. Twórczość jest najwyższym przystosowaniem jednostki do świata zewnętrznego” .
„ Sztuka jest optymalnym środkiem wyzwolenia się z konfliktów poprzez ich uświadomienie, środkiem przeobrażenia osobowości twórcy” .
Rola sztuki w terapii wynika z założeń psychoanalizy, które dotyczą konfliktów człowieka, tych wewnętrznych i nieuświadomionych. Sztuka jest środkiem obiektywizacji przeżyć, która pozwala na patrzenie z dystansem do tych przeżyć oraz na pozbycie się napięcia emocjonalnego poprzez ekspresję.
Jako metoda, która wspiera diagnozę i terapię ludzi chorych psychicznie oraz resocjalizację, pojawia się coraz częściej terapia artystyczna, przez sztukę.
Jedną z takich form jest właśnie arteterapia, czyli terapia przez plastykę.
Termin arteterapia pochodzi od wyrazów: „ ars”, czyli sztuka i „ therapeuein”, czyli leczenie, terapia. Najprostszą definicje arteterapii przedstawił H. Grzegorzewski, który określił ją jako terapię przez sztukę dotyczącą zarówno dzieci, jak i dorosłych.
„ Arteterapia to twórczy trening, terapia wykorzystująca proces tworzenia lub wynik procesu twórczego do wzbogacenia własnej osobowości. Jest to metoda poznawania siebie, przygoda z tworzeniem oraz z twórczym myśleniem” .
Areterapia rozwinęła się bardzo szybko, daje ona możliwość pacjentom do przeżywania szczególnego rodzaju katharsis, również pobudza do działania oraz integracji ze społeczeństwem.
„ Terapia za pomocą sztuk plastycznych akcentuje równocześnie znaczenie wytworu, dzieła, zobiektywizowanego produktu działania artystycznego i funkcjonalną stronę procesu twórczego, sama aktywność” .
Konopczyński wskazuje na możliwości resocjalizacji przez twórczość plastyczną następująco: „ celem resocjalizacji przez twórczość plastyczną jest ułatwienie wychowankowi wyrażenia własnych problemów, trudnych do werbalizacji (…) stworzenie możliwości odreagowania tłumionych, przykrych emocji” .
Arteterapia może być podzielona na dwa odłamy takie jak:
· pielęgnowanie spontanicznej twórczości,
· arteterapia stymulująca.
Celem tych form jest poprawienie samopoczucia psychicznego, nawiązanie jakiegokolwiek kontaktu z otaczającym światem, poprawa jakości życia, a także pogłębienie znajomości samego siebie.
Arteterapia polecana jest przede wszystkim osobom z zaburzeniami emocjonalnymi oraz tym, którzy chcą poznać swoje uzdolnienia, a przede wszystkim samego siebie. Nawiązuje ona do tzw. teorii potrzeb, które kierują ludzkim działaniem, dążącym do ich zaspokojenia.
W arteterapii możemy wyróżnić różne techniki, które umożliwiają wgląd do lepszego poznania siebie oraz motywów własnego postępowania. Są one następujące:
· ekspresyjne,
· projekcyjne,
· konstrukcyjne.
Spontaliczność, a także niekonwencjonalność sposobów wypowiadania się, które pojawiają się w technikach arteterapeutycznych powoduje zmniejszenie oporów przed ujawnianiem się, co może ukazać problematykę neurotyczną lub psychotyczną, przyjmowane postawy w społeczeństwie.
Arteterapia ma różne funkcje, które zależą od celu, w jakim jest stosowana.
„ Funkcje arteterapii zależą przede wszystkim od celu jej zastosowania. Zdaniem M.Kulczyckiego, arteterapię można sprowadzić do trzech podstawowych funkcji, a mianowicie: rekreacyjnej, edukacyjnej i korekcyjnej. Pierwsza z nich ma na celu tworzenie odpowiednich warunków wypoczynku, sprzyjających nabraniu nowych sił pomocnych w przezwyciężaniu problemów życiowych jednostki. Przesłaniem funkcji edukacyjnej jest dostarczanie uczestnikowi terapii dodatkowych wiadomości przydatnych do reinterpretacji sensu i celu życia, a korekcyjnej - przekształcanie szkodliwych zmów na bardziej wartościowe. Arteterapia pełni również funkcje diagnostyczną i rokowniczą, ponieważ wytwory uczestnika terapii opisują jego stan psychofizyczny” .
Terapia ma również wartość w procesie tworzącym osobowość człowieka, ponieważ wykorzystuje ona wachlarz aktywności życiowej, a także pomaga odnaleźć cel i sens życia.
Arteterapia pełni także funkcję ekspresyjną, gdyż pomaga ona w rozładowaniu nadmiaru tłumionych emocji, poznawczą uczącą nazewnictwa i rozpoznawania, a także wyrażania swoich uczuć, no i wreszcie funkcję regulacyjną, umożliwiającą zaspokojenie potrzeby wyższego rzędu, czyli potrzebę samorealizacji.
„ Arteterapia ma na celu zobligowanie jednostki do retrospekcji znaczenia zdarzeń w kontekście przeszłości i umożliwienie zmiany postaw przyszłego zachowania, z uwzględnieniem faktycznych warunków otaczających tę osobę. Powinna być skierowana na wykrywanie wewnętrznych zahamowań blokujących procesy poznawcze, rozwój zdolności oraz kształtowanie osobowości” .
Do celów terapii przez sztukę zaliczamy również takie cele jak:
· ujawnienie odczuć,
· oczyszczanie, czyli „ ujawnienie uczuć za pomocą malowania, rysowania, itp., co powoduje się ich pozbycie,
· uświadomienie, czyli wyrzucenie swoich uczuć poprzez ich namalowanie i następnie oglądanie swego rysunku,
· porównanie, polega ono na zbieraniu rysunków z każdych zajęć terapeutycznych i ich porównywanie, by uświadomić zmiany zachodzące w ich autorze, czyli osobie poddanej terapii.
Głównym celem ateterapii jest to, by po jej zakończeniu, osoba która została jej poddana, optymistycznie podchodziła do problemów, radziła sobie z własnymi emocjami, stała się odporna na niepowodzenia i nabrała wiarę w samego siebie, a także pokonała własną nieśmiałość.
Działania arteterapeutyczne przyjmują różne formy, do których zaliczyć możemy:
· terapię za pomocą sztuk plastycznych, czyli za pomoca rysunków, grafiki, rzeźby, itp.,
· choreoterapię, czyli za pomocą tańca i ruchu,
· muzykoterapię, w której wykorzystywany jest własny głos, nagrania muzyczne, a także instrumenty muzyczne,
· dramatoterapię, czyli odgrywanie ról,
· biblioterapię, czyli terapię z wykorzystaniem książek, publikacji literackich, itp.
Arteterapia posiada własne metody terapeutyczne, jedną z nich jest:
· psychorysunek,
· plastykoterapia, czyli malowanie spontaniczne,
· Creative Mind Orderin, czyli malowanie obrazu wykluczające odwzorownictwo,
Metoda Malowania Dziesięcioma Palcami, której autorką jest R.F.Show, podczas tej terapii mówimy osobie, która w niej uczestniczy, dokładnie co ma robić. Otrzymuje ona duży arkusz papieru oraz farby, a jego zadaniem jest namalowanie jakiegoś obrazu. Pozostawia mu się zupełną swobodę i inicjatywę malowania. Malowanie odbywa się dłońmi oraz palcami dziecka. Zajęcia trwają 20-40 minut, a kończą się przyczepieniem wykonanego obrazka do słomianej maty. Podkreśla się w ten sposób wartość pracy. Metoda ta uwalnia od zahamowań, pokonuje lęk, wzmacnia wiarę w możliwości, pobudza do ekspresji fantastycznej. Metoda ta spełnia również funkcje diagnostyczne. W metodzie tej maluje się bezpośrednio mocząc w farbie palce. Wykonuje się rysunek na bardzo dużych arkuszach papieru, co zapewnia swobodę ekspresji. Daje to duże możliwości wypowiedzi graficznych przy minimum zdolności plastycznych. Przy wykonywaniu pracy należy obserwować sposób nabierania farby, reakcje na zanurzanie ręki w masie, kolejność użycia kolorów, zapełnienie płaszczyzny, kierunek linii przy malowaniu, zakres linii, reakcje mimiczne i werbalne, tempo pracy, przerwy i czas pracy. Te wszystkie spostrzeżenia daję wiele informacji o osobie malującej i pozwalają na ukierunkowanie dalszej pracy terapeutycznej.
Walory tej metody to:
• pomoc w pokonywaniu lęków,
• uwalnianie się od zahamowań,
• wzmacnianie wiary we własne siły,
• pobudzanie ekspresji fantastycznej oraz wartości diagnostyczne.
W procesie arteterapii istnieje bardzo dużo ciekawych tematów zajęć, takich jak np.:
· Tworzenie mandali, czyli rysunku w kole. Mandala może przybierać różne formy, jednak wszystkie z nich mają wspólne cechy:
1. Każda mandala ma swój centralny punkt, z którego wychodzą wszystkie inne jej formy.
2. Wszystkie te formy zamknięte są okręgiem koła.
3. W mandalach istnieje wiele geometrycznych figur: są w niej trójkąty, kwadraty, elipsy, okręgi, romby.
Do pracy twórczej wykorzystuje się pisaki i kredki, plastelinę, ryż, wycinki gazet, kolorowy papier. Praca nad mandalą powinna przebiegać w ciszy i skupieniu, przy blasku świec i dźwiękach wyciszonej muzyki.
Matowanie mandali przynosi zaskakujące efekty terapeutyczne. Długotrwałe "leczenie" tą metodą pozwala zaobserwować etapy zachodzących w psychice zmian, bowiem w zestawionych pracach zawiera się bardzo dokładny zapis zmieniających się emocji i uczuć. Mandale ujawniają więcej niż inne wytwory twórczego procesu.
· Własna przeszłość i teraźniejszość,
· Stosunki w grupie,itp.
ROZDZIAŁ II
PLAN ZAJĘĆ TERAPEUTYCZNYCH OPARTYCH NA ARTETERAPII
Temat zajęć: Czego nie lubię w ludziach? Ja i moja grupa.
Cel: wyłonienie mocnego, dominującego charakteru w grupie, oraz przedstawienie cech które nie są akceptowane przez społeczeństwo.
Rysunek węglem – namalowanie cech których nie akceptujemy u innych, a następnie omówienie własnej pracy.
Malowanie mandali – dzięki nim terapeuta pozna stosunek danej osoby do reszty grupy.
Moje miejsce w otoczeniu – osoba dostaje kartkę z pokojem, ma za zadanie się w nim umieścić i pokolorować pokój
Rysowanie mazakami portretów osób z grupy z elementem, który charakteryzuje daną osobę.
ZAKOŃCZENIE
Rysunek, malarstwo oraz rzeźba, są niektórymi z wielu form komunikacji chorych z otoczeniem i z samym sobą. Tworzenie artystyczne daje człowiekowi poczucie bezpieczeństwa, odreagowuje on swoje stresy, a także sprawia mu radość.
„Działalność plastyczna rozwija inteligencję, usprawnia percepcję. W czasie zajęć plastycznych dzieci nabywają wiele nowych umiejętności, rozwijają wrażliwość plastyczną. Przyczynia się to do zmiany niepożądanych zachowań, prowadzi do większej otwartości i pogłębienia zaufania wobec innych ludzi, redukuje niskie poczucie własnej wartości” .
Arteterapia pozwala na rozwijanie własnych działań twórczych, pozawerbalne porozumiewanie się, uzewnętrznienie własnych przeżyć i odczuć, zaspokajanie podstawowych potrzeb i zrozumienie ich, poznawanie innych, akceptacja siebie, relaks, przyjemność oraz odpoczynek.
„Proces arteterapeutyczny jest „autentycznym ukierunkowaniem życiowym" realizowanym za pomocą dostępnych środków. Ma przede wszystkim na celu ukazywanie bogactwa natury i urody świata oraz neutralizowanie przeszkód hamujących wewnętrzny rozwój jednostki” .
BIBLIOGRAFIA
1. Ewelina J. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004, s.29
2. M. Konopczyński, Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży. MEN, Warszawa 1996
3. I. Wojnar, Estetyka i wychowanie, Warszawa 1964, s.117
4. ŻYCIE SZKOŁY 6/2003, Praktyka szkolna, Terapia przez sztukę